Jolanta Data
Kier. Technik weterynarii
TW A – semestr II
Metody antykoncepcji
suk i kotek.
Praca kontrolna nr. 1
Przedmiot: Rozród zwierząt
Wykładowca: lek. wet. Kamila Kloc
W praktyce weterynaryjnej wyróżnia się dwa rodzaje antykoncepcji:
antykoncepcja hormonalna (farmakologiczna) – jest to metoda odwracalna
sterylizacja chirurgiczna – najskuteczniejsza z metod lecz nieodwracalna.
Warto także wymienić metodę tak zwaną naturalną, czyli pilnowanie suczki / kotki przed kontaktem z samcem, która jest metodą dość trudną ale często najkorzystniejszą w odniesieniu do samic hodowlanych.
Wybór skutecznej antykoncepcji powinien być oparty o założenia właściciela suczki lub kotki i powinien być dobrany do konkretnego przypadku. Zależy on również od wielu czynników, np.: czy właściciel suki / kotki nie chce mieć młodych tylko czasowo (w przypadku samic hodowlanych), czy tez w ogóle nigdy; od stanu zdrowia samicy, jej wieku i okresu w którym się w danym momencie znajduje (w której fazie rujowej). Musimy pamiętać, że właściciel samiczki musi zostać przez nas poinformowany o wszystkich wadach i zaletach antykoncepcji przed jej zastosowaniem.
Antykoncepcja hormonalna stanowi alternatywę dla sterylizacji. Z praktycznego punktu widzenia konieczne jest rozróżnienie następujących pojęć:
Blokowanie cyklu – oznacza długotrwale, całkowite blokowanie funkcji płciowych przez okres kilku lat poprzez podawanie gestagenów
Przesuniecie cieczki – krótkotrwałe przesuniecie rui o kilka dni lub tygodni – na prośbę właściciela – np.: planowana wystawa, zawody lub urlop
Przerwanie rui – czyli zahamowanie już rozpoczętej rui
Długotrwale blokowanie cyklu uzyskuje się poprzez regularne podawanie progestagenów – proligestone (np.: Covinan®, Delvosterone®) lub octan medroksyprogesteronu.
Progestageny są syntetycznymi związkami, które naśladują działanie progesteronu, maja działanie antygonadowe przez co hamują wzrost pęcherzyków, wydzielanie estradiolu, owulacje i tworzenie się ciałek żółtych. Dostępne są także środki w postaci tabletek, dropsów podawanych doustnie. Podczas stosowania progestagenów należy przestrzegać pewnych zasad:
Jeżeli jest to możliwe należy pozwolić na wystąpienie dwóch pierwszych rujek (u suk) aby uzyskać informacje o przebiegu i czasie trwania rui oraz o oczekiwanym okresie międzyrujowym
Pierwsze leczenie powinno nastąpić w okresie całkowitego spokoju płciowego – anestrus
Suki, które były w ciąży nie powinny być leczone progestagenem przed 60 – tym dniem po porodzie
Przed rozpoczęciem antykoncepcji hormonalnej u suk i kotek należy upewnić się, że samica nie jest w ciąży lub w okresie poporodowym, należy wykluczyć choroby macicy, guzy gruczołów mlekowych oraz cukrzycę
Trzeba mieć także na uwadze ryzyko działań niepożądanych (ubocznych), które nasilają się wraz ze wzrostem dawki i czasem stosowania progestagenów.
Skutki uboczne stosowania progestagenów – następstwem podawania zwierzętom mięsożernym egzogennych progestagenów mogą być:
Choroby macicy – np.: przerost torbielowy błony śluzowej macicy (hyperplasia glandularis cystica), zapalenie macicy różnego stopnia – zespól EPC (ednometritis – pyometra complex), także trzeba się liczyć ze zwiększoną możliwością indukowania w błonie śluzowej macicy wielu zmian, które mogą prowadzić do niepłodności
Guzy gruczołów mlekowych
Hiperglikemia i hepatopatia
Wzrost wydzielania prolaktyny
Zaburzenia czynności kory nadnerczy – zespól Cushinga
Akromegalia – choroba spowodowane nadmiernym wydzielaniem hormonu wzrostu
Zaburzenia rozwojowe
Zmiany behawioralne – wzrost apetytu połączony ze wzrostem masy ciała, zwiększone pragnienie, zmniejszona aktywność ruchowa, okresowa depresja
Zmiany miejscowe po stosowaniu progestagenów drogą iniekcji – plackowate wyłysienia – dlatego zaleca się wstrzykiwanie preparatu do przyśrodkowej strony uda
Blokada cyklu płciowego u suk:
Preparaty progestagenowe w iniekcji o przedłużonym działaniu, zawierające proligeston (PLG) (Delvosteron®, Convinan®),
20-30 mg/kg m.c., s.c.
najlepiej podawać po drugiej cieczce
I dawka w anestrus, 3 mies. po cieczce, 2 mies. po porodzie lub min. 1 mies. przed cieczką
II dawka po 3 miesiącach
III dawka po 4 miesiącach
IV i kolejne dawki co 5 miesięcy
Octan medroksyprogesteronu (MAP)
(Depo-Promone®, Depogeston®), 50 mg/zwierzę, jeśli suka > 45 kg – 75 mg / zwierzę s.c.
iniekcje powtarza się co 5-6 miesięcy
Blokada cyklu płciowego u kotek:
Podawanie hormonów rozpoczyna się przez sezonem rozrodczym (wrzesień – styczeń) lub 7 dni po porodzie
MAP tabletkach (Provera®) – 5mg / zwierzę 1 x w tygodniu
MA (megestrol) w tabletkach (Pillkan 5®) – 2,5 mg / zwierzę 1 x w tygodniu
PLG – 100 mg /zwierzę s.c., kolejne iniekcje jak u suki
MAP w iniekcji (Depo-Promone®) – 50 mg / zwierzę co 4 miesiące
Po 18 miesiącach przerwać podawanie hormonów na 2-3 miesiące.
Przesunięcie cieczki:
MAP (Provera®, tabletki 5 mg) – podawać od 10. dnia przed spodziewaną cieczką, 5 mg/zwierzę/dzień. Ruja występuje po 4-5 dniach od zaprzestania podawania
MA (Pill`kan 20 ® cukierki zawierające 20 mg MA) – od 7. dnia przed cieczką, 0,5mg/kg/dzień. Ruja występuje po kilku dniach od odstawienia leku
PLG – podanie jednorazowe 2-3 tyg. przed cieczką, ruja pojawia się po ok. 6 miesiącach
Uwaga! Przy zbyt późnym podaniu progestagenów może dojść do wystąpienia cieczki.
Przesunięcie rui u kotek:
Rozpocząć podawanie poza okresem rui
MAP (Provera®) – 2,5 mg/ zwierzę /dzień
MA (Pill`kan 5®) – 2,5 mg/zwierzę 3 x w tygodniu
W zależności od sezonu i długości leczenia ruja może wrócić po kilku dniach lub miesiącach od zaprzestania kuracji.
Przerywanie cieczki:
możliwe w ciągu pierwszych 3 dni proestrus, przy późniejszym podaniu może wystąpić ruja mimo kuracji - nie zaleca się podawania preparatów w iniekcji, poza PLG (podobnie u kotki)
MAP (Provera®) – przy m.c. <25 kg – 10 mg / zwierzę przez 3 dni, potem 5 mg/zwierzę przez 12-14 dni. Przy m.c. >25 kg stosować podwójne dawki.
Objawy rui zanikają po 3 – 4 dniach od pierwszego podania leku.
MA (Pill`kan 20®) 1,5 mg/kg przez 3 dni, a następnie połowę dawki przez 7 dni. Ruja ustępuje po 3 – 8 dniach od pierwszego podania.
Po zaprzestaniu podawania MAP lub MA ruja wraca po ok. 4 miesiącach, jednak może pojawić się w znacznie krótszym czasie.
PLG – 20-30 mg / kg s.c., jeśli objawy nie ustąpią po 8 dniach, podać ponownie połowę dawki. Ruja pojawia się po 3 – 12 miesiącach.
Uwaga! PLG wchłania się powoli, więc do 7 dni po podaniu suka może być jeszcze płodna.
Przerwanie rui u kotek:
MAP (Provera®) – 5 mg / zwierzę codziennie lub 10 – 20 mg / zwierzę przez 3 – 4 dni, potem połowa dawki przez 2 tygodnie
MA (Pill`kan 5®) 5 mg / zwierzę dziennie przez 5 dni, potem 2,5 mg / zwierzę 1 x w tygodniu. Objawy rui zanikają po 3 – 6 dniach od rozpoczęcia podawania.
PLG –iniekcja 100 mg / zwierzę
Przeciwwskazania do stosowania progestagenów – nie stosujemy gdy nieznany jest nam dokładny czas wystąpienia poprzedniej cieczki / rui lub nieznany jest moment ostatniego leczenia progestagenami, wtedy gdy wystąpił nieprawidłowy przebieg ostatniej cieczki / rujki, nie stosujemy u suk / kotek z wyciekiem z pochwy.
Mając powyższe dane możemy jasno przedstawić zalety i wady antykoncepcji hormonalnej.
Zalety:
przy prawidłowym podawaniu progestagenów i regularnej, okresowej kontroli stanu zdrowia samicy, jest ona skutecznie „ubezpłodniona” w sposób odwracalny
Wady:
stosowanie tabletek wymaga stałego i regularnego podawania – w przypadku pominięcia dawki lub opóźnienia jej podawania przestają być skuteczne i może wystąpić ruja
podawana jednorazowa, duża dawka hormonów w przypadku iniekcji stanowi pewien rodzaj szoku dla organizmu samicy, może także w dużym stopniu obciążyć wątrobę
zaburzenia hormonalne wywołane podaniem progestagenu zwiększają ryzyko wystąpienia chorób – np.: choroby macicy, guzy gruczołów mlekowych, cukrzyca, choroba Cushinga, zaburzenia rozwojowe
odnotowano przypadki całkowitej utraty płodności oraz niemożność donoszenia ciąży lub nawet zatrzymania akcji porodowej
wyłysienia w miejscu iniekcji
środki hormonalne są dość drogie i istnieje potrzeba ich stałego podawania – zwierzęta nie przechodzą w tzw. okres przekwitania jak to jest u nas, ludzi; suki / kotki mają ruję całe życie.
Uwagi: u suk / kotek hodowlanych powinno się zrezygnować z hormonalnego wpływu na cykl rujowy z powodu ryzyka wystąpienia skutków ubocznych
Drugą metodą stosowaną w weterynarii jest sterylizacja chirurgiczna zwana także kastracją, polega ona na usunięciu jajników przez co funkcje płciowe zostają nieodwracalnie wyłączone do końca życia samicy. W metodzie tej wyróżnia się dwa rodzaje zabiegów chirurgicznych:
ovariectomia – czyli usuniecie jajników
ovariohysterectomia – polega na usunięciu jajników i macicy
hemiowariohysterectomia – zabieg wygląda podobnie do ovariohysterectomii z tą różnicą, że na jednej stronie pozostawia się jajnik.
Zabiegi te zaleca się wykonać w miarę szybko, to znaczy w miarę możliwości przed pierwsza cieczką / rują, ponieważ tym sposobem zmniejsza się ryzyko powstania guzów gruczołu mlekowego o 0.5 %. Jednakże wybór zabiegu musi być adekwatny do stanu zdrowia samicy, jej wieku i woli właściciela. Należy odradzać operację w trakcie rui gdyż suki / kotki pod wpływem estrogenów wykazują podwyższoną tendencję do krwawień, dlatego niebezpieczeństwo zrostów jest większe. Zabiegi te przeprowadza się w znieczuleniu ogólnym.
Ovariectomia – wykonuje się ją jeśli nie wykryto u samicy choroby macicy. Usuwa się tylko jajniki a pozostawiona macica ulega atrofii, gdy nie jest już pod wpływem steroidów płciowych.
Ovariohysterectomia – stosuje się u suk / kotek z objawami chorób macicy ale także u zdrowych samic.
Hemiowariohysterectomia – suki które były operowane tą metodą mają regularne cieczki, przy czym okres ich występowania jest znacznie wydłużony, mogą one być pokryte bez ryzyka zajścia w ciąże. Podczas cieczki nie występuje krwisty wypływ z pochwy. Zaleta tej operacji polega na tym że nie ma ona żadnych skutków ubocznych hormonalnej kontroli cyklu lub kastracji, jednakże posiada ona również wiele wad:
pozostawiony jajnik ma skłonność do tworzenia torbieli, które mogą przejawiać się ciągłą cieczką, wtedy potrzebne jest wykonanie kolejnego zabiegu
jeśli suka zoperowana tą metodą zostanie pokryta przez dużego psa może dojść do perforacji pochwy
podczas operacji należy usunąć całkowicie róg macicy po tej stronie po której zostaje jajnik
Skutki uboczne sterylizacji - na pewno dużą zaletą sterylizacji dla właściciela, który nie planuje potomstwa po swojej samicy jest fakt, że zostanie ona bezpłodna do końca życia i nie będzie problemów w objawami rui, będzie zminimalizowane prawdopodobieństwo wystąpienia chorób macicy i narządów rodnych, czy jak np.: u kotów – zarażenie się śmiertelną chorobą FIP (Feline infectious peritonitis) – czyli zakaźne zapalenie otrzewnej, którym może się zarazić kotka od chorego samca podczas kopulacji, jednorazowy koszt (gdzie koszt leczenia hormonalnego zazwyczaj po 2-3 latach stosowania znacznie przewyższa koszt sterylizacji). Zalety te mogą jednak zostać przyćmione przez cały szereg skutków niepożądanych / powikłań:
incontinentia urinae – nietrzymanie moczu jest najczęstszym i najbardziej nieprzyjemnym skutkiem niepożądanym sterylizacji u suk. Przeważnie występuje ona podczas snu i często pojawia się słabo lub w sposób przerywany, szczególnie narażone są suki dużych ras (predysponowane: boksery, bobtaile, bouvier des Flandres, dobermany, owczarki niemiecki, setery irlandzkie, sznaucery olbrzymie) średnio ok. 20 % operowanych suk
zwiększenie masy ciała – niektóre suki / kotki po zabiegu sterylizacji maja skłonności do zwiększonego pobierania karmy przy równocześnie lepszym jej wykorzystaniu – ograniczenie ilości podawanego pokarmu i odpowiednia ilość ruchu pozwalają na unikniecie otyłości u samicy
sierść szczenięca – szczególnie u zwierząt długowłosych (predysponowane rasy: spaniele, jamniki długowłose, setery irlandzkie, owczarki szkockie i szetlandzkie) – po kastracji dochodzi niekiedy do nadmiernego wzrostu włosów wełnistych – tzw. podszerstka
wyłysienia – czasami po sterylizacji zdążają się u samic w okolicy słabizn – szczególnie widoczna u suk krótkowłosych
krwotok z kikuta macicy lub więzadła jajnika po niedostatecznym zaciśnięciu przewiązki lub jej zsunięciu się
zmniejszony apatyt a nawet całkowity jego brak – są to powikłania po znieczuleniu ogólnym, które trwają zwykle kilka dni – ważne jest aby kontrolować ilość pobieranych płynów!
zapalenie otrzewnej lub zmiany miejscowe w postaci ropnia lub ziarniaka kikuta macicy
sporadycznie mogą wystąpić zaburzenia gojenia się rany pooperacyjnej lub ropne zapalenie skóry okolicy krocza
anestezja i ryzyko z nią związane – należy jednak podkreślić iż ryzyko zachorowania na choroby narządów rodnych suki lub kotki lub/i ryzyko śmierci samicy w skutek powikłań niepożądanej ciąży i porodu (np.: jamniczka pokryta przez nieuwagę opiekuna owczarkiem niemieckim) jest znacznie większe niż ryzyko śmierci w skutek powikłań po anestezji!
Jednakże ze względu na procentowo niska liczbę zanotowanych przypadków samic, u których wystąpiły powikłania jest to najbezpieczniejsza i najpewniejsza metoda antykoncepcji stosowana w weterynarii zarówno u suk jak i kotek.
Wymieniając metody antykoncepcji samic należy także wymienić metodę naturalna, czyli separacje samicy od samca. Metoda tania, bez ingerencji hormonów lub skalpela. Zalecana u suk / kotek hodowlanych przy pierwszych rujkach. Wymaga bardzo uważnego obserwowania samicy, aby moc zauważyć pierwsze objawy rui, zazwyczaj jest to dość łatwe o ile rujka / cieczka nie przebiega bezobjawowo, wtedy istnieje ryzyko, ze właściciel nie zauważy wystąpienia rui za to samiec dostrzeże ją doskonale. Jest to metoda uciążliwa dla właściciela – podczas rui zmienia się charakter samiczki, często staje się ona skłonna do ucieczek, włóczęgostwa w poszukiwaniu samca, staje się mniej posłuszna, nie słucha, próbuje uciekać przy każdej nadążającej się okazji. Zdarza się ze kotki / suczki tracą wręcz instynkt samozachowawczy! Instynkt rozmnażania jest wyjątkowo silny i trudny do opanowania, samice całą swoją energie skupiają na poszukiwaniu partnera a w skrajnych przypadkach zwierzęta przestają jeść, bawić się.
Niezakończony w sposób naturalny – ciążą – cykl płciowy może prowadzić do poważnych chorób i stanów zapalnych narządów rodnych – ropnego zapalenia macicy (tzw. ropomacicze), guzy nowotworowe na tle hormonalnym (guzy gruczołu mlekowego), ponieważ musimy być świadomi, że każdorazowe wystąpienie rui / cieczki to wyrzut ogromnej ilości hormonów w organizm samicy, które „niewykorzystane” musza się gdzieś odłożyć.
Reasumując, wszystkie rodzaje antykoncepcji maja swoje wady i zalety, które musza być zawsze brane pod uwagę przy doborze skutecznej i nieszkodliwej metody antykoncepcji dla pacjentki.
Bibliografia:
„Praktyka kliniczna – psy” – Hans G. Niemand, Peter F. Suter – wyd. Galaktyka 2003
„Koty – położnictwo i rozród” Andrzej Max – redakcja naukowa prof. Dr hab. Tomasz Janowski, Łódź 2010
„Zaburzenia rozrodu psów i kotów”, Sławomir Zduńczyk, Tomasz Janowski. Olsztyn : Wydawnictwo Uniwersytetu Warmińsko-Mazurskiego, 2007
„Uwagi na temat wyboru metody antykoncepcji u suk i kotek”, Dejneka, Grzegorz, Medycyna Weterynaryjna vol. 12, nr 81`2003
„Rozród psów : praca zbiorowa pod red. Andrzeja Dubiela”. - Wyd. 2 popr. - Rozdz.: Ginekologia i położnictwo. - Wrocław : Wydawnictwo Akademii Rolniczej, 2004.
„Antykoncepcja i przerywanie ciąży u suk i kotek.” Ingarden Jacek, Dejneka, Grzegorz, Magazyn Weterynaryjny Vol. 3:1994 nr 2
„Sposoby ograniczania zdolności rozrodczych kotek.” Dejneka, Grzegorz, Życie Weterynaryjne 1999 R.74 nr 2