CLAUDE LEVI-STRAUSS : ANALIZA STRUKTURALNA W JĘZYKOZNAWSTWIE I ANTROPOLOGII
Claude Levi-Strauss - urodzony w Brukseli w 1908r., zmarł w Paryżu w roku 2009; wybitny francuski antropolog i twórca strukturalizmu w antropologii kulturowej. W 1948r. obronił na Sorbonie pracę doktorską, której częścią był tekst „Elementarne struktury pokrewieństwa”, wydany w 1949r. Z niego właśnie pochodzi opracowywany prze mnie tekst „Analiza strukturalna w językoznawstwie i antropologii”. 10 lat później opublikował pierwszą część „Antropologii strukturalnej”, która stała się początkiem nowego paradygmatu w dziedzinie antropologii.
Językoznawstwo, według Claude'a Levi-Straussa, jest nauką społeczną najbardziej rozwiniętą, taką, która osiągnęła największe postępy. Jako powód tego stanu rzeczy, Levi-Strauss podaje „pozytywną metodę” wypracowaną w językoznawstwie, dzięki której nauka ta jest w stanie docierać do natury faktów. Metoda ta mogła powstać dzięki narodzinom fonologii.
Fonologia - nauka o systemach dźwiękowych i powiązaniach między nimi - wprowadziła, w pojęciu Levi-Straussa - rewolucję nie tylko do językoznawstwa, ale też innych nauk społecznych. Dała możliwość współpracy nowej jakości między tymi dyscyplinami. Levi-Strauss uzasadnia, dlaczego tak się stało, na kilku przykładach dotyczących natury fonologii i jej przyszłej współpracy z socjologią.
Zanim przywołamy jednak to uzasadnienie, należy wyodrębnić charakterystyczne cechy badań fonologicznych. Idąc za jednym z mistrzów fonologii, N. Trubieckojem, podstawowe kroki metody fonologicznej to:
Po pierwsze, przechodzenie od badania uświadomionych zjawisk językowych do badania ich nieuświadomionej infrastruktury
Po drugie, zaprzestanie traktowania członów analizy jako bytów niezależnych, raczej położenie nacisku na zachodzące między nimi relacje
Po trzecie, wprowadzenie pojęcia systemu i unaocznienie jego struktury
Po czwarte, dążenie do odkrywania ogólnych praw - bądź odkrywania ich przez indukcję, bądź przez wywód logiczny, co nadaje im charakter absolutny
Jak wobec tego widzi Levi-Strauss współpracę fonologii i socjologii? Już pierwsze analogie tych dwóch nauk ukazuje na przykładzie z dziedziny socjologii - jest nim zagadnienie pokrewieństwa. Systemy pokrewieństwa, gdy się im przyjrzymy, mają wiele wspólnego z systemami fonologicznymi - jedne i drugie są wypracowywane przez umysł ludzki na poziomie nieuświadomionym, tylko w innych porządkach rzeczywistości. To daje możliwość zastosowania metody fonologicznej. Prócz tego istnieje analogia między stanem nauk socjologicznych dziś, a stanem językoznawstwa w przededniu rewolucji fonologicznej. Dzisiejsza socjologia boryka się z problemem synchronicznego ujęcia zjawisk w danym momencie rzeczywistości - fonologia ma dać jej narzędzia do opisu właśnie synchronicznego, zamiast, jak do tej pory, diachronicznego.
Jednak już na tym etapie Levi-Strauss dostrzega pewne pułapki rozkładania zjawiska takiego jak system pokrewieństwa na części pierwsze, podobnie jak fonemu. Biorąc pod uwagę trzy cechy dystynktywne analizy naukowej (rzeczywista, upraszczająca, tłumacząca), wskazuje trzy zarzuty do tak prowadzonych badań. Po pierwsze, o ile badanie fonemów i ich cech pozwala zrozumieć i odtworzyć system, to wyobrażane w ten sam sposób badanie systemów pokrewieństwa, w rzeczywistości dałoby wynik bardziej abstrakcyjny niż punkt wyjścia. Po drugie, system utworzony w wyniku takiego badania może być tylko pojęciowy, a w dodatku nieskończenie bardziej złożony i trudny do zinterpretowania niż dane posiadane na początku. Znakomicie obrazuje to wynik badania przeprowadzonego przez Davisa i Warnera w 1956r. - w wyniku ich analizy systemu pokrewieństwa, mąż okazuje się zastąpiony przez formułkę: „C2a/2d/0/SUla 8/Ego”. Po trzecie, hipoteza przedstawiona za pomocą takiej metodologii, może nie posiadać żadnej wartości tłumaczącej i nie pozwoli zrozumieć natury systemu.
Istnieją dwa dodatkowe błędy popełniane w analogicznym rozumieniu terminów pokrewieństwa i elementów fonologicznych, które wskazuje Levi Strauss. Jednym z nich jest analizowanie terminów pokrewieństwa przy jednoczesnym zapomnieniu, że są one także słowami, a więc jednostkami językoznawczymi. Ignorowanie tego faktu oznacza poszerzenie zakresu metody fonologicznej przy jednoczesnym zapomnieniu o jej podstawach, co nie może dać oczekiwanych rezultatów. Drugą kwestią, o której łatwo można zapomnieć, są odwrotne punkty wyjścia badań językoznawczych i socjologicznych. W języku bowiem znamy system i rozumiemy, czemu ma on służyć, przedmiotem badania są jego elementy składowe. Natomiast badając systemy pokrewieństwa znamy poszczególne elementy (terminy pokrewieństwa), zaś tym co chcemy zbadać jest system i jego rola w ogóle.
Wreszcie Levi Strauss decyduje się pokazać, jak miałaby działać metoda fonologiczna w opisie konkretnego terminu pokrewieństwa - wujostwa. Jednak owo studium przypadku poprzedza kilkoma dodatkowymi uwagami. Wskazuje na konieczność określenia, w jakiej „rzeczywistości” badać będziemy dany system pokrewieństwa - czy będzie to „system nazw”, który zdaniem Levi Straussa stawia nas w odwrotnej sytuacji badawczej, niż badanie systemów fonologicznych, czy też „system postaw” - tu z kolei sytuacja jest raczej analogiczna, ponieważ przy badaniu tego porządku rzeczywistości, domyślamy się raczej roli systemu, a badać będziemy jego składowe (porządek badania typowy dla językoznawstwa). Poza tym, należy brać pod uwagę, w jakim stopniu w danym społeczeństwie system pokrewieństwa stanowi narzędzie regulujące stosunki społeczne między jednostkami a także trzeba rozróżniać relacje pokrewieństwa na płynne, czasowe i te usankcjonowane, zawarte w sztywnym ceremoniale.
Interpretacja wuja jako terminu pokrewieństwa przede wszystkim miała różną postać na przestrzeni wieków. Do końca XIX w. interpretowano ważną rolę wuja jako przeżytek systemu matrylinearnego. Wtedy mniej więcej pojawił się artykuł Lowiego, obalający tę tezę i wskazujący na powszechną tendencję do łączenia określonych stosunków społecznych z określonymi formami pokrewieństwa - niezależnie od powiązań party- czy matrylinearnych. Niedługo później pojawiło się studium Radcliffe-Browna dotyczące postaci wuja w Afryce Południowej - próba syntetycznego przedstawienia kwestii pokrewieństwa, tego jakie relacje panują między wujem a siostrzeńcem; Levi Strauss jednak chłodno traktuje jego wywody - podkreśla, że awunkulat znajduje się nieraz poza systemem patry- czy matrylinearnym. Ponadto, Radcliffe-Brown analizuje wujostwo jako stosunek między dwiema osobami, podczas gdy w rzeczywistości zachodzi on między czterema (bratem, siostrą, szwagrem i siostrzeńcem). Levi Strauss podaje przykłady zależności stosunków wuj-siostrzeniec od relacji brat-siostra czy też mąż-żona. Jednak można to rozpatrywać w ten sposób tylko w obrębie określonego systemu - nie można ustalić jednej reguły, że, przykładowo, jeżeli męża z żoną łączy czuła więź, to w obrębie tej rodziny także wuj będzie miał dobry kontakt z siostrzeńcem - można to uznać za pewnik tylko w obrębie określonego systemu, społeczności, w której stosunki między tymi czterema osobami zostały dogłębnie zbadane - to znaczy, na przykład u określonego ludu czy plemienia.
Struktura nabudowana pomiędzy tymi czterema elementami (bratem, siostrą, szwagrem, siostrzeńcem) jest, zdaniem Levi-Straussa, przykładem najprostszej struktury pokrewieństwa. Aby taka struktura mogła istnieć, koniczne są bowiem trzy typy stosunków rodzinnych: pokrewieństwa (między rodzeństwem), więzi (między małżonkami) oraz filiacji (między rodzicami a dziećmi). Idąc za tym, Levi Strauss wnioskuje, że włączenie wuja (szwagra) do systemu, wynika niejako naturalnie z prostego mechanizmu: powszechnie obowiązujący w kulturach zakaz kazirodztwa jest równoważny twierdzeniu, że w społecznościach ludzkich żoną dla mężczyzny jest kobieta „otrzymana” od innego mężczyzny. Tu pojawia się postać wuja jako tego, który kobietę „daje”. Postać siostrzeńca włączonego do systemu jest naturalną konsekwencją małżeństwa (z którego rodzi się dziecko) i rozwoju pokrewieństwa. W ten właśnie sposób powstaje owa struktura elementarna, będąca atomem pokrewieństwa; z takich struktur elementarnych buduje się cały system, co daje oczywistą - według Levi-Straussa - odpowiedź na pytanie, dlaczego zjawisko wujostwa odgrywa tak dużą rolę. Należy jednak przy tym zauważyć, że im bardziej struktura elementarna rozwija się przy budowaniu systemu, tym bardziej znaczenie wujostwa zanika.
Na koniec Levi-Strauss obala jeszcze tezę Radcliffe-Browna o tym, jakoby podstawową strukturą elementarną dla wszystkich systemów pokrewieństwa miała być rodzina naturalna (rodzice i dzieci). Według Levi-Straussa bowiem tym, co nadaje pokrewieństwu znaczenie społeczne jest właśnie to, co odłącza je od natury. System pokrewieństwa nie jest rozwinięciem rzeczywistych powiązań, ale tym, co istnieje arbitralnie w świadomości ludzi. Nazwane tak przez Radcliffe-Browna „stosunki pierwotne” są zależne i wtórne względem związków, o których świadomie decydują ludzie (jak na przykład małżeństwo).
Podsumowując, zdaniem Levi Straussa naturalizm powinien być przez socjologię odrzucony, bo tylko wtedy ma ona szansę doścignąć w kwestii rozwoju językoznawstwo - obie są przecież naukami badającymi systemy symboliczne.