Temat: Rozwój muzyki instrumentalnej w średniowieczu i renesansie.
Średniowiecze
INSTRUMENTARIUM
W rozwoju muzyki wielogłosowej można stwierdzić znaczny udział instrumentów pełniących rolę towarzyszącą, W XIV w. pojawiają się pierwsze źródła tańców instrumentalnych. Były to estampes odznaczające się powtarzanymi figurami w małych wartościach rytmicznych. Z tego okresu pochodzi również pierwszy wielogłosowy utwór instrumentalny, Lamento di Tristano. W XV w. zasób instrumentarium staję się już niezwykle bogaty. Obejmuje gęśle, skrzypce, trąbę, szałamaję, dudy, flet prosty i poprzeczny, harfę, psalterium, lutnię, mandolę, gitarę oraz szereg instrumentów perkusyjnych jak kotły, talerze, trójkąt i bęben z grzechotkami. W tym czasie rozwiniętą postać posiadają instrumenty klawiszowe. Wzorem dla nich były organy, które Machaut nazwał królową instrumentów. Ok. 1440r. pojawia się traktat Henricusa Arnaut o budowie klawikordu.
b) KODEKS Z FAENZY
Ok. 1420 pojawia się pierwszy wielki zbiór utworów przeznaczonych na instrumenty klawiszowe, najprawdopodobniej organy. Jest to kodeks pochodzący z Bibliotec Komunale w Faenzy. Zawiera on opracowania utworów z XIV w., m.in. Guillaume de Machauta, Jacopa da Bologna, Bartolina da Padova, Francesca Landiniego, a także wiele anonimowych kompozycji.
c) FUNDAMENTUM ORGANISANDI
W XV w. pojawiają się zbiory świadczące o rozpowszechnieniu muzyki instrumentalnej. Z 1438r. pochodzą Preludia Adama Illeborgha, jednak najobszerniejszym dziełem jest Fundamentum organisandi Konrada Paumanna. Zachowało się ono w dwóch wersjach, dość znacznie różniącyh się pomiędzy sobą. Fundamentum organisandi pozwala na bliższe zapoznanie się z muzyką instrumentalną i w ogóle z kontrapunktem instrumentalnym w pierwszej połowie XV w. Oprócz instrumentalnych opracowań utworów wokalnych zawiera szereg ćwiczeń kontrapunktycznych ułożonych według właściwości melodycznych cantus firmus.
d) KONTRAPUNKT I GRA ORGANOWA
W Fundamentum organisandi zapoczątkowano szkołę kontrapunktu i gry na organach, której metoda utrzymywała się przez długi czas; m.in. Tabulatura Jana z Lublina zawiera wiele takich ćwiczeń. Sposób opracowania wskazuje, że wykorzystywano przede wszystkim zwroty melodyczne związane z właściwościami instrumentu klawiszowego. Dość często u Paumanna pojawiają się więc opadające i wznoszące figury czterodźwiękowe oparte na ruchu sekundowym w jednym kierunku. Zasób środków harmonicznych nie wnosi nic nowego.
e) OPRACOWANIA ORGANOWE
Komponowanie utworów z cantu firmuj jako podstawą kompozycji sprowadzało się do utworzenia głosu kontrapunktującego. kontrapunktującego Fundamentum organisandi znajdujemy dwa rodzaje opracowań: prostsze oraz bardziej rozwinięte z zastosowaniem kolorowania. W Fundamentum organisandi kolorowanie przybiera nieraz kunsztowną postać, co wskazuje na zaawansowaną fakturę instrumentalną i na znaczne wymagania techniczne w grze organowej.
f) PREAMBULA
Utworami czysto instrumentalnymi są preambula. Wcześniej spotyka się je w Tabulaturze Adama Illeborgha. Preambula służyły jako wstępy intonacyjne do utworów wokalnych, później tworzone całe cykle według porządku systemu modalnego. Preambula z Fundamentum organisandi wykazują ścisły związek z teorią menzuralną, zwłaszcza z gatunkami kontrapunktu przedstawionymi w traktacie Ars contrapunctus Jana de Muris. Spotykamy tam fragmenty w różnych wartościach rytmicznych uporządkowane systematycznie. Zespół takich preambulów tworzy rodzaj szkoły gry na instrumencie klawiszowym, a zarazem ukazuje różne rodzaje kontrapunktu instrumentalnego.
Renesans
W XVI w. wzrosło zainteresowanie muzyką instrumentalną, o czym świadczą pochodzące z tego okresu traktaty teoretyczne oraz podręczniki teoretyczne oraz podręczniki kompozycji i gry instrumentalnej. W renesansie zwrócono uwagę na potrzebę rozwoju instrumentarium. Powstawały instrumenty sopranowe, altowe, tenorowe i basowe. W stosunku do średniowiecza nastąpiła bardzo istotna zmiana w doborze środków instrumentalnych. instrumentalnych polifonii średniowiecznej zestawiano ze sobą instrumenty o mało topliwej barwie. W renesansie ideałem stało się stopliwe brzmienie harmoniczne. Rolę regulatora wertykalnych stosunków pomiędzy głosami przejął trójdźwięk. Całe rodziny instrumentów jednego gatunku pozwalały na uzyskanie jednolitej barwy dźwiękowej. Zróżnicowanie wielkości instrumentów sprzyjało powiększeniu rejestru wysokościowego i wzbogaceniu barwy. Do popularności instrumentów dętych i blaszanych przyczyniła się w dużej mierze działalność kapel dworskich dworskich szlacheckich. W epoce renesansu nie było jeszcze orkiestr. Skład zespołów instrumentalnych nie był ściśle określony. Dowolny dobór obsady, a liczba wykonawców zróżnicowana. Dopiero Giovanni Gabrieli ok. 1600 r. wskazuje w swych partyturach, jakie instrumenty przewiduje w poszczególnych partiach utworu.
Wzrastająca rola czynnika harmonicznego przyczyniła się do popularności instrumentów zdolnych do gry akordowej - lutni, szpinetu, pozytywu, harfy, gitary, klawesynu, organów. Instrumentem, który w epoce renesansu ceniono najwyżej była lutnia. W XVI w. konstruowano kilka odmian lutni według rejestrów głosu ludzkiego, przy czym liczba strun stale ulegała zwiększaniu. Krótko trwający dźwięk lutni powodował pewne utrudnienie w realizacji utworów wielogłosowych. Naturalne możliwości fakturalne lutni sprzyjały natomiast rozwojowi wirtuozostwa.
Bardzo ważnym instrumentem w renesansie były również organy.
Do zapisywania solowej muzyki instrumentalnej stosowano specjalny rodzaj notacji - tabulaturę. Tabulatura stanowiła uproszczoną formułę formę zapisu dźwięków. Charakterystyczną cechą tej notacji było określanie wysokości dźwięków za pomocą liter, cyfr lub kombinacji nut i liter. Najbardziej rozpowszechnione były tabulatury lutniowe i organowe.
Dzięki bogatemu, zróżnicowanemu pod względem budowy i możliwości fakturalnych instrumentarium rozpoczął się rozwój dwóch odmiennych kategorii muzyki instrumentalnej: solowej i zespołowej.
W repertuarze renesansowej muzyki instrumentalnej można wyróżnić kilka odmiennych typów utworów:
wokalne, czyli wykonywane bezpośrednio z ksiąg głosowych - odzwierciedlenie etapu dowolności; w zapisie utworów umieszczano adnotację da cantare e suonare (wł. `do śpiewania i grania'). W ramach tej praktyki stosowano różne wersje wykonawcze: wok., instr. lub wok-instr.
opracowania utworów wokalnych - łączyły się z instrumentalnym ozdabianiem wybranych fragmentów. Początkowo zmiany te miały charakter bardzo umiarkowany, jednak z czasem objęły większe ustępy utworu i przyczyniły się do osiągnięcia niezależności od wzoru wokalnego,
tańce - grano je na różnych instrumentach, zarówno klawiszowych jak i strunowo-szarpanych. Uprawianiu tańca sprzyjał rozwój form życia towarzyskiego w miastach; taniec był powszechną formą zabawy na różnych stopniach hierarchii społecznej, w związku z tym ustalił się podział na taniec dworski, mieszczański i ludowy. Tańce posiadały prostą budowę, dającą się określić schematem AA', AB lub ABA. ,
Preludia - były początkowo krótkimi utworami improwizacyjnymi na organy, klawesyn i lutnię. Ich swobodna konstrukcja formalna znajdowała wyraz w łączeniu fragmentów akordowych i figuracyjnych. Preludia wykorzystywano powszechnie jako wstęp do utworów wokalnych. Ułatwiały one także intonację śpiewakom, w związku z tym nazywano je czasem intonazioni . Z biegiem czasu preludium przeobraziło się w szerzej rozbudowany i samodzielny gatunek instrumentalny o charakterze popisowym.,
Toccaty - ze szkołą wenecką łaczy się powstanie toccaty, jej założeniem kompozycyjnym było wirtuozostwo, zgodnie z włoską nazwą gatunkową (wł. `toccare' uderzać) były to utwory pisane na instrumenty klawiszowe „uderzane”, zwłaszcza organy, klawikord i klawesyn. Wyróżniamy toccaty figuracyjne (dwuczęściowe, z wyraźnym podziałem na częśc akordową i figuracyjną) i toccaty polifoniczne (w ogólnym założeniu 3-częściowe, przy czym środkowa część wykazywała wewnętrzne skontrastowanie; improwizacyjny wstęp - ricercar z interludiami (wstawkami) - improwizacyjne zakończenie),
Ricercary i fantazje - Ricercar (wł. `ricercare' - szukać), stanowi ogniwo pośrednie pomiędzy stosowaną od dawna imitacją a ścisłą formą polifoniczną - fugą. Ricercar powstał w wyniku przeniesienia motetu przeimitowanego na grunt instrumentalny. Odpowiednikiem ricercaru w muzyce hiszpańskiej było tiento. Motet przeimitowany -> RICERCAR -> Fuga
Ścisłe pokrewieństwo z ricercarem wykazywały fantazje na instrumenty klawiszowe. Fantazje lutniowe natomiast miały charakter wirtuozowski. W fantazjach, zgodnie z nazwą tego gatunku sugerującą dużą swobodę - krzyżowały się najrozmaitsze zasady formujące.
Canzony - powstały wskutek przeniesienia chanson na instrumenty (wł. `canzone' - piosenka). W pewnym sensie canzona również przyczyniła się do rozwoju fugi, a przynajmniej - techniki fugowanej. Canzony budowano z odcinków, co dawało efekt rozczłonkowania formy utworu. Różnorodność fakturalna kilku skontrastowanych części - typowa dla formy cyklicznej - sprawiła, że canzona stała się formą wstępną dla sonaty: chanson -> CANZONA -> sonata. Pisano canzony solowe i zespołowe.
Wszystkie wymienione tu gatunki instrumentalne były licznie reprezentowane w muzyce organowej. Twórcy muzyki organowej byli w większości wirtuozami gry na tym instrumencie, teoretykami, autorami szkół gry na organy, a niektórzy także cenionymi budowniczymi instrumentów. Mistrzami sztuki organowej byli Adrian Willaert, Claudio Merulo, Girolamo Cavazzoni, Andrea i Giovanni Gabrieli, Antonio i Juan Cabezón, Konrad Paumann, Paul Hofhaimer, Jan Pieterszoon Sweelinck, Girolamo Frescobaldi.