„Nie pretendujemy do pokazania, jak ludzie myślą w mitach, lecz do tego, aby pokazać, jak mity są myślane w ludziach bez ich wiedzy”

ŻYCIORYS

Claude Lévi-Strauss (ur. 28 listopada 1908 w Brukseli, zm. 30 października 2009 w Paryżu^[1][2]) - francuski antropolog. Twórca strukturalizmu w antropologii kulturowej. W roku 1927 podjął równolegle studia prawnicze oraz filozoficzne na paryskiej Sorbonie. Uzyskał na nich pierwszy stopień naukowy (licencjat) w dziedzinie prawa oraz filozofii. W latach (1932-1934) podjął pracę nauczyciela. W 1935 roku nastąpił zwrot w jego życiu i dzięki rekomendacji Celestina Bougle, socjologa związanego z Durkheimem i środowiskiem „L'Annee Sociologique", otrzymał stanowisko profesora socjologii w Sao Paulo. Podczas kilkuletniego pobytu w Brazylii prowadził intensywne studia nad tamtejszymi plemionami indiańskimi, dzięki czemu uzyskał pewną renomę wśród anglosaskich antropologów, którzy wtedy mieli jeszcze niewielkie pojęcie o tubylczej populacji Ameryki Południowej. Były to jedyne badania terenowe, jakie Levi-Strauss kiedykolwiek prowadził. Wykorzystane materiały z badań przyniosły mu sławę zarówno naukową jak i literacką, jednak dopiero w 1955 po ukazaniu się refleksyjno-autobiograficznego „Smutka tropików" (Tristes tropiąues, 1955). Przed wojną LS wrócił do Brukseli, jednakże z powodu żydowskiego pochodzenia w 1941 roku uciekł do USA , gdzie przebywał siedem lat - najpierw jako wykładowca New School for Social Research i Ecole libre des hautes etudes w Nowym Jorku, a następnie jako radca kulturalny ambasady francuskiej.

PRACE I DZIEŁA

Był to ważny okres kształtowania się poglądów naukowych Levi-Straussa, gdyż, z jednej strony, wszedł wtedy w bliskie stosunki z kręgiem Franza Boasa, z drugiej natomiast - znalazł się pod silnym wpływem Romana Jakobsona - wybitnego przedstawiciela strukturalistycznej lingwistyki. Po powrocie do Francji w 1948 roku doktoryzował się i już w następnym roku ogłosił - rozpoczęte na emigracji - Les structures elementaires de la parente - dzieło, które ugruntowało jego pozycję uczonego i bywa do dziś uważane za jego największe osiągnięcie. Pracował w Muzeum Człowieka w Paryżu i Ecole pratque des hautes etudes, po czym został powołany w 1959 roku na katedrę antropologii społecznej w College de France, gdzie wykładał aż do emerytury, na którą przeszedł w 1982 roku. W 1973 roku został wybrany do Akademii Francuskiej.

Poza wspomnianymi już książkami opublikował m.in. „Rasę i historię”, „Antropologię strukturalną” (Anthropologie structurale, 1958-1973,), „Myśli nieoswojoną” (La pensee sauuage, 1962), „Totemizm” (Le totemisme aujourd'hui, 1962) ,Mythologiques (1964—1971,), Drogi masek (La uoie des masques. 1975), Spojrzenie z oddali (Le regard eloigne, 1983), Poroles donnees (1984), La potiere jalouse (1985), Opowieść o rysiu (Histoire de lynx, 1991). Na uwagę zasługują również liczne wywiady udzielane przez Levi-Straussa, co ważne najobszerniejsze z nich przetłumaczone zostały także na język polski.

Strukturalizm

Można powiedzieć, że Claude Levi - Strauss jest jednym z prekursorów strukturalizmu w antropologii kulturowej. Strukturalizm ten zakłada, że rzeczywistość jest uporządkowana i zorganizowana, inaczej „ustrukturyzowana" i tylko przez badanie struktur można odkryć sens i funkcje elementów rzeczywistości. Owe struktury są zróżnicowane, ale również samowystarczalne, posiadają one ogólne i konieczne cechy, struktura ma potrójny charakter: całości, przekształceń i samosterowania (trwałość i niezmienność), człowiek istnieje w ugrupowaniach społecznych, które są całościami; całości te ulegają przekształceniom, czyli transformacjom, a istnienie norm i sankcji społecznych to zapewnienie samoregulacji systemu społecznego; kształt stosunków społecznych i kultury tj. obserwowalna rzeczywistość społeczna i kulturowa jest zewnętrznym wyrazem, znakiem nie uświadamianych przez ludzi struktur. Struktury te są odnajdywane dzięki transformacyjnej analizie strukturalnej. Struktury:

• reguły zawierania małżeństw krążenie kobiet i wymiana ekonomiczna,

• mit - mit jest słowem, czyli całością znaczącą - nie jest tym co zawiera przekaz, ale sposobem znaczenia, formą, jest wtórnym elementem semiologicznym, tworzącą znak całość

„Mit nie jest wyrazem podstawowych uczuć człowieka, nie jest przejawem archetypów, nie jest tłumaczeniem zjawisk niezrozumiałych i nie jest protohistorią - mit jak język ujmuje świat, tylko że na innym poziomie - istnieje logiczna spójność myślenia mitycznego i myślenia naukowego, a różnice dotyczą charakteru rzeczy, do których odnoszą się operacje umysłowe". Elementem podstawowym mitu jest mitem jak fonem (Fonem - najmniejsza jednostka mowy rozróżnialna dla użytkowników danego języka.), morfem ( Morfem to najmniejsza grupa fonemów, która niesie ze sobą określone znaczenie, której nie można więc podzielić na mniejsze jednostki znaczeniowe. Jest elementarną jednostką morfologii, jednym z uniwersaliów językowych.) czy semem (Znaczenie w najogólniejszym ujęciu to pojęcie, które łączy to, co rejestrujemy naszymi zmysłami z jakimś symbolem. Znak, zdanie, gest, czy dźwięk nie mają znaczenia, jeśli nie odnoszą się do czegoś, co jest nam znane.). Co ważne obecność mitu jest stałym atrybutem myślenia ludzkiego.

NAJWAŻNIEJSZE RZECZY DOTYCZĄCE MITU :

1. Wg Junga - określone znaczenia miałyby być związane z określonymi tematami mitologicznymi, którym nadaje on miano archetypów - Znaczenie w najogólniejszym ujęciu to pojęcie, które łączy to, co rejestrujemy naszymi zmysłami z jakimś symbolem. Znak, zdanie, gest, czy dźwięk nie mają znaczenia, jeśli nie odnoszą się do czegoś, co jest nam znane.

2. zbliżenie mitu i języka niczego nie rozwiązuje - mit jest częścią języka (jest jednocześnie w języku i poza nim)

3. de Saussure: dwa aspekty langage: strukturalny i statystyczny

-langue - czas odwracalny parole - nieodwracalny

4. mit odnosi się zawsze do zdarzeń minionych

-wewnętrzna wartość bierze się stąd, że te zdarzenia tworzą strukturę, która odnosi się do przeszłości, teraźniejszości i przyszłości

-podwójna struktura: historyczna i ahistoryczna-mit może należeć zarazem do langue(w którym jest formułowany) i parole

- trzeci poziom jest związany z cechami absolutnymi

5. mit zajmuje miejsce przeciwstawne poezji - zachowuje swą wartość nawet przy nieudolnym tłumaczeniu na język obcy

-nie liczy się narracja, styl itp., a historia, którą się tam opowiada

• Jeżeli mity mają znaczenie, to nie bierze się ono z odosobnionych składników, które są ich częściami, lecz ze sposobu, w jaki one się łączą.

• -mit składa się z jednostek konstytutywnych (jak każdy twór językowy)

• -jednostki konstytutywne zakładają obecność tych, które normalnie występują w strukturze języka - fonemów, morfemów semantemów (każda forma różni się od poprzedniej wyższym poziomem złożoności)

MITEM- duże jednostki konstytutywne, istnieją na poziomie zdań, ma naturę relacji, lecz prawdziwymi jednostkami są wiązki tych relacji (żeby zachować dwoistość, jednoczesną synchroniczność i diachroniczność mitu;

4. Kombinacje tworzą MITEMY

5. ZASADA INWERSJI- odwrócenia relacji w parach; to, co pozytywne jest wyrażana wcześniej w naszej kulturze (odzwierciedlenie hierarchii) - ale nie jest to bezwzględne!

6. Zewnętrzne cechy rzeczy'

7. EDMUND LEACH - uprościł Levi-Straussa, zmodyfikował go

• Wymiana znaków na trzech poziomach: komunikacja

• Maniakalne zwrócenie uwagi na szczegóły - etnografia to szczegół!

10. SYGNAŁ(poza kulturą) / OZNAKA NATURALNA (związek naturalny np. dym z ognia)

METAFORA METONIMIA

SYMBOL ZNAK

WYMIAR PARADYGMATYCZNY SYNTAGMATYCZNY

Są to dwa tryby symbolizacji w kulturze; dopełniają się; nieustanne przechodzenie w jedna i w druga stronę; transformacje metonimiczno-metaforyczne jako proces kulturotwórczy; dwa sposoby wytwarzania znaczenia w kulturze

Metonimia (zamiennia) - figura retoryczna mająca na celu zastąpienie nazwy jakiegoś przedmiotu lub zjawiska nazwą innego, pozostającego z nim w uchwytnej zależności.

Rodzaje metonimii[edytuj]

1. metonimia przyczyny, np. czytam Słowackiego zamiast czytam utwory Słowackiego

2. metonimia skutku, np. pot zamiast wysiłek

3. metonimia miejsca, np. Biały Dom ogłosił... zamiast Prezydent USA ogłosił...

4. metonimia narzędzia, np. najlepsza trąbka w historii zamiast najlepszy trębacz w historii

5. metonimia zawartości, np. kufel zamiast piwo

6. metonimia oznaki, np. berło zamiast król

7. metonimia konkretu, np. głowa zamiast rozum

W ogólniejszym sensie, w rozumieniu nurtu myślenia zwanego strukturalizmem, metonimia to zgrupowanie pojęć i przedmiotów według związków między nimi, np.:

• zdanie jest utworzone z części mowy zgodnie z pewnymi regułami tworzenia (związek zgody, związek rządu, itd.),

• konkretny strój składa się z pewnych części garderoby,

• konkretna linia melodyczna składa się z fraz, nut, itd.

Pojęciem dopełniającym jest metafora. Dualizm metafora-metonimia po raz pierwszy został zaproponowany przez Romana Jakobsona w 1956 r., a w tak ogólnym znaczeniu spopularyzowany przez antropologa Claude Lévi-Straussa.

Syntagma (z gr. σύνταγμα) - fraza, grupa słów, gramatycznie i syntaktycznie powiązanych, które mogą stanowić część zdania (np. podmiot, przydawka, orzeczenie) lub też samodzielnie tworzą zdania oraz równoważniki zdań. Termin ten został wprowadzony przez Ferdinanda de Saussure.

Syntagma składa się ze słowa głównego i pozostałych elementów, które są jemu podporządkowane. Dla frazy nominalnej słowem głównym jest rzeczownik.

Syntagma

Syntagma (z gr. σύνταγμα) - fraza, grupa słów, gramatycznie i syntaktycznie powiązanych, które mogą stanowić część zdania (np. podmiot, przydawka, orzeczenie) lub też samodzielnie tworzą zdania oraz równoważniki zdań. Termin ten został wprowadzony przez Ferdinanda de Saussure.

Syntagma składa się ze słowa głównego i pozostałych elementów, które są jemu podporządkowane. Dla frazy nominalnej słowem głównym jest rzeczownik.

• L-S ma taką hipotezę - jednostkami konstytutywnymi mity nie są relacje , ale wiązki relacji i tylko jako takie mają funkcję znaczeniową

MIT O EDYPIE

Struktura mitu - analiza mitu o Edypie - strukturalistyczne podejście do mitologii;

• Dumezil: struktura mitologiczna jako odbicie porządku społecznego Europejczyków

• Levi-Strauss nie akceptował tezy Dumezila; twierdził bowiem, ze mitologia nie jest odbiciem, ale przeważnie przeczy porządkowi rzeczywistości;

MIT - na granicy porządków języka i mowy, bo obecne są w nim dwa wymiary czasu

• W języku czas jest odwracalny; w micie - dwa wymiary czasu i wszystkie porządki czasowe (przeszłość, przyszłość i teraźniejszość)

• Mit - archetyp o początkach; tłumaczy teraźniejszość i przyszłość (eschatologia)

• Mit - struktura historyczna i ahistoryczna

• ZAŁOŻENIA:

* znaczenia mitu nie można utożsamiać ze znaczeniem języka na tym samym poziomie - sytuuje się między wtórnymi systemami językowymi (kultura) a językiem naturalnym; wtórne systemy językowe przekraczają języki naturalne

* znaczenie mitu wynika z jego miejsca w systemie

* mit w swojej budowie wyrasta z języka, ale przekracza go w sensie znaczeniowym

* mit należy rozumieć na poziomie ZDAŃ (ale nie językowych) - mikrohistorii; MIKROHISTORIE - fragmenty opowieści, które można rozbić na wątki

* Strauss nie traktuje mitu jako „świętej historii i początkach”, ale jako opowieść, w której dominuje MITOLOGIKA, specyficzne myślenie dzikiego; dlatego jako mity nie bierze do analizy wyłączne klasycznych mitów, ale w ogóle te opowieści, które charakteryzuje mitologika - analiza mitów, aby dojść do uniwersalnych struktur ludzkiego umysłu

• TECHNIKA ANALIZY - (zasada ekonomii tłumaczenia jedności rozwiązania - jak najmniej środków użyć) - czytelność jest istotna; „wystarczy moje narzędzia dla rozwiązania moich problemów”

* każdy z mitów oddzielnie rozkłada się na mniejsze jednostki

* zebrane wersje porównuje się do siebie i szuka inwariantów - elementów stałych

trzeba zebrać i porównać jak najszerszą dokumentację mitów!; wiarygodność dokumentacji - krytyki źródeł dokonuje się w trakcie analizy, a nie przed nią; ma ona wykazać wiarygodność źródeł

* elementarnymi jednostkami mitu nie są relacje, ale WIĄZKI RELACJI, które można uszeregować w grupy, ciągi wydarzeń - aby odsłonić ukryty przekaz mitu; znaczenie nieuświadomione, a wydobyte przez badacza (duch przekazu, a nie litera); zawsze mówimy więcej , niż nam się wydaje (pewna podejrzliwość: co kryje się pod słowami, jaki przekaz został zakodowany w tej prostej opowieści?); nieustanne porównywanie języka i mowy - rekonstrukcja mitologii jako szukanie ukrytych znaczeń;

w opowieściach mitycznych występują liczne powtórzenia tych samych wydarzeń w trochę innej postaci - zwielokrotnienie tych samych przekazów np. w obrębie jednego tekstu, bo takie ciągłe nawroty maja na celu odsłonięcie prawdziwego, krytego przekazu mitu, jego znaczenie odkrywane przez interpretatora (to, co się kryje za litera przekazu hermeneutyka, semiotyka, fenomenologia tez to robią

* grupowanie mitemów wg znaczeń (a nie następstwa) i nazwanie owych kolumn (czego dotyczą, wspólny mianownik); to, co w opowieści miało charakter historyczny, syntagmatyczny (wydarzenia następujące po sobie) zostało przerwane i przełożone na wymiar paradygmatyczny (ogniwa łańcucha poprzerywane i ponownie uszeregowane w sposób paradygmatyczny); grupowanie nie wg diachronii, ale wg synchronii, charakter metaforyczny

* czytanie kolumn; te kolumny czyta się znów syntagmatycznie i tak dochodzi się do ukrytego przekazu

strukturalizm abstrahuje od rzeczywistości (bogactwa życia), aby stworzyć MODEL, za pomocą którego będzie można spojrzeć NA NOWO na rzeczywistość empiryczną - konieczność podejścia naukowego; modelowanie jest środkiem, a nie celem samym w sobie; wszystkie nurty w nauce muszą polegać na abstrahowaniu - nie można niczego ująć w całym bogactwie, bo jest to nie możliwe

* wszelkie warianty traktujemy jako całość, a z nich wyciągamy fragmenty; od którego zacząć? Nie ma tekstu uprzywilejowanego, pierwotnego, autentycznego; każdy może być początkiem - jego wybór jest subiektywny; najlepiej zacząć od wersji najpełniejszej, bo to wygodne (najszerszy zbiór opozycji, mediacji); wszystkie mity to pewien zamknięty krąg transformacji - w toku analizy można przejść od jednego mitu do drugiego, bo żadne kultury czy społeczeństwa nie są autonomiczne dialog kulturowy: kontakt, przemieszanie, przekształcenia mitów; te same motywy, symbole rozsiane po całym świecie; odpowiedź strukturalizmu: w różnych miejscach Ziemi ludzie mówią różnymi językami o tym samym

W swoich rozważaniach Levi - Strauss chciał pokazać nie tylko nasladuje on sposób badawczy językoznawców. Istotną częścią był fakt, że wg niego język pełnił zasadniczą rolę, zauważył bowiem podobieństwa taktów kulturowych do językowych „Kultura [...] posiada budowę podobną do budowy języka" - twierdził Levi-Strauss. To dlatego, „[...] jeśli chcemy zrozumieć, czym jest sztuka, religia, prawo, a może nawet i kuchnia lub zasady uprzejmości, należy je rozumieć jako kody utworzone przez artykulację znaków, według modelu lingwistycznego porozumiewania się". Innowacyjność „Les structures elementaires de la parente" polegało na tym, iż przyjmowało założenie, że „[...] przy badaniu zagadnień pokrewieństwa (a zapewne również przy badaniu innych problemów) socjolog znajduje się w sytuacji formalnie podobnej do tej, w której znajduje się językoznawca-fonolog". Wynika z tego to, że „[...] kultura jest systemem komunikacji między ludźmi, albo inaczej: systemem relacji, w obrębie którego poszczególne przedmioty stają się znakami i jako takie są wymieniane, umożliwiając przeto istnienie organizacji społecznej". Dzięki takiemu postawieniu sprawy Levi Strauss zilustrował swoje przekona za pomocą tzw. „ trójkąta kulinarnego”, który w prosty sposób pokazuje zastosowanie wzorów językoznawstwa w antropologii.

Na podstawie językoznawczej koncepcji Jakobsona o trójkątach samogłoskowych i spółgłoskowych Levi-Strauss stworzył koncepcje „trójkąta kulinarnego”, zauważył, bowiem że tak jak nie ma na świecie społeczności pozbawionej języka mówionego, tak nie ma takiej, która nie warzyłaby przynajmniej części potraw.

Zacząć można od tego, że mózg jest wytworem natury, wszyscy ludzie są zwierzętami z gatunku homo sapiens , dlatego można przypuszczać iż pewne wytwory kulturowe ludzkich umysłów przedstawiają jakieś wartości uniwersalne. Celem analiz jest odkrycie, w jaki sposób relacje istniejące w przyrodzie stanowią wzór dla wytworów kultury, które zawierają takie same relacje.

Hipoteza: działalność kulinarna zakłada system mieszczący się w trójkątnym polu semantycznym ( wyznacza je od zewnątrz), którego wierzchołki odpowiadają trzem kategoriom: „surowego", „warzonego" i „zepsutego". Sposoby warzenie pokarmu tworzą kolejny system: I pieczenie- bezpośredni kontakt ze środkiem przetwarzającym, ogniem; częściowo uwarzone, II gotowanie- surowa żywność ulega rozkładowi, za pośrednictwem wody oraz naczynia ( kulturowego), III wędzenie, powolne i całkowite warzenie pokarmu, bez urządzeń kulturowych, za pośrednictwem powietrza

Jedzenie warzone-świeże i surowe-to takie, które jest przetwarzane za pomocą środków kulturowych. Jedzenie zgniłe- to to, które jest świeże i surowe- przetworzone za pomocą środków naturalnych. Dzięki temu wytwarzają się dwie opozycje binarne : Przetworzone-nieprzetworzone; Kultura-natura. Surowe znajduje się pomiędzy: naturą a kulturą. Nie ma to jednak wpływu na rozważania Levi-Straussa, twierdzi on, że podstawowe sposoby warzenia pokarmów tworzą kolejny system będący odwrotnością pierwszego. Zwierzęta po prostu zjadają swoje ofiary, przy wyborze tego, co jadalne kierują się instynktem, ludzi obowiązują konwencje ustalane w społecznościach. Określają one, co i w jakich okolicznościach powinno się jeść. Okazje te są sytuacjami społecznymi, musi więc istnieć ustalona homologia między systemem różnych typów pożywienia i sytuacji społecznych. Bez względu na miejsce zamieszkania, ludzie dzielą pożywienie na kategorie , a każda z nich jest traktowana inaczej.

DANIA → SUROWE → WĘDZONE → GOTOWANE → ZGNIŁE

Klasyfikacja jedzenia jest właściwa dla wszystkich społeczności ludzkich, bez względu na kulturę.

Levi-Strauss twierdzi, że przyznanie jedzeniu pieczonemu wyższej rangi, niż gotowanemu jest uniwersalna cechą kultury. Gotowane- endo-kuchnia, Ameryka: tryb osiadły, kobiety, oszczędność, ludowość. Pieczone- egzo-kuchnia, Ameryka: tryb wędrowny, mężczyźni, rozrzutność, arystokratyczność. „Gotowanie jest metodą całkowitego wykorzystania mięsa i jego soków, podczas gdy pieczenie pociąga niszczenie i stratę.”. Wędzenie- obecność przedzielającego powietrza. wędzarnia musi być natychmiast po wykorzystaniu rozebrana,. gotowanie i wędzenie mają tę wspólną właściwość używane w nim przybory trwałością. Dwuznaczność „pieczonego" jest wewnętrzna, natomiast dwuznaczność „wędzonego" i „gotowanego" zewnętrzna,

1. Trójkąt kulinarny (forma pierwotna)

NIEPRZETWORZONE KULTURA ↔ NATURA

STAN SUROWCA SUROWE

(stopień przetworzenia) ↕ ↙ ↘

WARZONE-------------------------ZGNIŁE

PRZETWORZONE

2. Trójkąt kulinarny (forma rozwinięta)

SUROWE Pieczone

Powietrze woda

Wędzone gotowane WARZONE ZGNIŁE

Podsumowując, kiedy zostanie opracowany sposób, który będzie w stanie zawrzeć cechy charakterystyczne dla danego systemu kulinarnego, należałoby poszukać najbardziej ekonomicznego sposobu, który dałby możliwość posługiwać się tym systemem jako siatką. Dzięki temu można by traktować go jako pewien wzorzec, przykładając go do kontrastów socjologicznych estetycznych religijnych czy ekonomicznych. Dzięki temu jesteśmy w stanie odkryć „co w każdym poszczególnym przypadku tworzy z kuchni danego społeczeństwa rodzaj mowy, w której wykłada ono nieświadomie całą swą strukturę, o ile nie zaniechało, znowu w sposób nieuświadomiony, ujawnienia w niej swoich sprzeczności.”

---