Claude Levi-Strauss
„O pojęciu struktury w etnologii” XV
Na wstępie autor sugeruje nam iż przedstawione wyniki badań są tylko hipotetycznymi rozważaniami. Badania strukturalne są nadzieją na zapożyczanie wzorców metod z nauk bardziej rozwiniętych w tym zagadnieniu.
Jak należy rozumieć pojęcie struktury?
Jest to bardzo rozległy problem ale studia nad uniwersalnymi kategoriami kultury i językoznawstwo strukturalne są ściśle związane z tym rozdziałem. W rozważaniach na temat struktury społecznej przedmiotem są formalne aspekty zjawisk społecznych. Problem musimy rozpatrywać stosując pojęcia z innych dyscyplin naukowych. Co do pojęcia to nikt nie określa dokładnie jego znaczenia.
Przywołany zostaje Kroeber (II wyd. Anthropology): „Pojęcie struktury nie jest prawdopodobnie niczym innym jak ustępstwem wobec mody; termin o dobrze określonym znaczeniu wywiera nagle dziwny urok przez jakichś dziesięć lat...” Wskazuje on, że pojęcie to przyjemnie brzmi dla ucha.
A więc możemy założyć, że cokolwiek co nie jest zupełnie amorficzne posiada jakąś strukturę. Według strukturalistów pojęcia tego nie należy definiować w trybie indukcji. Możliwe jest, że struktura jest pozbawiona znaczenia albo że samo znaczenie ma jakąś strukturę.
Porównanie naszej tymczasowej definicji z innymi. Polem porównania będzie dział poświęcony „pokrewieństwu” ponieważ jest to najważniejszy kontekst struktury.
Definicja i problemy metody
Pojęcie struktury społecznej odnosi się nie do rzeczywistości empirycznej lecz do zbudowanych na jej podstawie modeli. Uwidacznia się różnica pomiędzy strukturą społeczną a stosunkami społecznymi. Ze stosunków społecznych buduje się modele, która ukazują nam strukturę społeczną. Badania strukturalne stanowią metodę dająca się stosować do różnych problemów etnologicznych i spokrewnioną z formami analizy strukturalnej stosowanymi w innych dziedzinach.
Modele muszą spełniać 4 warunki:
struktura ma charakter systemu – składa się z elementów, w których zmiana jednego z nich pociąga za sobą zmianę wszystkich pozostałych
każdy model należy do pewnej grupy transformacji – każda z transformacji odpowiada jednemu modelowi z tej samej rodziny, tak że zbiór tych transformacji stanowi grupę modeli
powyższe własności pozwalają przewidzieć zachowanie modelu w przypadku zmiany jednego z jego elementów
model musi być zbudowany w taki sposób jego funkcjonowanie mogło zdać sprawę ze wszystkich dostrzeżonych faktów
a) Obserwacja i eksperymentowanie
Obserwacja faktów i wypracowywanie metod pozwala na wykorzystywanie ich do budowy modeli.
„eksperymentowanie na modelach” jest całokształtem zabiegów pozwalający ustalić w jaki sposób dany model reaguje na zmiany bądź porównać między sobą modele tego samego typu lub różnych typów.
Istnieje korelacja między troską etnologii o konkretny szczegół a prawomocnością i ogólnością które przypisujemy modelowi zbudowanemu na podstawie tego opisu. Jak pogodzić konkretne badania etnologiczne z abstrakcyjnymi badaniami strukturalnymi? Wystarczy je ująć jako dwa poziomy badań. Fakty należy badać ze względu na nie same i w związku z całością (każda zmiana w pewnym punkcie odnoszona do globalnych okoliczności towarzyszących pojawieniu się jej)
b) Świadomość a nieświadomość
Boas wprowadził to rozróżnienie i wykazał że grupa zjawisk lepiej poddaje się analizie strukturalnej jeśli społeczeństwo nie dysponuje uświadomionym modelem interpretowania bądź usprawiedliwiania ich. (Boas był prekursorem strukturalizmu ale narzucił badaniu struktury zbyt ścisłe ograniczenia.)
Modele nieuświadomione w których powierzchniowo struktura jest zanurzona w nieświadomości czyni bardziej prawdopodobnym istnienie modelu który jak ekran przesłania ją przed świadomością zbiorowa.
Modele uświadomione zwane „normami” odznaczają się ubóstwem z racji iż ich zadaniem jest utrzymanie zwyczajów i wierzeń nie zaś odsłanianie mechanizmów.
Im wyraźniejsza struktura przejawiająca się na powierzchni tym trudniej jest uchwycić głęboką strukturę z powodu uświadamianych i zniekształconych modeli, które występują jako przeszkody między obserwatorem a jego przedmiotem.
Etnolog może budować model odpowiadający zjawiskom, których charakter systemowy nie został postrzeżony przez badane społeczeństwo (lepsza sytuacja wg Boasa) lub ma do czynienia z surowym materiałem i modelami już zbudowanymi przez badaną kulturę w postaci różnych interpretacji. Wiele kultur pierwotnych wypracowało modele np. model reguł zwierania małżeństw – lepsze od tych, które sporządzali zawodowi etnologowie. Te modele należy respektować gdyż, mogą być dobre albo otwierać drogę dostępu do struktury; każda kultura ma swoich teoretyków których dzieła zasługują na uwagę; jeżeli modele te nie są dokładne ich charakter błędów stanowi integralną część faktów wymagających zbadania.
Struktura pomiaru
Idea ta mogła się zrodzić ze stosowania w nowych pracach etnologicznych formuł matematycznych bądź pozornie matematycznych. Jednak nie zachodzi żaden konieczny związek między pojęciem pomiaru a struktury. Badanie strukturalne pojawiły się jako pośrednie następstwo pewnych osia gnieć współczesnej matematyki, które przywiązują coraz większą wagę do jakościowego punktu widzenia.
Modele mechaniczne i modele statystyczne
model mechaniczny – model którego elementy konstytutywne są rzędu wielkość zjawisk modelowanych
model statystyczny – składniki mają inny niż zjawiska rząd wielkości
modele pośrednie - model mechaniczny dla określenia zakazanych stopni pokrewieństwa, polegający na modelu statystycznym, w kwestii możliwych małżeństw.
Zadaniem strukturalisty jest wyodrębnienie równych poziomów rzeczywistości, które mają wartość strategiczną i zajmowanego przezeń punktu widzenia. Np. w naukach humanistycznych i społecznych: samobójstwo – analiza indywidualnych przypadków pozwala zbudować coś co można określić jako mechaniczny model samobójstwa; elementami tego modelu są : typ osobowościowy ofiary, jej indywidualna historia, własności grupy pierwotnej i wtórnej, których była ona członkiem. Ale można też budować modele statystyczne oparte na częstości samobójstw w danym okresie, w jednym lub wielu społeczeństwach. Niezależnie od perspektywy wyróżnione zostaną w ten sposób poziomy, na których strukturalne badanie samobójstwa jest znaczące, tzn. pozwala na budowanie porównywalnych modeli: 1) dla wielu form samobójstwa; 2) dla różnych społeczeństw; 3) dla różnych typów zjawisk społecznych
etnografia i historia – oparte na gromadzeniu materiałów źródłowych
etnologia i socjologia – badają modele zbudowane na podstawie tych materiałów
etnologia i etnografia - prowadzą do modeli mechanicznych
historia i inne nauki pomocnicze - prowadzą do modeli statystycznych
Stosunki między historią, socjologią, etnografią i etnologią polegają na opozycjach:
między obserwacją a budowaniem modeli
między statystycznym a mechanicznym charakterem modeli
Czas mechaniczny a statystyczny
Etnologia – czas mechaniczny – odwracalny, niekumulatywny
Historia – czas statystyczny – nieodwracalny i zawiera określone ukierunkowanie
Uściśla to tezę Firtha w której rozróżnia pojęcie struktury społecznej, w której czas nie odgrywa roli, a pojęciem organizacji społecznej, które musi on być uwikłany.
Pojęcie ewolucji nie przydatne dla modeli mechanicznych (Boas), gdyż trzeba dysponować długimi seriami statystycznymi i wykazać że elementy pozostaną identyczne bez względu na kontekst kulturowy w jaki będą uwikłane. Tak jak geny, które są identycznymi elementami, zdolnymi do kombinacji z których powstają typy rasowe (modele statystyczne).
Morfologia społeczna, czyli struktury grupy
„grupa” jako ogólny sposób, w jaki zjawiska są połączone ze sobą.
Dwa układy odniesienia – przestrzeń społeczna i czas społeczny – pozwalają ująć myślowo stosunki społeczne
Continuum czasowe jawi się jako odwracalne bądź jako ukierunkowane zależnie od poziomu posiadającego najwyższą wartość strategiczną z punktu widzenia prowadzonych badań. Oprócz tego mogą powstać inne ewentualności: czas niezależny od obserwatora i nieograniczony; czas będący funkcją własnego biologicznego czasu obserwatora i ograniczony.
Czas społeczny i przestrzeń rozróżnia się zależnie od skali: makro-czas i mikro-czas oraz makro-przestrzeń i mikro-przestrzeń. Struktury tego samego typu mogą występować na różnych poziomach czasu i przestrzeni.
Względy historyczne i geograficzne mają wartość dla badań strukturalnych. Zjawiska synchroniczne ukazują jednorodność, która sprawie że łatwiej jest je badać niż zjawiska diachroniczne.
Ekologia a struktura społeczna – przestrzenny rozkład zjawisk społecznych, ale badania strukturalistyczne dotyczą wyłącznie tych ram które mają charakter socjologiczny, ale nie należą do czynników naturalnych (geologicznych, klimatycznych). Zatem ekologia miasta jest interesująca dla etnologa – przestań miejska jest na tyle ograniczona i jednorodna że jej własności jakościowe można przypisać bezpośrednio czynnikom wewnętrznym, o charakterze zarazem formalnym i społecznym. Liczne źródła potwierdzają korelację, między przestrzenną konfiguracją grup a formalnymi własnościami które są związane z innymi aspektami ich życia społecznego - np. pomiędzy strukturą społeczną a przestrzennym ukształtowaniem ludzkich siedzib – np. Ameryka – siedziby Indian z Równin zmieniają się wraz z organizacją społeczną każdego plemienia – region dość jednorodny językowo i kulturowo.
Inny problem stanowi porównanie różnych regionów czy typów siedzib, które współwystępują z różnymi strukturami społecznymi – np. kołowe ukształtowanie wiosek w Ges z jednej strony, z drugiej – miasto Pueblo złożone z równoległych ulic. W tym przypadku interesujące wnioski można wyciągać z badań diachronicznych dzięki źródłom archeologicznym.
Socjodemografia czyli demografia jakościowa, która zajmować by się miała znaczącymi nieciągłościami między grupami ujmowanymi jako całości i wydzielonymi z uwagi na te nieciągłości. Związek między sposobem funkcjonowanie i trwałością struktury społecznej a liczebnością populacji. Czy istnieją formalne własności grup, które by były wprost i bezpośrednio zależne od absolutnej liczby ludzkości?
Interesujące są tu dwa kierunki badań:
Te, które łączą się ze słynnym prawem socjologii miasta zwanym rank-size law i pozwalającym dla określonego zbioru ustanowić korelacje między absolutnym rozmiarem miast a pozycją każdego z nich w uporządkowanym zbiorze.
Absolutne rozmiary izolatu mogą być obliczone na podstawie częstości małżeństw między krewnymi.
Jednak metoda demograficzna wymaga uzupełnień – trzeba określić długość cykli matrymonialnych(cykl matrylateralny długi i patrylateralny krótki). Przy zachowaniu wszelkich proporcji mały izolat może składać się z siatki długich cykli, a wielki izolat z cykli krótkich w postaci kolczugi. Pojawia się jednak konieczność budowania genealogii więc demograf musi skorzystać z pomocy etnologa.
Pojęcie kultury
Dla Radcliffe Browna kultura „zreifikowaniem pewnej abstrakcji”. Nie istnieje nic poza jednostkami ludzkimi powiązanymi ze sobą przez nieograniczoną serię stosunków społecznych. Mianem kultury określimy każdy zespół etnograficzny, który okazuje znaczące z punktu widzenia badań odchylenia od innych. Zbiór jednostek kulturowych (np. Paryż a Marsylia) jest obiektywnie dany w czasie i w przestrzeni, należy równocześnie do wielu systemów kulturowych: powszechnego, kontynentalnego, regionalnego, lokalnego, oraz rodzinnego, zawodowego, wyznaniowego itd. W praktyce ten nominalizm nie może być doprowadzony do ostateczności chociaż termin kultura używany jest jako nazwa zespołu takich znaczących odchyleń, co do których doświadczenie dowodzi, że granice ich w przybliżeniu pokrywają się.
Statystyka społeczna, czyli struktury komunikacji
Społeczeństwo składa się z jednostek i grup komunikujących się między sobą. Komunikacja ta nie kończy się na granicach społeczeństwa.
Odbywa się ona na trzech poziomach:
krążenia kobiet
krążenie dóbr i usług
krążenie przekazów.
Reguły pokrewieństwa wyznaczają czwarty typ komunikacji: przekazywanie genów między fenotypami.
Kultura polega na regułach dających się zastosować do wszelkich gier komunikacji, niezależnie czy na płaszczyźnie natury, czy kultury. Analogia między socjologią pokrewieństwa, ekonomią a językoznawstwem pozostawia jedną różnicę między trzema odpowiadającymi tym dyscyplinom komunikacji, nie są one w tej samej skali. Przechodząc od małżeństwa do języka, przechodzi się od komunikacji o rytmie powolnym, do innej której rytm jest bardzo szybki.. W języku ten kto mówi, nigdy nie jest tożsamy ze swymi słowami. Występuje tu podwójna opozycja - osoba symbol, wartość i znak. Dochodzimy do trojakich wniosków:
stosunki między ekonomią a badaniem struktury społecznej mogą być lepiej określone.
połączenie antropologii sp, ekonomii i językoznawstwa połączą się kiedyś, by tworzyć naukę o komunikacji, to trzeba jednak uznać, że będzie ona rozumiana jako polegającą przede wszystkim na regułach.
wykorzystanie w badaniach dotyczących małżeństwa i pokrewieństwa poglądów wywiedzionych z teorii komunikacji. Możliwość przekształcenia modeli statystycznych w modele mechaniczne i odwrotnie. Zasypana będzie przepaść między demografią a etnologią i że będą istnieć teoretyczne podstawy dla przewidywania i działania. W naszym społeczeństwie wybór małżonka jest ograniczony przez:
a) zakazane stopnie pokrewieństwa;
b) wymiary izolatu
c) przyjęte reguły postępowania
Radcliffe –Brown i jego struktura społeczna nie ogranicza się tylko do pokrewieństwa. Gdy badamy systemy pokrewieństwa stawiamy sobie za cel:
sporządzić systematyczną klasyfikację
zrozumieć cechy właściwe każdemu systemowi
osiągnąć prawomocne uogólnienie o naturze społeczeństw ludzkich.
Konkluzja Radcliffe-Browna dotyczy sprowadzenia różnorodności do jakiegoś porządku. Różnorodnością jest skończona ilość ogólnych zasad, które są na wiele sposobów stosowane i łączone ze sobą. Jego pogląd różni się od tego w tej pracy i daleki jest od badania komunikacji.
Dynamika społeczna: struktury podporządkowania
a) porządek elementów (jednostek i grup) w strukturze społecznej.
Systemy pokrewieństwa, reguły zawierania małżeństw i reguły filiacji tworzą uporządkowany zespół którego funkcją jest zapewnienie trwałości grupy społecznej przez powodowanie by stosunki oparte na związkach krwi oraz te, które opierają się na powinowactwie krzyżowały się ze sobą niczym nici w tkaninie.
Możemy napotkać dwa problemy:
Czy struktury oparte na pokrewieństwie same przez się mogą okazywać skłonności dynamiczne?
W jaki sposób struktury komunikacji i struktury podporządkowania oddziałują na siebie wzajemnie?
Pierwszy problem dotyczy wychowania w określonym momencie każde pokolenie pozostaje w stosunku podporządkowania bądź panowania do kolejnego poprzedzającego je lub następującego po nim. (przedstawienie problemu wg M. Mead). Poszukiwanie korelacji między pewnymi pozycjami w strukturze pokrewieństwa a odpowiednimi zachowaniami – w prawie, obowiązkach czy powinnościach z jednej strony, z drugiej w przywilejach, zakazach.
Według Radcliffe-Browna daje się stwierdzić jedno-jednoznaczna odpowiedniość między tym, co można określić jako system postaw a systemem nazw. Każdy termin pokrewieństwa odpowiadałby pewnemu zachowaniu nakazanemu lub zakazanemu.
Inna propozycja polegająca na dialektycznym stosunku między nazwami a postawami. Postawy różnicujące krewnym dążą do zorganizowania się wokół tego samego wzorca co terminologia, ale stanowią również sposób rozstrzygania trudności i przezwyciężenia sprzeczności właściwych samej tej terminologii np. reguły zachowania się krewnych w dowolnym społeczeństwie wyrażałyby próbę rozwiązania sprzeczności płynących z systemu terminologicznego i z reguł powinowactwa. To też kiedy reguły zmierzają do ukonstytuowania się system pojawiają się nowe sprzeczności które powodują reorganizację terminologii, co odbija się w postawach.
Innym problemem występuje gdy mamy do czynienia ze społeczeństwem w którym system pokrewieństwa nie rządzi związkami małżeńskimi między równymi sobie jednostkami – zhierarchizowane faktycznie lub prawnie. Prowadzi to do badania różnych instytucji przede wszystkim poligamii i hipergamii(lub hipogamii).
Trzecia metoda – badanie a priori wszystkich dających się pomyśleć typów struktur wynikających z przypadkowego pojawienia się relacji zależności i panowania.
Takie struktury są zawsze przechodnie i niecyklicznie; ten kto zasiada na dole, wyłączony jest na mocy określenia od zasiadania na górze.
Istnieje również inny porządek nieprzechodni i cykliczny, który można zauważyć w społeczeństwach hipergamicznych, w którym występuje preferencyjne małżeństwo z córką brata matki.
W większości społeczeństw ludzkich mianem porządku społecznego określa się coś przechodniego i niecyklicznego → jeśli A stoi wyżej od B, a B wyżej od C, to A musi stać wyżej od C, a C nie może stać wyżej od A.
b) Porządek porządków
porządek elementów z punktu widzenia etnologa: na społeczeństwo składa się zbiór struktur odpowiadających różnym typom porządków. System pokrewieństwa jest środkiem porządkującym jednostki wedle pewnych reguł, organizacja społeczna jest innym takim środkiem, a jeszcze innym są stratyfikacje ekonomiczne czy społeczne.
Struktury przeżyte – porządki które same są funkcją rzeczywistości obiektywnej i które można rozpatrywać z zewnątrz niezależnie od tego jak ludzie przedstawiają je sobie.
Porządki przeżyte odsyłają nas do innych, które pomogą nam zrozumieć w jaki sposób każde społeczeństwo usiłuje scalić je wszystkie w jedną uporządkowaną całość.
Struktury przeżywane – nie odpowiadają żadnej rzeczywistości obiektywnej ; nie podlegają kontroli doświadczalnej. Jedyną kontrolą jest analiza ich zgodności z porządkami przeżytymi; odpowiadają one dziedzinie mitu i religii.
Radcliffe-Brown wykazał ze fakty religijne muszą być badane jako nieodłączna część struktury społecznej. Rola etnologa polega na usynowieniu korelacji miedzy różnymi typami religii i różnymi typami organizacji społecznych. Fiasko poniósł z dwóch powodów: 1. wiązał bezpośrednio wierzenia i obrzędy ze stanami uczuciowymi. 2. chciał od razu wyrazić w sposób ogólny stosunek między społeczeństwem a religią podczas gdy potrzebne są nam przede wszystkim konkretne badania pozwalające budować regularne serie zmian towarzyszących.