ZABURZENIA ROZRODU KOTEK
Problemy rozrodu u kotek mogą być spowodowane zaburzeniami cyklu rujowego, nieskutecznym kryciem lub zaburzeniami podczas zapłodnienia w trakcie ciąży.
Do najczęściej wymienianych problemów zalicza się brak cykli rujowych. Pierwotne anoestrus to brak pierwszego cyklu rujowego do 24 miesiąca życia i jest skutkiem wrodzonych zaburzeń w rozwoju gonad (aplazja, hipoplazja, obojnactwo prawdziwe lub rzekome męskie - charakteryzujące się fenotypowo cechami żeńskimi, lecz z wyraźnie mniejszą pochwą, sromem i powiększoną łechtaczką) lub odstępstw od prawidłowego kariotypu - z reguły brak jednego chromosomu płciowego (kariotyp 37, X0, przy prawidłowym 38, XX). Anomalia chromosomowe, choć występujące rzadko, są jednak u tego gatunku wymieniane jako główna przyczyna pierwotnego anoestrus.
Wtórny anoestrus oznacza wydłużenie fazy interoestrus lub nieregularny cykl płciowy i występuje zdecydowanie częściej niż poprzednio wymieniony. Należy pamiętać jednak o naturalnie występującym sezonowym anoestrus w okresie skróconego dnia świetlnego, co wynika z fizjologii tego gatunku (koty należą do zwierząt sezonowo poliestralnych). Podczas sezonu rozrodczego faza interoestrus może wynosić od 2 do 19 dni (średnio 7-10). Mając na uwadze różnice rasowe w zachowaniu płciowym należy starannie obserwować kotki ras długowłosych, aby nie przeoczyć u nich fazy oestrus, gdyż zwykle słabiej zaznaczają się u nich objawy rui w porównaniu do kotek ras orientalnych (syjamskie, birmańskie).
W związku z występowaniem cykli rujowych pod wpływem wydłużającego się dnia świetlnego dużą rolę w niepłodności kotek odgrywa niewystarczające naświetlenie pomieszczeń, w których te zwierzęta są utrzymywane. Zwłaszcza kotki ras długowłosych wydają się być podatne na brak światła. W celu zapobiegania temu zaburzeniu należy oświetlać kociarnie co najmniej 14 godzin dziennie jasnym, sztucznym światłem, przy czym efekt tej korekty może się uwidocznić dopiero po kilku tygodniach.
Innymi przyczynami braku rui u kotek są niedojrzałość lub starość samicy bądź wykonana wcześniej owariohisterektomia. W przypadku podejrzenia niedojrzałości płciowej należy brać pod uwagę różnice rasowe, a mianowicie kotki długowłose (perskie, himalajskie) mogą wykazywać objawy pierwszej rui dopiero po 18 miesiącu życia, gdy tymczasem rasy krótkowłose (syjamskie, birmańskie) wchodzą w ten etap rozwoju wcześniej. Ogólnie przyjmuje się, że pierwsza ruja powinna pojawić się między 4 a 21 miesiącem życia.
Z kolei kotki starsze, czyli powyżej 8 roku życia mogą mieć problemy z płodnością, co wynika ze starzenia się organizmu a objawiać się może nieregularnością cyklu rujowego, zmniejszoną liczbą kociąt w miocie lub brakiem ciąży mimo skutecznego krycia.
Podczas diagnozowania bezpłodności kotki na tle długotrwałego anoestrus należy pamiętać, że przyczyną tego stanu może być również wcześniejszy zabieg owariohisterektomii, o którym zwykle nie wiedzą właściciele zwierzęcia. Ma to miejsce głównie w wypadku zwierząt o nieznanej przeszłości. Aby wykluczyć tą ewentualność oprócz dokładnego oglądania powłok ciała (blizny pooperacyjne w linii białej bądź na boku tułowia) można zastosować test stymulacji rui przy użyciu FSH. Brak odpowiedzi na podaną egzogenną gonadotropinę wskazuje zazwyczaj na brak jajników (lub rzadziej zanik ich czynności).
Podejrzenie rui nieregularnej powinno być potwierdzone badaniem cytologicznym, aby wykluczyć cichą ruję, która może spowodowana czynnikami stresowymi (nadmierne zagęszczenie, niska pozycja w hierarchii społecznej) lub wynikiem chowu wsobnego. W przypadku nadmiernej ekspozycji na stresogeny, które mogą także powodować przerwanie cyklu rujowego, leczenie polega głównie na ich eliminacji. Można także próbować wywoływać ruję przy pomocy hormonów FSH w dawce 2 mg/ zwierzę s.c. przez 5 dni oraz 250 j.m. HCG w 1. lub 2. dzień rui albo w serii FSH 2 mg/zwierzę s.c. pierwszego dnia, 1 mg/zwierzę drugiego i trzeciego dnia oraz 0,5 mg/zwierzę 4. i 5. dnia.
Ruja nieregularna może być także wynikiem owulacji spontanicznej. Ma ona miejsce u kotek pod wpływem wielu różnego rodzaju bodźców zmysłowych (słuchowych, dotykowych) i występuje zwłaszcza u kotek trzymanych w dużych zbiorowiskach lub silnie związanych z właścicielem. Wówczas dochodzi później do powstania ciąży urojonej, co wydłuża fazę interoestrus do 40-50 dni. Rozpoznanie opiera się na pomiarze stężenia progesteronu w osoczu krwi po ostatniej fazie oestrus. Gdy rzeczywiście występuje ciąża urojona stężenie tego hormonu będzie się utrzymywać na poziomie powyżej 2 ng/ml. w diagnostyce różnicowej należy uwzględnić wczesne zamieranie i resorpcja płodów, wówczas rozpoznanie opiera się na przeprowadzonych w odstępach tygodniowych badaniach usg.
Ważnym elementem wywiadu w badaniu płodności kotek jest ustalenie, czy kotka nie była poddawana leczeniu lekami steroidowymi, zwłaszcza progestagenami, androgenami oraz glikokortykosterydami. Mogą one powodować hamowanie wydzielanie gonadotropin, co doprowadzi do przerwania cyklu rujowego.
Kolejnym problemem może okazać się wydłużona faza oestrus, której towarzyszy podwyższone stężenie estradiolu we krwi. W tym przypadku potwierdzenie tego stanu uzyskuje się wykonując badania cytologiczne wymazu z pochwy i stężenia estradiolu w surowicy co 2-3 dni przez 3 do 4 tygodni. W badaniu cytologicznym widoczne będą ciągle zrogowaciałe komórki nabłonka oraz przejaśnienie preparatu, natomiast stężenie estradiolu we krwi utrzymywać się będzie powyżej 20 pg/ml przez ponad 19 dni. Takie wyniki świadczyć mogą o istnieniu aktywnej cysty jajnikowej lub guza jajnika. Prawdopodobieństwo wystąpienia cysty jajnikowej zwłaszcza wydzielającej estrogeny jest większe u tego gatunku niż możliwość rozrostu nowotworowego, który wywodzi się najczęściej z warstwy ziarnistej jajnika.
Przy prawidłowym cyklu rujowym bezpłodność kotek może być uwarunkowana zmianami patologicznymi układu rozrodczego, które mogą mieć charakter wrodzony, np. anomalie macicy (np. macica jednorożna), sromu czy pochwy jak i obniżenie płodności na skutek krzyżowania w bliskim pokrewieństwie, lub nabyty, jak nowotwory macicy i pochwy (tu przeważnie włókniaki). Schorzenia te występują jednak rzadko w przeciwieństwie do rozrostu torbielowatego endometrium i ropomacicza.
Torbielowatym rozrostem endometrium (CEH - Cystic Endometrial Hyperplasia) określa się rozrostowo-zwyrodnieniowe zmiany w obrębie błony śluzowej macicy. Czynnikami sprzyjającymi rozwojowi tych zmian jest stymulacja hormonalna kotki oraz wiek. Następuje wówczas rozrost pod wpływem progesteronu nabłonka powierzchniowego lub gruczołowego oraz powiększenie gruczołów macicy. Uwolnienie z kolei płynu z gruczołów do światła macicy może doprowadzić do namnożenia występującej tam flory bakteryjnej i przejścia procesu z aseptycznego w ropny. Wówczas już mamy do czynienia z zapaleniem endometrium i ropomaciczem. Diagnostyka torbielowatego rozrostu endometrium jest trudna. Niepowikłany stan może przebiegać bez objawów klinicznych i bez zmian we krwi i moczu, jednakże przy stwierdzeniu wczesnego zamierania zarodków, rodzenia się mało licznych miotów można podejrzewać jego wystąpienie. Niestety do tej pory nie opracowano skutecznej metody leczenia tego schorzenia, dlatego też zaleca się właścicielowi wyłączenie takiej kotki z hodowli.
Zapalenie błony śluzowej macicy, czyli endometritis charakteryzuje się obecnością limfocytów, komórek plazmatycznych lub neutrofili w blaszce właściwej macicy. Do zakażenia bakteryjnego dochodzi głównie drogą wstępującą w fazie oestrus, gdy szyjka maciczna pod wpływem estrogenów ulega rozluźnieniu. Objawami klinicznymi infekcji i zapalenia może być jedynie bezpłodność. Wyniki badań laboratoryjnych krwi mogą nie wykazywać odchyleń od normy. Podejrzenie endometritis jest może nasuwać badanie usg, podczas którego stwierdza się zgrubienie ściany macicy oraz obecności płynu w świetle narządu.
Endometritis niejednokrotnie prowadzi do ropomacicza, dlatego też mówi się często o zespole endometritis-pyometra (EPC). Ropomacicze jest już poważnym stanem chorobowym, przebiegającym z ropnym gromadzeniem się wysięku w macicy, wywoływanym najczęściej przez Escherichia coli oraz zmianami w morfologii krwi (leukocytoza, neutrifilia). Badanie rtg ukazuje powiększona macicę (fizjologicznie niewidoczną podczas tego badania). Podobne zmiany wykazuje badanie usg. Leczenie ropomacicza obejmuje antybiotykoterapię (antybiotyki o szerokim spektrum działania: enrofloksacyna, amoksycylina z kwasem klawulanowym), płynoterapię w celu przywrócenia równowagi wodno-elektrolitowej. Często na skutek intoksykacji organizmu leczenie jest ogólnoustrojowe, mające także na celu ochronę narządów wrażliwych wewnętrznych (głównie nerki i wątroba). U młodych kotek z otwartą szyjka maciczną można zastosować leczenie antybiotykami i naturalną prostaglandyną PGF2α podawaną w dawce od 0,1-0,25 mg/kg m.c. sc. raz dziennie przez dwa do pięciu dni bądź jej syntetycznym odpowiednikiem cloprostenolem w dawce 5-10 μg/kg m.c. s.c. Przy tym postępowaniu należy kotkę poddać kontrolnemu badaniu dwukrotnie co tydzień. Prawidłowo wyniki badania morfologicznego krwi powinny powrócić do normy po dwóch tygodniach od rozpoczęcia kuracji, a obecność przezroczystego wypływu z pochwy do 10 dnia od zakończenia kuracji jest także objawem powrotu do zdrowia. W przeciwnym przypadku można rozważyć ponowną serię iniekcji PGF2α. Leczone tym sposobem kotki powinny zostać pokryte w następnym cyklu rujowym. Należy zaznaczyć jednak, że leczeniem z wyboru w przypadku EPC jest owariohisterektomia.
Kolejnym elementem składającym się na patologię rozrodu kotek jest utrata ciąży. Może być ona spowodowana resorpcją zarodków, ronieniem żywych lub martwych płodów, urodzeniem martwych płodów lub ich śmiercią z zatrzymaniem w macicy (mumifikacja lub maceracja). Krwisty lub ropny wyciek z dróg rodnych samicy w późniejszym okresie ciąży z towarzyszącymi niejednokrotnie objawami ogólnymi (anoreksja, gorączka, wymioty, biegunka) może nasuwać podejrzenie późnego zamierania płodów. We wcześniejszej fazie ciąży zamieranie zarodków lub płodów może zachodzić bezobjawowo. Natomiast obfite krwawienie z dróg rodnych po ósmym tygodniu ciąży może być skutkiem odklejenia łożyska, co jest wskazaniem do niezwłocznego wykonania cięcia cesarskiego w celu ratowania życia kotki i ewentualnie żywych kociąt.
Etiologia utraty ciąży jest różna. Dużą rolę odgrywają tu czynniki zakaźne, w tym wirus panleukopenii, białaczki kociej, FIV herpeswirus koci typ I, kaliciwirus koci, czy toksoplazmoza. Wśród czynników niezakaźnych wymienia się anomalie rozwojowe, występujące stosunkowo często u kotów rasy Manx i syjamskich oraz zaburzenia w liczbie chromosomów.
Także nieodpowiednie żywienie kotki w czasie ciąży, stres, złe warunki higieniczne i farmakoterapia mogą prowadzić do ronień, zamierania zarodków lub wywoływać efekt embriotoksyczny i teratogenny. Zwłaszcza istotnym czynnikiem upośledzającym rozród kotów jest niedobór tauryny, witaminy A i miedzi w pożywieniu ciężarnych kotek. W pierwszym przypadku może dochodzić do zwiększonej resorpcji zarodków, zmniejszenia liczebności miotu i wzrostu liczby martwo urodzonych kociąt. Natomiast niedobór miedzi może objawiać się śmiercią noworodków, niską masą urodzeniową kociąt oraz licznymi wadami rozwojowymi, jak sztywnością stawów, deformacją twarzowej części czaszki, złączonymi palcami oraz odbarwieniem okrywy włosowej u kociąt.
Literatura:
„Zaburzenia rozrodu kotek”, lek. wet. Marta Siemieniuch, lek. wet. Małgorzata Błaszkowska, dr n. wet. Wiesław Bielas; Magazyn Weterynaryjny, vol. 14 nr 1, 2005;
„Zaburzenia rozrodu psów i kotów”, Sławomir Zduńczyk, Tomasz Janowski, Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, Olsztyn, 2002;
„Rozpoznanie i leczenie zapaleń macicy u kotek”, Dennis F. Lawler, Weterynaria po dyplomie, vol. 1 nr 4, 2000
„”Spojrzenie polskiego lekarza weterynarii”, prof. dr hab. Tomasz E. Janowski, Weterynaria po dyplomie, vol. 3 nr 2, 2002
„Rozpoznawanie przyczyn niepłodności u kotek”, Susan Little, Weterynaria po dyplomie, vol. 3 nr 2, 2002
4
1