Grzegorz Sitarek

PWSZ w Legnicy

JSP-III gr. IV

Temat: Władza króla w monarchii stanowej w Polsce.

Legnica, 2001

Okres monarchii wczesnopiastowskiej zakończył się w Polsce w XII w., kiedy to nasz kraj przeżywał początki rozbicia dzielnicowego. Trwało ono do 1320 roku, w którym to aktu koronacji dokonał Władysław Łokietek (rex Poloniae). Sprawował on władzę „z bożej łaski” i był określany mianem „pomazańca bożego”.

Wraz z przywróceniem Królestwa Polskiego nastąpiło wzmocnienie władzy monarszej. Formalnie król miał pełnić władzę, którą faktycznie ograniczały organy stanowe, określane tradycyjnie jako czynnik społeczny. Ograniczenia te wynikały z treści przywilejów stanowych, będących formalnie aktami jednostronnej woli króla. W związku z tym również w Polsce stosunki między Królem a stanami nabierały charakteru stosunku umownego. Oznaczało to, że zobowiązaniom króla odpowiadały zobowiązania stanów.

W przypadku niewykonania przyjętych zobowiązań, prawnie dopuszczalne było wypowiadanie posłuszeństwa Królowi, w czym wyrażało się prawo oporu. W tym stanie rzeczy, obok Króla, uprzywilejowane stany uzyskały współudział w sprawowaniu władzy państwowej. Był to rezultat długotrwałego procesu, w wyniku którego w różnym stopniu nastąpiło ograniczenie ustawodawczych, sądowych, wojskowych i administracyjnych kompetencji Króla.

Zarząd kraju był dziedziną, w której zachował najdłużej i w największym stopniu samodzielność. Pozostał zwierzchnikiem administracji, z tym iż stopniowo ograniczona była jego swoboda nominacji urzędników. Odnosiło się to w szczególności do urzędów ziemskich, do których powoływano za radą szlachty jedynie pasjonatów z danej ziemi. Kolejne ograniczenie dla Króla wynikało z utrwalenia się dożywotności urzędów (poza starostą). Formalnie Król był naczelnym dowódcą wojska. Król był źródłem sprawiedliwości oraz najwyższym sędzią. W najważniejszych sprawach sąd króla był jedynie właściwy. Jako ustawodawca Król wydawał m.in. stohety, uniwersały i edykty. Akty te były wydawane przy współudziale rady Królewskiej oraz organów stanowych. Samodzielną Kompetencją ustawodawczą zdołał Król zachować jedynie w niektórych dziedzinach, jak zwłaszcza w odniesieniu do miast i Żydów.

Król był reprezentantem państwa na zewnątrz. Prowadził on także politykę zagraniczną, z tym, iż przy zawieraniu traktatów międzynarodowych występowali przedstawiciele stanów. Stosunkowo silna pozycja Króla, którą prezentował ostatni z Piastów- Kazimierz Wielki (1333-1370) wynikała również z posiadania rozległych dóbr zwanych Królewszczyznami. Zaznaczyć należy, iż w dobie Polski wczesnopiastowskiej cała ziemia należała do króla. Istotnym elementem wzmocnienia władzy dwóch ostatnich Piastów była dziedziczność władzy. Niestety Kazimierz Wielki nie doczekał się legalnego potomka. Za swego życia desygnował, za zgodą szlachty, na następcę swojego siostrzeńca Ludwika z dynastii Andegawenów.

W następstwie tego Ludwik wydał w Budzie pierwszy przywilej generalny o charakterze międzystanowym (1335) w którym zobowiązał się do niepobierania nadzwyczajnych podatków. Ludwik Węgierski złożył podczas Koronacji przysięgę państwową, w której zobowiązał się do przestrzegania dotychczasowych praw i przywilejów oraz do odzyskania utraconych wcześniej ziem.

W taki o to sposób ustrój Polski ulegał kolejnym przeobrażeniom. Na przestrzeni 500 lat władza królewska była stopniowo ograniczana (najpierw przez możnych, a następnie przez przywileje stanowe). Ten stan rzeczy ulegał ciągłemu pogłębieniu. W VI w. wykształciła się forma rządów w której udział brał Król oraz sejm złożony z przedstawicieli szlachty. Od 1573r. władza Króla została znacznie ograniczona poprzez wprowadzenie artykułów henrykowskich, które stanowiły podstawę ustrojową Rzeczpospolitej do XVIII w.

Bibliografia

1. Bardach J., Leśnodorski B., Pietrzak M., Historia ustroju i prawa polskiego, Warszawa 1996.

2. Czapliński W., Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków 1985.

3. Matuszewski J.S., Przywileje i polityka Ludwika Węgierskiego w Polsce, Łódź 1983.

4. Topolski J., Społeczeństwo polskie od X-XX wieku, Warszawa 1976.

W Polsce istniały w XIV w. 4 stany: duchowieństwo, rycerstwo, mieszczaństwo i chłopstwo. Szerzej zob. J.Topolski, Społeczeństwo polskie od X-XX w., Warszawa 1976, s.134.

Tamże, s. 47.

W.Czapliński, Zarys dziejów Polski do roku 1864, Kraków 1985, s.149, zob. też R.Łaszewski, S.Samsonowicz, Historia Ustroju Polski, Toruń 1995, s. 18-19.

J.S. Matuszewski, Przywileje i polityka Ludwika Węgierskiego w Polsce, Łódź 1983, s. 250.

J. Bardach, B. Leśnodorski, M. Pietrzak, Historia ustroju i prawa polskiego, Warszaw 1996, s. 186.

1

4

Władysław Łokietek

Kazimierz Wielki

Elżbieta

(żona Króla Węgier Karola Roberta Andegaweńskiego

Ludwik Węgierski

Jadwiga

(królowa Polski)

Maria

---