B. Walczak CZYNNIKI SPRAWCZE ROZWOJU JĘZYKA DOBY ŚREDNIPOLSKIEJ
Przełom XV i XVI wieku - ważne zmiany językowe:
zmiana akcentu inicjalnego na paroksytoniczny,
zanik iloczasu,
powstanie samogłosek pochylonych;
powstanie dwu samogłosek nosowych: przedniej i tylnej;
stwardnienie spółgłosek sz, ż, cz, dź, c, dz, rz;
zmiękczenie spółgłosek k i g w grupach ke, ge, ky, gy, ktre przeszły w kie, gie, ki, gi.
Zmiany te wespół ze zmianami historycznych warunków społecznego funkcjonowania języka, uzasadniają datowanie od przełomu XV i XVI wieku nowego okresu w jego dziejach - DOBY ŚREDNIOPOLSKIEJ. Trwała ona do przełomu oświeceniowego w połowie XVIII wieku.
Najważniejsze zmiany w zakresie społecznego funkcjonowania języka:
rozkwit i polonizacja miast (np. Kraków, Wrocław, Gdańsk, Warszawa, Lublin),
rozwój demokracji szlacheckiej, a zwłaszcza walka o egzekucje praw,
reformacja i kontrreformacja,
szerzenie się renesansowej kultury humanizmu,
rozwój nauki i oświaty,
rozkwit literatury w języku ojczystym,
rozwój drukarstwa i oddziaływanie językowe polskiej książki drukowanej.
Polskość miast miała ogromne znaczenie w kontekście umysłowej i kulturalnej aktywności mieszczan. Mieszczanie wyprzedzili szlachtę w tak charakterystycznym dla okresu Odrodzenia pędzie do wiedzy i wykształcenia: z nich rekrutowało się pierwsze pokolenie naszych renesansowych pisarzy i tłumaczy, z nich wywodzili się pierwsi drukarze i pracownicy oficyn drukarskich.
Wielkie znaczenie miast i mieszczaństwa w dziejach języka doby średniopolskiej zamyka się zasadniczo w granicach chronologicznych XVI wieku. Polityka państwa wobec miast powodowała ich stopniowy upadek. Najbogatsza warstwa patrycjatu wsiąkała w stan szlachecki, reszta ubożała. Ostateczny upadek miast spowodowały zniszczenia w wyniku wojen drugiej połowy XVII wieku i ich skutków w postaci głodu i epidemii. Dzieła zniszczenia dopełniła w I poł. XVIII wieku wojna północna, w której wyniku Kraków i Poznań spadły do rzędu kilkutysięcznych osad, upadkowi oparła się tylko Warszawa.
Stanem dominującym w państwie, jedynym wyposażonym w pełnię praw politycznych i stąd chętnie utożsamiającym się z narodem, był stan szlachecki. Szlachta w końcu uzyskała też przewagę nad mieszczaństwem w wykształceniu, toteż drugie i dalsze pokolenia pisarzy renesansowych rekrutował się już w większości ze stanu szlacheckiego.
Od czasów Kazimierza Jagiellończyka przeżywała szlachta okres wielkiej aktywności politycznej, nasilającej się za panowania Zygmunta Starego, a zwłaszcza Zygmunta Augusta. Z inicjatywy czołowych ideologów postępowej szlachty został sformułowany program wszechstronnej naprawy państwa: skarbu i wojska, sądownictwa i prawodawstwa, oświaty itp., zwany programem egzekucyjnym. Z perspektywy historii języka istotne jest to, że program znalazł wyraz na forum sejmowym (znakomite często mowy, które walnie przyczyniły się do rozkwitu sztuki pięknego przemawiania w języku ojczystym) oraz w licznych pismach i broszurach polemicznych, dzięki którym polszczyzna zdobyła sobie nowy obszar społecznego funkcjonowania i wykształciła publicystyczny styl polemiki polityczno-społecznej. Obóz egzekucyjny wysuwał hasła obrony języka polskiego i poszerzenia jego funkcji w sferze polityczno-prawnej.
W wyniku tych żądań, jak i ogólnej atmosfery epoki, polszczyzna wyparła z wolna łacinę z funkcji języka państwowego w piśmie. Przełomowa data - 1543, w którym pierwszy raz konstytucja sejmu krakowskiego została opublikowana w języku polskim.
Zwycięstwo oligarchii magnackiej zubożyło życie polityczne i parlamentarne. Pomimo kilku wybitniejszych pisarzy politycznych publicystyka polityczno-społeczna, tak żywa w okresie Odrodzenia, więdła w XVII w, a uschła niemal zupełnie w czasach saskich.
Bardzo korzystny wpływ na rozwój polszczyzny wywarła reformacja oraz związane z nią rywalizacja i polemika religijna między obozem różnowierczym a Kościołem katolickim. Przede wszystkim znacznie poszerzyły jej społeczny i funkcjonalny zasięg. Różnowiercy pierwsi ze względów propagandowych uciekli się do języka narodowego jako środka polemiki z Kościołem. W tej sytuacji Kościół, choć nie bez oporów, też sięgnął po język polski jako broń propagandową. Opory wynikały z obawy przed uprzystępnieniem nie przygotowanemu czytelnikowi trudnych zagadnień teologicznych. W tej polemice język polski zyskiwał publicystyczną sprawność i bogacił się w słownictwie abstrakcyjnie.
Wielkie znaczenie dla wzbogacenia zasobu środków językowych w dziedzinie artystycznej odmiany polszczyzny miała rywalizacja między obozem różnowierczym a Kościołem w zakresie przekładów Pisma Świętego. Było ich w XVI w. wiele (częściowych i całościowych - Psałterz krakowski, Żołtarz Dawida proroka Walentego Wróbla, Psałterz Dawidów Mikołaja Reja, Nowy Testament Murzynowskiego, Nowy Testament Bielskiego, Psałterz Dawidów Kochanowskiego, Biblia Jakuba Wujka i in.). jedna strona starała się w tej rywalizacji ubiec drugą.
W XVII w. pod naporem zwycięskiej kontrreformacji osłabła twórczość polemiczna i przekładowa (w zakresie tłumaczenia Biblii) obozu różnowierczego (ostatnim z reformacji Biblia gdańska-na długo protestancki przekład kanoniczny). Zwycięski Kościół, pozbawiony poważnej konkurencji ideologicznej, też ograniczył zakres użycia języka polskiego w dziedzinie religijno-kościelnej i jego rola w dziejach polszczyzny zmalała w porównaniu z XVI w.
W odrodzeniu za wzorem Włoch i Francji (obok kultu łaciny i greki) także w Polsce pojawiły się liczne głosy podnoszące zalety i znaczenie języka ojczystego. Najdonioślejszym skutkiem tego stanu rzeczy były wspaniały rozkwit literatury w języku polskim (prekursor- Biernat z Lublina; Rej i in.). Rozwój literatury w języku polskim przyczynił się w dużym stopniu do rozrostu zasobu wyrazowego polszczyzny, rozwoju synonimiki i podniesienia sprawności funkcjonalnej języka ojczystego. Później poziom artystyczny się obniżył, ale stały wzrost produkcji literackiej ugruntował pozycję polszczyzny.
Znaczną rolę w dziejach polszczyzny doby średniopolskiej odegrał rozwój nauki i oświaty. Wprawdzie głównym językiem nauki była wciąż jeszcze łacina, jednak i tu polszczyzna zaczęła wchodzić. Pojawiły się pierwsze dzieła naukowe w języku polskim (historia -Bielskiego Kronika wszystkiego świata; prawo -Groickiego Porządek sądów..., myśli społecznej -Frycza Modrzewskiego, pedagogiki, filozofii, geografii, nauk przyrodniczych, medycyny, ekonomii i budownictwa wiejskiego, architektury i mechaniki, techniki wojskowej, metalurgii, myślistwa itd.). Dzięki tym wszystkim i podobnym dziełom kształtowały się zręby polskiej terminologii naukowej i technicznej.
Istnieje uzasadniony pogląd, że środowisko akademickie było najważniejszą wyrocznią w sprawach ogólnopolskiej normy językowej. Tam kształtował się opinie na temat różnych rywalizujących z sobą cech, właściwości i form językowych, tam rozstrzygano, które z nich są oprawne, a które nie. Poprzez absolwentów Akademii Krakowskiej, którzy zajmowali stanowiska redaktorów, korektorów, zecerów, sekretarzy, ustalona w środowisku Akademii ogólnopolska norma językowa upowszechniła się w tekstach pisanych, a zwłaszcza drukowanych.
W rozwoju szkół niższego szczebla wielką rolę odegrała rywalizacja obozu różnowierczego i Kościoła katolickiego. Pozycja polszczyzny pozostawała jak w szkole średniowiecznej - była to pozycja języka usługowego, pomocniczego, o czym świadczą m.in. liczne w XVI w. łacińskie gramatyki, słowniczki, rozmówki do użytku szkolnego. W porównaniu ze średniowieczem wzrósł jednak społeczny zasięg szkoły, głównie dzięki szkołom parafialnym. Na skutek rywalizacji wyznaniowej sporo szkół osiągnęło wysoki poziom, zwłaszcza różnowiercze- polszczyzna zajmowała w nich stosunkowo wysoką pozycję.
W środowisku szkolnym powstały też pierwsze, wybitne jak na owe czasy dzieła naukowe poświęcone polszczyźnie: słownik bydgoskiego bernardyna, łacińsko-polski leksykon Mączyńskiego, pierwsza polska gramatyka Statoriusa-Stojeńskiego, słownik Knapiusza in. Prace te miały wielkie znaczenie dla rozwoju języka polskiego.
Szkolnictwo jezuickie wyznaczało językowi narodowemu bardzo skromne miejsce w programie nauczania, w praktyce stale rosła w nich pozycja języka polskiego.
Na obszarach mieszanych pod względem etnicznym i językowym - na Pomorzu i Śląsku; nie tylko Polacy uczyli się języka niemieckiego, ale i Niemcy języka polskiego - polszczyzna nauczana jako język obcy. Wynikiem tego stanu rzeczy też liczne drukowane słowniki, gramatyki języka polskiego, podręczniki i rozmówki. Później osłabło, od końca XVIII w. germanizacja tych obszarów.
Jednym z najważniejszych czynników sprawczych rozwoju języka doby średniopolskiej stała się polska książka drukowana. Ogrom pracy i czasu rękopiśmiennych sprawiał, że były drogie i trudno dostępne, więc oddziaływanie rękopisu jako wzoru językowego było znikome.
Książka drukowana powstawał szybko, w wielkiej liczbie egzemplarzy, jej oddziaływanie więc większe. Głównym ośrodkiem stał się Kraków (drukarnia Hallera, Unglera, Wietora). Najpierw drukowano książki łacińskie. Ukazanie się pierwszej książki w języku polskim poprzedziły tzw. polskie druki niesamoistne, krótkie teksty w księgach łacińskich.
Pierwsza książka w całości polska wyszła u Unglera w 1514, był to „Raj duszny” - przekład łacińskiego modlitewnika „Hortulus animae” pióra Biernata z Lublina.
Największe zasługi dla rozwoju polskiej książki drukowanej położyła oficyna Hieronima Wietora („Rozmowy, które miał król Salomon mądry z Marchołtem grubym a sprosnym, Żywot Pana Jezu Krysta i in.).
Polska książka drukowana nie tylko szerzyła i upowszechniała słowo ojczyste. Współzawodniczące z sobą oficyny krakowskie przyczyniły się w poważnym stopniu do ustalenia pisowni i ogólnopolskiej normy językowej.
Pod koniec doby średniopolskiej znaczenie drukarstwa i polskiej książki drukowanej w dziejach języka ojczystego wyraźnie więc zmalało.
HJP
1