Juliusz Słowacki - Fantazy
wstęp BN - Mieczysław Inglot
A. Uwagi o dziele
Dramat został ogłoszony drukiem dopiero po śmierci poety, w 1866 roku. Wydawcą był Antoni Małecki i nadał mu tytuł „Niepoprawni”, co nie odpowiadało intencjom twórcy. Józef Reitzenheim, przyjaciel poety, podaje tytuł: „Nowa Dejanira” i rok powstania - 1841. (Kleiner i Kołaczkowski ustalają tytuł: „Fantazy, czyli Nowa Dejanira”).
W latach 1840-1841 Słowacki kocha się w Joannie Bobrowej, lecz ta ostatecznie wybiera Zygmunta Krasińskiego. W myśl jednej z interpretacji, „Fantazy” miał być poetycką zemstą (Idalia - Joanna, Fantazy - Zygmunt).
W badaniach powojennych bada się genezę dramatu na tle określonego etapu twórczości. 1841 rok, to okres działalności konspiracyjnej, wzrost realizmu, polemika z konwencjami romantycznymi, próby pisania poematu dygresyjnego. To wskazuje na to, że dramat jest realistyczny!
E. Sarymowicz datuje powstanie „Fantazego” na lata 1843 - 1844. Inglot, na okres po VII pieśni „Beniowskiego”, czyli lata 1844-1845 (na podstawie rękopisów). A to już okres mistyczny w twórczości Słowackiego.
Występuje w tym dziele krytyka postępowania i obyczaju górnej szlachty, jej postawy ideowej oraz próba skonstruowania nowych bohaterów pozytywnych. Rodzina Respektów to arystokraci w ruinie gospodarczej. Diana ma poślubić bogatego hrabiego Fantazego, lecz kocha Jana, powstańca, wygnańca. Diana mówi to Fantazemu wprost. Tytułowy bohater i Idalia nie mają problemów finansowych, są przyjezdni, oderwani od spraw narodu. Major i Jan, to dwóch rewolucjonistów. Są skrzydłem kontrastu: zaskorupiała arystokracja - wyrzucona na margines arystokracja. Stają się sędziami Respektów.
Poeta znał dokładnie realia życia na prowincji podolskiej. „Porwanie” Idalii było z góry zaplanowaną ucieczkę z kochankiem. Jednak opis upadku struktur feudalnych, początku kapitalizmu oraz realiów, to wciąż za mało, by dramat nazwać realistycznym. Wiele zagadek wyjaśnia filozofia. To dramat romantyczny
Słowacki w okresie genezyjskim dostrzega siłę pieniądza, ma poglądy zbieżne z Ludwikiem Królikowskim. „Fantazy” to „dzieje pół miliona”.
Pierwsze „pół miliona”. Fantazy a Diana. On szuka nowych wrażeń i nie liczy się z niczym, a więc występuje tu sprzeczność między kryteriami moralnymi wartościującymi osobowość a bogactwem oraz stan niepokoju w ciągle rozwijającej się osobowości człowieka. To Hegel pisał o wyobcowaniu wytworów pracy ludzkiej wobec ich twórcy, człowieka. Słowacki postuluje drogę do zmiany w moralnym przekształceniu człowieka. Występuje tu charakterystyczna dla epoki postawa niepokoju i rozterki oraz wpływ pieniądza na romantyczną osobowość.
Drugie „pół miliona”. Jan potrzebuje pieniędzy, a Idalia chce mu je dać. On odmawia - ciąży na nim groźba hańby. Widać tu destrukcyjną rolę pieniądza w stosunkach międzyludzkich. Postawa Idalii, to pokorność (echa poglądów Towiańskiego). Spór ten nie został ostatecznie rozstrzygnięty.
Trzecie „pół miliona”. Major nie rozumiał obłudy domu Respektów. Jego śmierć stała się warunkiem ocalenia rodziny. Układa testament. Pieniądze odnoszą tu zwycięstwo, a śmierć pomaga Majorowi osiągnąć szlachetność w intencji swego uczynku. To jest tragizm „Fantazego”.
Język w dramacie. Znajdujemy tu zasady współczesnej poecie polszczyzny kulturalnej. Słownictwo to język żywy, wyrazy z dziedziny mody, obyczaju, handlu występują często, podobnież jak elementy francuskie, rosyjskie, kresowe, staropolskie, łacińskie, archaiczne. Anakolutyczna budowa zdań to ważna rola w artystycznej koncepcji wypowiedzi złożonej. Wprowadza bowiem nastrój liryczny.
Aluzje literackie (pośrednie nawiązanie do innego dzieła literackiego) - „Ariost”, Romeo i Julia”.
Ironia romantyczna. Rzecznicki ponosi klęskę, zostaje ośmieszony, Fantazemu odebrany zostaje romantyczny blask jego śmierci. Ale za to wywyższony zostaje Major i staje się tym samym jedynym romantykiem.
Gdy romantycy porzucali elementy fantastyki, lub mitycznej przeszłości, aby wysnuć moralnej koncepcje współczesnego życia, zwracali się w stronę realizmu. „Fantazy” jest osadzony w realiach, może być więc studium obyczajowym, choć dużą rolę odgrywa tu przypadek.
Porównanie nadaje wypowiedziom bohaterów odzień poetyckości. Dużo w postaciach jest liryzmu, a hrabina tkwi jeszcze w sentymentalizmie.
Słownictwo jest ornamentem idei poety, czyli systemu filozoficznego. Elementy problematyki genezyjskiej Swedenborga (ulubionego filozofia Słowackiego) także się tutaj pojawiają. Przedmioty zaczynają nabierać w widzeniu poety nowych znaczeń.
Prapremiera „Niepoprawnych” odbyła się w 1867 roku w teatrze stanisławowskim. Występowały, na przestrzeli lat m. in. Modrzejewska i Solska. Po 1945 także i Holoubek.
B. Fantazy na tle epoki
Dramat powstał na emigracji. To utwór obyczajowy i polityczny. Słowacki wiązał nadzieję na wolność nie z arystokracją, ale z postępowymi bojownikami. Odrzucono wtedy postulat „sztuki dla sztuki” (Goszczyński, Siemieński, Towiański). Nie wierzono w szybki czyn zbrojny, krytykowano zacofanie, feudalizm.
„Genezis z ducha” został napisany w latach 1843-1844, z poczuciem wiary w moc duchowych objawień, jako źródłem wiedzy. Od roku 1844 szuka Słowacki w historii odpowiedzi na konkretne pytania rzeczywistości. Inne utwory („Zawisza czarny”, „Beniowski”) poprzedzały „Fantazego” pod względem rozwoju tej myśli.
Słowacki wierzył w postęp ludzkości. Filozofia genezyjska i moment dziejowy oraz wiara w możliwości kraju były na emigracji bardzo silne. Myśliciele lat czterdziestych XI wieku, uważali, że człowiek i jego dobro są najwyższą wartością. Słowacki zatrzymuje się na dylemacie: egoizm - altruzim.
Treść
Hrabia Respekt, hrabina Respektowa; Diana i Stella - ich córki; Hrabia Fantazy Dafnicki, Rzecznicki - jego towarzysz, Hrabina Idalia; Wołdemar Hawryłowicz - major rosyjski, Jan - powstaniec, zesłaniec; Ksiądz Loga; Kajetan - kamerdyner Respektów; Helenka - pokojowa Idalii, Lokaj - Idalii; Kałmucki - sługa majora;
Ok. 1841; akty I - III w domu Respektów, akty IV - V u hrabiny Idalii.
AKT I
Fantazy ogląda salon Respektów, chce dobrze wypaść. Gdy przybywa pan domu, witają się. Hrabina cieszy się z przyjazdu Fantazego i zachwyca się jego listami. Karze Kajetanowi przygotować (pomimo kosztów), scenę rodem z sielanki Tassa w ich ogrodzie, Stelka ma odgrywać jedną z ról. Przybywa Major, zesłaniec syberyjski. Wspomina się Jana, innego zesłańca.
Fantazy jest zazdrosny, że to nie jemu poświęcono tyle uwagi. Chce za pół miliona poprosić o rękę Diany.
Przybywa Jan, lecz potajemnie, bo jest więźniem i nikt nie może go zobaczyć. Prosi Stellę, o zaaranżowanie spotkania z Dianą, bo chce dać jej obrączkę. W ogrodzie Fantazy zaleca się do Diany i opowiada całej rodzinie i zagranicznych podróżach, mówi też o Idalii, która właśnie przybyła i stoi z tyłu i słucha (tylko Stella o tym wie). Fantazy oświadcza się Dianie - ta mówi, że zgadza się, lecz nie z miłości, lecz ze względu na ciężką sytuację ojca! (pół miliona uratuje jego folwark).
AKT II
Stella mówi Janowi, że Diana wychodzi za mąż za Fantazego - ojciec zmusił ją do tego, bo potrzebuje pieniędzy. Jan jest załamany. Ich rozmowę podsłuchuje Idalia - kocha Fantazego i w akcie zemsty chce dać Janowi pół miliona, aby i on pojawił się na tym targu i poprosił o rękę Diany. Jan daje obrączkę (drugi raz), tym razem ks. Lodze.
AKT III
Hrabina Respektowa mówi Fantazemu, że Idalia tu jest. Ten biegnie do niej. Respektowie boją się, co z tego wyniknie. Major wpada na pomysł i realizuje go - karze porwać Idalię! Respektowie panikują.
Fantazy wraca od ks. Logi do dworu - był świadkiem porwania Idalii. Wtem - przybywa Idalia i mówi, że nic jej nie wiadomo o tym, że ją porwano! Mówi za to, że Omfelia, żona Rzecznickiego była ubrana w jej suknie, by zrobić mężowi niespodziankę - i widocznie, omyłkowo porwano ją. Rzecznicki wybiega, aby ją ratować. Idalia jest smutna - zdradzono ją i jeszcze próbowano porwać.
AKT IV
Żona Rzecznickiego słabuje, ale Idalia daje mu nie pieniądze i zaczynają odgrywać komedię, że to Idalia choruje o porwaniu (bo tylko Rzecznicki wie o pomyłce). Respekt chce powtórzenia zgubionej w pogoni intercyzy małżeństwa Diany z Fantazym. Powstaje zamęt: Jan spotyka się z Dianą, lecz Respektowa psuje wszystko i wygania Jana - ten, wraz z majorem postanawia wracać na Syberię (skąd uciekli). Fantazy spisuje testament. Grał bowiem z Majorem w karty i podważyli oni ważność intercyzy (Major wygrał w karty).
AKT V
W kaplicy cmentarnej Fantazy dowiaduje się od Idalii prawdy o porwaniu. On jednak musi umrzeć! Podpisał bowiem taki papier grając z Majorem w karty!
Słychać strzały - to Major pada śmiertelnie ranny w pojedynku. Spowiada się przed śmiercią - jest zgrecyzowanym Rosjaninem. Przez wiele lat żył że świadomością, że powstanie upadło przez niego (mógł wystrzelić z armaty w obóz cara, ale stchórzył). Powstanie upadło, bo taka była prawidłowość dziejowa.
Umierając Major daje szkatułkę z pieniędzmi Janowi i Dianie i prosi Respekta o ślub młodych. Fantazy, któremu darowano życie - zgadza się na to.
Major umiera.