Teza 1. Grzegorz XII i ultramontanizm. -już w 1799 roku wydał dzieło z ideałami najwyższej władzy papieża i jego nieomylności a także centralizacji rzymskiej i romanizacji życie kościelnego. Idee te rozwinęły się w krajach pozaalpejskich i to ukierunkowanie się ich poza góry, wzorowanie na Rzymie nazwano Ultramontanizmem. Jedną z przyczyn rozwoju ultramontanizmu była słaba pozycja kościołów w swoich państwach i szukanie oparcia w papiestwie.

Państwo Kościelne i Risorgimento. Za Leona XII wzrósł kryzys ekonomiczny i społeczny państwa kościelnego. Powróciły rządy księży w administracji. Inwigilowano wszystkich podejrzanych o rewolucyjną działalność. Działania te miały poparcie sanfedystów - organizacji broniącej wiary świętej a faktycznie walczącej z rewolucjonistami. Rewolucja zaczęła się (4.02.1831) w Bolonii, dwa dni po wyborze Grzegorza XVI i zaraz ogłosiła zniesienie świeckiej władzy papieża. Jej skutki to utworzenie radykalnego ruchu Giuseppe Mazziniego oraz postawienie kwestii rzymskiej na forum międzynarodowym. Ruch ten Mazziniego tkwił w starym ruchu risorgimento dążącym do zjednoczenia Włoch.

Rewolucja lipcowa we Francji. (27-29.07.1830), miała bezpośrednio przyczyny polityczne. Ludzie mścili się za sojusz ołtarza z tronem niszcząc krzyże i seminaria. Następnie nadano antykościelne prawodawstwo. Liberalna prasa publikowała skandale kleru i przejawy rzekomej nietolerancji katolików. Rewolucja Lipcowa obalała zasadę władzy królewskiej z ustanowienia Bożego. Nowa konstytucja uznawała też katolicyzm nie za religię państwa, lecz za religię większości Francuzów. Normalne stosunki między Kościołem a państwem przywrócono (1833) niewątpliwie na skutek dyplomatycznych umiejętności przedstawiciela papieża w Paryżu, arcybiskupa Antonia Garibaldiego.

Liberalizm. Pragnienie wolności, zwłaszcza dla człowieka jako jednostki, stało się powszechne w pierwszej połowie XIX wieku. Propagujący ją prąd umysłowy nazwano liberalizmem, biorąc określenie od hiszpańskiej partii liberales (wolnościowcy).

Lammenais i l'Avenir. Félicité Robert de Lamennais wydał dzieło w którym domagał się wolności dla kościoła czyli rozerwania jego związku z monarchią. Swoje postulaty propagował w piśmie L'avenir. Czasopismo utworzyło (1830) Agencję powszechną do obrony wolności religijnej, by dochodzić przed sądem wszystkich pogwałceń wolności duchowieństwa. Głosząc szeroko pojętą wolność Lamennais domagał się także wolności narodów. Pismo miało wielu wrogów wśród biskupów francuskich. Z powodu ich ataków zawieszono jego wydawanie.

Encyklika Mirari vos 1832r. Najsurowiej odniosła się do liberalizmu, odrzucając jego tezy o prawie do rewolucji, o rozdziale Kościoła od państwa; prawnej równości religii, wolności prasy i wolności głoszenia nauki jako ideału i postępu.

Wiosna Ludów. Rewolucja Lutowa (1848) we Francji, a następnie rewolucje w Austrii, Niemczech i Włoszech, nazywane często Wiosna Ludów, były wynikiem wcześniejszych ruchów wolnościowych, które miały poparcie znacznej części duchowieństwa katolickiego. Zawrzało gdy zabroniono zebrania publicznego zwanego wówczas bankietem. Przestraszony zamieszkami król abdykował i ogłoszono republikę. W całym kraju dokonywano zmian, w których uczestniczyło duchowieństwo. Przeprowadzono pierwsze w historii Francji demokratyczne wybory. Do parlamentu dostała się sama burżuazja i duchowieństwo. Bunt protestujących robotników został krwawo stłumiony. W Niemczech rewolucja wyzwoliła bunty chłopów, lecz miała mniej krwawy przebieg niż we Francji. Zwołany ogólno niemiecki parlament w Frankfurcie nad Menem, po upadku powstania w Wielkopolsce, opowiedział się za rozbiciem Wielkiego Księstwa Poznańskiego na prowincje i przeciw zajmowaniu się sprawą polską. Wiosna Ludów w Austrii nie zmieniła nic w sytuacji tamtejszego Kościoła, natomiast we Włoszech stała się przełomem w rozpoczętym dopiero co pontyfikacie Piusa IX.

Teza 2. Ruch oksfordzki, zapoczątkowany (1833) kazaniem Johna Keble'a, przyjął za zasadę: trzeba, by Kościół sam się zreformował, uwalniając się od wpływu państwa. Dążył więc do wzmocnienia autorytetu kościelnego, starał się o nawrót doktrynalny i liturgiczny do Kościoła pierwszych wieków, pracował nad pogłębieniem życia religijnego wiernych. W ruchu oksfordzkim wyróżnia się trzy etapy rozwoju: traktarianizm puseyizm i rytualizm.

Małżeństwa mieszane w Prusach. W Prusach zawiązywano małżeństwa pomiędzy miejscowymi katoliczkami i napływowymi ewangelikami.W 1825 nakazano w całym kraju aby dzieci z takich małżeństw wychowywane były w religii ojca. Mimo tego większość duchownych dalej zobowiązywała małżeństwa do wychowanie dzieci w wierze katolickiej. Papież Pius VIII wydał brewe, że gdyby chcący zawrzeć związek małżeński nie chcieli dać takiej rękojmi to kapłan może po prostu biernie asystować przy jego zawarciu. Rząd pruski nie ogłosił brewe w kraju i przekonał 3 biskupów do błogosławienia małżeństw nawet bez rękojmi. Gdy tajny układ wyszedł na jaw pojawiły się protesty papieża Grzegorza XVI.. Zmiana polityki Prus miała miejsce gdy tron objął Fryderyk Wilhelm IV, który przez pertraktacje z Rzymem rozwiązał problem małżeństw mieszanych.

Konwersja i asymilacja Żydów. Wśród Żydów europejskich wystąpiły dwie tendencje: integracja i asymilacja. Pierwsza zmierzała do przyjęcia obywatelstwa, kultury, obyczajów i form cywilizacyjnych kraju zamieszkania, z zachowaniem świadomości, że się jest Żydem.. Druga była wtopieniem się w otaczający świat, z wyrzeczeniem się judaizmu. Przyczyny konwersji i wyrzeczenia się judaizmu były różnorodne: niewątpliwie część z nich czysto religijna, lub społeczna. Konwersja była też biletem wstępu do kultury europejskiej.

Teza 3. Sylabus Piusa IX. Zajął się nie tylko najbardziej aktualnymi problemami katolików, ale i całego ówczesnego społeczeństwa. Syllabus errorum to katalog 80 zdań jako błędnych i potępionych. Ogólnie potępiono panteizm, racjonalizm, indyferentyzm, socjalizm, masonerię, gallikanizm, etatyzm, naturalizm. Większość niekatolików uznała dokument za kolejny dowód archaiczności kościoła.

Sobór Watykański I. Geneza i przygotowanie soboru, przebieg i uchwały soboru, dogmat o nieomylności papieskiej, recepcja soboru, powstanie Kościoła starokatolickiego. Zwołany m.in. aby dostosować kościelne prawodawstwo do zmian jakie zaszły w samym kościele. Przygotowywany przez 4 komisje, ogłoszony przez papieża Piusa IX w 1867, otwarty w 1869. Pracowano min nad konstytucją skierowaną przeciw wielu błędom wynikającym z ówczesnego racjonalizmu. Wydano schemat o Kościele. Schemat o Wierze (przyjęty w 1870) ogłoszony został jako konstytucja soborowa o wierze Dei Filius przedstawiał naukę katolicką o Bogu, Objawieniu i wierze, przeciw panteizmowi, materializmowi racjonalizmowi. Zawierał także orzeczenie, że Boga można poznać za pomocą naturalnego światła rozumu z rzeczy stworzonych bez pomocy Objawienia nadprzyrodzonego. W 1870 roku za sprawą petycji większości Ojców soborowych włączono kwestię nieomylności papieża do projektu Dogmatycznej Konstytucji O Kościele. Uroczystego ogłoszenia dogmatu o nieomylności Pius IX dokonał (18.07.1870) w Konstytucji dogmatycznej Pastor aeternus. Opozycja wobec dogmatu nie uspokoiła się po soborze. W wyniku jej działania spotkały Kościół trzy szczególnie bolesne ciosy: zerwanie konkordatu przez Austrię, powstanie Kościołów starokatolickich i podjęcie Kulturkampfu przez Prusy.

Powstanie Kościoła starokatolickiego (Niemcy i Szwajcaria). Część duchownych, którzy nie zgadzali się z dogmatem o nieomylności papieża, odłączyła się od Kościoła Powszechnego. Ci, którzy pozostali, utworzyli Kościół Starokatolicki, chcąc podkreślić swą wierność dawnej nauce i strukturze Kościoła. Starokatolicy odbyli we wrześniu 1871 roku kongres. Program ukazywał konserwatyzm ich nauki i chciał jej przyjęcia przez Kościół katolicki. Utworzono własne duszpasterstwo i wyznaczono komisję do ustalenia wyboru biskupa. Wybrano (1873) biskupem Josepha Huberta Reinkensa. Pierwszy synod odbył się w Bonn (1874). Na nim i na następnych dokonywano zmian, według zasady, że ich Kościół ma odpowiadać wzorcowi Kościoła z pierwszego tysiąclecia. Dopuszczono jednak do liturgii język narodowy i zniesiono obowiązek celibatu.

Teza 4. Upadek Państwa Kościelnego, Kościół we Włoszech. Kwestia rzymska. Na czele ruchu zjednoczenia Włoch stanął liberalny rząd Królestwa Piemontu, który był przeciw przywilejom Kościoła. Piemont chciał przyłączenia Państwa Kościelnego do Zjednoczonego Królestwa Włoch. Zyskał poparcie liberałów i patriotycznie nastawionej ludności. Opanowywał kolejne podporządkowane stolicy Apostolskiej prowincje. Państwo Kościelne, ograniczone teraz nieomal tylko do Rzymu, stało się międzynarodowym problemem -kwestia rzymska. Choć w 1864 Napoleon III podpisał z Piemontem konwencję zobowiązującą go do zachowania Państwa Kościelnego w jego aktualnej formie i przyrzekł wycofać garnizon francuski z Rzymu, wycofanie korpusu francuskiego ułatwiło ponowny atak na Rzym. Wojska piemonckie wkroczyły do miasta (1870). Papież pozostał w Rzymie, ponowił ekskomunikę i odwołał się do władców europejskich. Nazwał siebie więźniem Watykanu.

Teza 5. Pontyfikat Leona XIII i Pius X . Leon XIII, uczony, polityk i społecznik. panował w latach 1878 - 1903. Udało mu się wyprowadzić Kościół z izolacji i sprawić, że zaczęto słuchać tego, co mówi papież. Uważał więc, że papiestwo jest nadal rozjemczą czy nawet sądowniczą instancją świata. Nawoływał Katolików do korzystania z ich wolności, z powodu czego część ludzi mówiła, że mają papieża - masona. Wyróżniał się troską o naukę i kształcenie kleru, misje parafialne i dobroczynność. Zwalczał włoski ruch rewolucyjny, występował przeciw antykościelnemu ustawodawstwu Piemontu, gdy zajęto Perugię, podzielał poglądy zawarte w Syllabusie. Zapowiedział obronę wartości duchowych i moralnych oraz obronę rodziny. Udało mu się zakończyć kulturkampf w Prusach.

Pius X wybrany na konklawe w 1903 roku. reformator i święty, zajął się oczyszczaniem życia kościelnego z błędów. Chciał aby: w życiu publicznym powrócić do zasad katolickich, a w życiu kościelnym do ładu i porządku. W nowościach widział zło, kolejne zarzewie niepokoju. Współpracowników dobierał sobie pod kątem ich duchowych wartości, często brał ich z zakonu.

Kulturkampf (prawa majowe) -inaczej wojna kulturowa. Walka liberalnego państwa z Kościołem o kulturę czyli tak naprawdę chęć podporządkowania Kościoła państwu najbardziej wyrazista w Prusach w latach 1873 - 1878. Za początek uznaje się opublikowany w prasie list Bismarcka z 1871 roku „przeciw klerykalnej frakcji”. Bismarck chciał rozdziału kościoła od państwa i od szkół. Ustawy te, wydane od 11 do 14 maja 1873 roku nazywamy prawami majowymi stworzono by poddać Kościół pod ścisły nadzór państwa. Cztery główne ustawy były to:

Ustawa (z 11 V) o wykształceniu duchownych i obsadzaniu stanowisk kościelnych uzależniała objęcie kościelnego urzędu od posiadania obywatelstwa niemieckiego, zdobycia wykształcenia w szkołach niemieckich i uzyskania zgody władzy państwowej.

Ustawa (z 12 V) o kościelnej władzy dyscyplinarnej i ustanowieniu królewskiego trybunału do spraw kościelnych wykluczała jakąkolwiek władzę kościelną nie-niemiecką (papież, kongregacje rzymskie) od wykonywania uprawnień nad niemieckimi katolikami.

Ustawa (z 13 V) o stosowaniu kościelnych kar ograniczała Kościół w ich nakładaniu, znosiła wszelkie sankcje kościelne za zawieranie małżeństw cywilnych i unieważniała wielką ekskomunikę za odrzucanie dogmatu o nieomylności papieża.

Ustawa (z 14 V) o występowaniu z Kościoła katolickiego przyjmowała oświadczenie o tym fakcie za wystarczające, jeżeli przyjął je sąd ziemski.

Kulturkampf zakończono za pontyfikatu Leona XIII.

Teza 6. Społeczny wymiar religii: powstanie kwestii społecznej i próby jej rozwiązania.

Dla rozwijającego się katolicyzmu w drugiej połowie XIX wieku ważne znaczenie miało znalezienie właściwego ustosunkowania się do społeczeństwa i jego życiowych problemów. Społeczny wymiar religii dostrzegano przede wszystkim na przykładzie rodziny. Jej znaczenie jako najstarszej i nienaruszalnej instytucji społeczeństwa podkreślały zgodnie wszystkie katolickie kierunki społeczne.

Społeczne poglądy katolików:

Katolicy na ogół zajmowali się niedolą ludzi biednych z religijnym nastawieniem na dobroczynność, a nie na rozwiązywanie kwestii społecznych.

We Francji - teoria Frédérica Le Playa (zm. 1882. Według niego; warunkiem pokoju społecznego jest oparcie stosunków ludzkich na trwałych podstawach, którymi są: religia, rodzina, własność i praca.

Późniejsi teoretycy i działacze społeczni, przyjmowali, że życie każdego społeczeństwa opiera się na trzech podstawach: religii, tradycji i zrzeszeniu. W Niemczech -opowiadano się za ograniczeniem liberalizmu ekonomicznego przez prawodawstwo socjalne, której to tendencji sprzyjała później encyklika Rerum novarum Wielką rolę w upowszechnieniu tego przekonania odegrał biskup Ketteler.. Według niego, społeczeństwo powinno być silnie hierarchicznie zbudowanym organizmem, ożywianym przez jedność wiary. W ten sposób stał się pierwszym teoretykiem organicyzmu społecznego.

W Austrii - rozwiązanie kwestii społecznych jest w społeczeństwie ujętym w organizacje zawodowo-stanowe (korporacjonizm).

Encyklika rerum novarum

(15.05.1891) uznała prawo państwa do regulowania spraw robotników. Uznała za naturalne prawo tworzenia związków robotników i podała, co do tego konkretne wskazania. Unikała natomiast wszystkiego, co byłoby popieraniem totalitarnych aspektów działania. Strajk uznała za zło, bo szkodzi nie tylko pracodawcom, ale i samym robotnikom. Przyczyny konfliktów powinno usuwać prawodawstwo państwowe. Według papieża, najwyższym zadaniem związków robotniczych jest pielęgnowanie pobożności, a duchowni w imieniu biskupów odpowiadają za wszystko, co dotyczy spraw religijnych w związku. Papież wykazał zdecydowanie w szukaniu środków poprawy losu robotników, lecz w ramach istniejących instytucji, zwłaszcza robotniczych związków zawodowych, których legalność została uznana. Mimo różnych wątpliwości, po encyklice wielu katolików zrozumiało, że muszą dokonać się zmiany.

Teza 7. Benedykt XV i wojna

W encyklice Ad beatissimi Apostolorum Principis (1.11.1914), inaugurującej pontyfikat, potępił grozę i nędzę wojny, ale wezwał też do wewnętrznego pokoju w Kościele. Po wojnie jedną ekshortację i dwie encykliki poświęcił sprawie usuwania jej szkód moralnych i materialnych. Proroctwo Malachiasza określało pontyfikat Benedykta XV „religia pozbawiona ludzi” co jego biografowie odnieśli do tragicznego wyniszczenia ludzkości przez wojnę, która też ograniczała możliwości działania papieża w Kościele powszechnym i ukierunkowała je na akcje dobroczynne, na apele o zakończenie walk i modły o pokój.

Apele pokojowe

Benedykt XV zaangażował swój cały autorytet moralny w przywrócenie pokoju. W każdym roku ogłaszał kilka apeli do walczących państw o zawarcie sprawiedliwego pokoju. O wojnie, jej przyczynach i skutkach, a zwłaszcza o konieczności szybkiego zawarcia pokoju mówił w orędziach i encyklikach. Apele papieża do państw nie spotkały się z uznaniem, a nawet wywoływały niechęć, gdyż każda z walczących stron domagała się wyraźnego potępienia przeciwnika, a nie ogólnego potępienia wojny. Apel papieża z 1 sierpnia 1917 roku był najsilniejszy ze wszystkich dotychczasowych i zawierał ofertę mediacji. Jako podstawę negocjacji pokojowych Benedykt XV przedstawił walczącym stronom: prowadzenie rokowań w duchu pojednania, ale z uwzględnieniem woli zainteresowanych ludów w kwestiach terytorialnych; opuszczenie przez wojska niemieckie terenów francuskich i belgijskich, w zamian za oddanie Niemcom ich kolonii; rozwiązanie, w takim samym duchu sprawiedliwości i równości, problemu niepodległości Polski, państw bałkańskich i Armenii; przyjęcie zasady swobodnego dostępu państw do morza; wzajemne wyrzeczenie się, oprócz kilku przypadków, wypłaty odszkodowań wojennych; wyrażenie zgody na rozbrojenie i zasadę przymusowego arbitrażu.

Pius XI i pokój Chrystusowy

Gdy rozpoczynał pontyfikat (1922), toczyła się wojna między Turcją i Grecją, istniały też inne konflikty międzynarodowe, a próby ich rozwiązania nie dawały gwarancji trwałego pokoju. Papież pragnął pokoju dla świata, ale także wewnętrznego pokoju dla Kościoła, by mógł dźwignąć się z moralnych i materialnych zniszczeń pierwszej wojny światowej. Nastawienie na pokój Chrystusowy papież uzasadniał aktualnym stanem politycznym, społecznym i moralnym świata. W encyklice Ubi arcano, inaugurującej pontyfikat, wskazał na dwa najistotniejsze dla ludzkości zagrożenia: brak trwałego pokoju i panujący w Europie głód. Ogłosił encyklikę Quas primas, ustanawiającą liturgiczne święto Chrystusa Króla; prefacja na tę uroczystość obwieszczała, że Królestwo Chrystusowe jest królestwem sprawiedliwości, pokoju i miłości.

Teza 8. Układ Laterański

Pius XI miał świadomość, że nie może obstawać przy dawnej formie doczesnej władzy papieża, ale musi zapewnić Stolicy Apostolskiej wolność prawną. Negocjacje wszakże zostały podjęte z inicjatywy faszystowskiego rządu Benita Mussoliniego i prowadzono je od 1926 roku i w największej tajemnicy.

Potrójny układ: polityczny, finansowy i kościelny (konkordat) podpisano 11 lutego 1929 roku na Lateranie. Pierwszy z nich, zwany traktatem laterańskim lub układem laterańskim, zawierał uznanie przez Piusa XI Królestwa Włoch, z Rzymem jako stolicą. Państwo włoskie ze swej strony uznawało polityczną suwerenność papieża na obszarze 0,440 km2 wokół bazyliki watykańskiej, określonym oficjalną nazwą Państwo Miasta Watykańskiego.. Na podstawie traktatu Państwo Watykańskie stało się podmiotem prawa międzynarodowego.

Pius XII i utracony pokój

Encyklikę inaugurującą, która ukazywała program pontyfikatu, wydał w drugim miesiącu wojny (20.10.1939, Summi pontificatus)-wzywała do pokoju, przedstawiała warunki, jakie muszą być u jego podstaw, jeżeli ma być prawdziwy i trwały. W działalności Piusa XII wyróżnia się dwa okresy, za których cezurę jedni uważają śmierć sekretarza stanu, kardynała Luigi Maglionego, gdyż wówczas (1944) przejął osobiście kierownictwo Sekretariatu Stanu, inni zaś rok 1950, kiedy stało się widoczne, że sprawy kościelne traktuje bardziej konserwatywnie i rygorystycznie. W wielu sprawach zastrzegł sobie decyzję, a rozstrzygał kwestie przy pomocy małego grona zaufanych ludzi, do których zaliczano kilku jezuitów .niemieckich, co dawało podstawę do mówienia o tajemnych wpływach na papieża, często określanych jako wpływy niemieckie.

Otwartość Piusa XII wobec nowoczesności doznała z czasem (1950) ograniczenia. Posunięty w latach, uległ, a bardziej chyba jego otoczenie, obawom o niekorzystny w Kościele kierunek zmian.

Do osiągnięć Piusa XII należy: umiędzynarodowienie kurii rzymskiej i kolegium kardynalskiego, tworzenie instytutów świeckich, pobudzenie zakonów i zgromadzeń zakonnych do apostolskiego działania, popieranie apostolatu świeckich, duszpasterskie dostosowanie Kościoła do nowych warunków życia, zainteresowanie duszpasterskimi problemami Ameryki Łacińskiej, reforma liturgiczna, docenianie dążeń emancypacyjnych ludów pozaeuropejskich, otwarcie szerokich perspektyw dla pracy misyjnej, otwarta postawa wobec ruchu ekumenicznego.

Interwencje i milczenie.

Pius XII troszczył się o pokój dla świata, ale także dla katolików w poszczególnych krajach. W maju 1939 roku wysunął propozycję zwołania konferencji pięciu mocarstw, by rozwiązać spór niemiecko-polski i francusko-włoski. Nie z jego winy odrzucono ją.

Przy ograniczonych możliwościach dyplomatycznego działania Pius XII starał się powstrzymać Włochy od włączenia się do II wojny świat, lecz Mussolini zlekceważył jego ostrzeżenia.

Radio watykańskie już w październiku 1939 roku potępiało okrucieństwa Niemców w okupowanej Polsce, czym ich nie pohamowano, a nawet, jak się przyjmuje, po takich wystąpieniach zwiększali prześladowanie. Pius XII znał to obliczę wojny w wystarczający sposób, by je potępić. Czynił to publicznie, mówiąc o setkach tysięcy ludzi skazanych na śmierć lub na stopniowe wyniszczenie, bez żadnej winy z ich strony, a tylko z powodu ich narodowości lub etnicznego pochodzenia.

Dopiero po zakończeniu wojny, bardziej dla taktyki wojny z Kościołem czy z religią niż dla poznania prawdy, podjęto w niektórych krajach temat milczenia Piusa XII o zbrodniach eksterminacji i zagładzie Żydów. Udostępnione przez Pawła VI dokumenty watykańskie z okresu wojny pozwoliły obalić wiele pomówień i ustalić motywy postawy Piusa XII. Pius XII wolał dyplomatyczne działanie.

Antysemityzm i holocaust

Pobudzony we Francji aferą Dreyfusa antysemityzm uczynił chwytliwą ideę syjonizmu: własnego dla Żydów państwa w Palestynie. Z kolei nacjonalistom w niektórych krajach ruch syjonistyczny dostarczał argumentu do głoszenia haseł o wysiedleniu z nich Żydów.

W Polsce asymilowanie się Żydów z kulturą socjalistyczną przyjmowano na ogół jako opowiadanie się za bezbożnym komunizmem.

W Niemczech pangermanizm i antysemityzm były dwoma fetyszami narodowego socjalizmu, od początku jego istnienia. Hitler w Mein Kampf oskarżał Żydów o doprowadzenie Niemiec do upadku, o zanieczyszczenie krwi germańskiej i sianie propagandy bolszewickiej. Mitowi rasowemu dano sankcję prawną (1935) w zbrodniczym prawie norymberskim, postępowanie wszakże wobec Żydów w pierwszym okresie (1933- 1939) władzy hitlerowskiej - niewątpliwie z uwagi na międzynarodowe konsekwencje - nie zmierzało jeszcze do ich całkowitego wytępienia na miejscu, lecz do zmuszenia szykanami, bojkotem, napiętnowaniem, by opuścili Niemcy, zostawiając swój majątek. Kilkaset tysięcy Żydów udało się na emigrację, mieli wszakże wielkie trudności ze znalezieniem azylu.

Antysemityzmowi w latach trzydziestych uległy Rumunia i Węgry, a jego nasilenie nastąpiło w anektowanych do Rzeszy krajach: Austrii i Czechosłowacji. Po zdobyciu Francji, wierząc w szybkie opanowanie całej Europy, niemieccy naziści przystąpili, jak to nazwano, do ostatecznego rozwiązania problemu żydowskiego. Tworzono dla nich getta, w których ginęli wskutek strasznych warunków bytowych i prześladowania. W warszawskim getcie zrozpaczeni podjęli powstanie (1943), co okryło ich sławą, ale przyspieszyło eksterminację. Masowo też byli mordowani w obozach koncentracyjnych, w których komory gazowe przyspieszyły zagładę. W obozach zginęło ok. 6 mln Żydów.

Teza 9. Socjalizm i komunizm

Socjalizm od swego powstania ulegał ewolucji jako doktryna społeczna, lecz nie przestał być zagrożeniem dla Kościoła, zwłaszcza w swych filozoficznych przesłankach. Mówił o tym Pius XI, stwierdzając, że socjalizm w swym umiarkowanym kierunku, głosił niektóre idee zgodne z nauką katolicką, ale nadal nie uznawał wyższych celów człowieka ani praw Bożych, nie mogło więc być mowy o pogodzeniu go z katolicyzmem. Ogłoszenie dwóch encyklik: Mit brennender Sorge (14.03.1937) i Divini Redemptoris (19.03.1937) uważa się za otwarcie nowego okresu w dziejach pontyfikatu Piusa XI. Potępiając narodowy socjalizm niemiecki, jednocześnie potępił drugą formę totalitaryzmu - komunizm. Odrzucił materialistyczną wizję człowieka, absolutyzację walki klas i totalitaryzm. Podał środki przeciwstawiania się komunizmowi, a w konkluzji stwierdził, że opiera się on na ateizmie i w żadnej dziedzinie nie można dopuścić do współpracy z nim, jeżeli chce się ratować chrześcijańską kulturę. Widząc w nim system totalitarny dążący do rewolucji światowej, uznał go za groźniejszy od hitleryzmu. Papież oceniał komunizm głównie jako doktrynę z programowym ateizmem.

Masoneria i Rotary Club

Komuniści uznawali, że masoneria była im przeciwna i wrogo odnosiła się do ich ideologii. Czwarta Międzynarodówka Komunistyczna (1922) zabroniła przynależności do niej, twierdząc, że zatraciła postępowy charakter i broni kapitalistycznego porządku społecznego. Systemy totalitarne nie miały miejsca dla masonerii.

Katolicy często z masonerią łączyli Rotary Club, uważając nawet, że jest jej nową odmianą. Rotary Club powstał (1905) w Chicago, założony przez Paula Harrisa. W statucie określono jako jego główny cel służbę społeczeństwu, zwłaszcza przez rozwijanie i popieranie przyjaźni i braterstwa, pokoju powszechnego, tolerancji i postępu. Chcąc spełniać takie moralne i społeczne zadania, Klub ze swej działalności wykluczał politykę, a kwestie wyznaniowe pozostawił poza jej nawiasem. W Polsce sprawa Rotary Clubu stała się głośna, gdy założono go (1931) w Warszawie. Wydana w Katowicach broszura Rotary-Klub a masoneria, podawała, że obie organizacje odrzucają prawdy nadprzyrodzone i wszelką naukę objawioną.

Ateizm naukowy

W XX wieku powstało wiele stowarzyszeń ateistycznych, przede wszystkim zaś „organizowaniem” ateizmu zajęły się państwa i partie komunistyczne (ateizm urzędowy). Utożsamiały one swój zorganizowany ateizm z materializmem dialektycznym, nadając jednemu i drugiemu przymiotnik naukowy. Nie cofały się wszakże przed narzucaniem ateizmu siłą, co wystąpiło wyraźnie w Związku Radzieckim, a w złagodzonej formie było stosowane w krajach demokracji ludowej. Państwa komunistyczne nie umieszczały pytań o religię w oficjalnych statystykach, jeżeli zaś podawano globalnie ateistów, to zwykle zawyżano liczbę, z reguły do nich zaliczając wszystkich członków partii.

Cerkiew prześladowana

Druga rewolucja rosyjska, wywołana 25 października 1917 roku (według kalendarza juliańskiego), zwana Październikową rozpoczęła męczeński okres w dziejach Cerkwi. Leninowski dekret o ziemi pozbawił kościoły i duchowieństwo majątków. Upaństwowiono akademie teologiczne, seminaria duchowne i szkoły parafialne. Wprowadzono małżeństwa cywilne, wyłącznie uznawane przez państwo, duchownym odebrano prowadzenie ksiąg metrykalnych.

Patriarcha Tichon wydał (1918) List pasterski, który potępiał przemoc bolszewików jako dzieło szatana. Wobec rozbicia Cerkwi rosyjskiej i ograniczenia wolności religii prawosławnej patriarcha z Istambułu utworzył pod swoim nadzorem Tymczasową Wyższą Administrację Rosyjskiej Cerkwi za Granicą. Dekrety o cenzurze kazań a konfiskacie kosztowności kościelnych dały podstawę do masowych represji do jawnych grabieży uzasadnionych klęską głodu.

Powstał także pro reżimowy ruch pod nazwą Cerkwi Żywej. Wprowadzono do cerkwi nowe prawa, jak zniesienie celibatu biskupów oraz wybór biskupów i popów przez lud. Gdy biskupi stawiali opór, osiemdziesięciu ukarano więzieniem lub wygnaniem.

Władze radzieckie czuwały, by między Cerkwią i Kościołem katolickim nie było zbliżenia, zwłaszcza że wśród pewnej grupy prawosławnych jeszcze w 1822 roku istniała chęć zawarcia unii. Rząd argumentował, że kler katolicki jest kontrrewolucyjny.

Katolicyzm umęczony

Kościół katolicki został przez bolszewików uznany za większego wroga niż Cerkiew prawosławna, gdyż podzielali oni przekonanie carskich urzędników, że katolicyzm jest polską religią. W nowym państwie, Rosji Radzieckiej, organizacja Kościoła katolickiego najpierw się zmieniła, a następnie została całkowicie zniszczona.. Kościół utracił wszystkich biskupów i wielu kapłanów. Kilku z nich zamordowano już w pierwszym okresie rewolucji październikowej, innym zaś odebrano materialne środki do życia. Po upaństwowieniu

majątków kościelnych szybko zaprzestano wypłacać duchownym rekompensaty za nie, co szczególnie odczuła Katolicka Akademia Duchowna i seminaria duchowne, które po prostu trzeba było zamknąć. Liczba katolików, którzy cierpieli i ginęli, nie jest znana. Wiadomo tylko, że szczególnie cierpieli za nauczanie religii, zabronione w kościołach i domach.

Stalinizm radziecki

Do propagowania ateizmu powołał Stalin Związek Wojujących Bezbożników. W działaniu pomocny był mu program antyreligijny, przyjęty (1926) przez wszechzwiązkową konferencję partyjną. Dla zaznaczenia, że przyjmowanie ateizmu jest dobrowolne, a nie oznacza prześladowania Cerkwi, zwolniono metropolitę Sergiusza z więzienia i zarejestrowano Tymczasowy Synod Rosyjskiego Kościoła Prawosławnego.

Fala prześladowania wzrosła, gdy uchwalono (1929) pierwszy plan 5-letni, pełną kolektywizację wsi i likwidację kułactwa jako (wyimaginowanej) klasy społecznej. Był to pretekst do wielomilionowego ludobójstwa, w tym także do eksterminacji duchownych, zmuszano bowiem popów, by stanęli na czele brygad kolektywizacyjnych. Związkom zawodowym narzucono rezolucję o walce z religią, do szkół wprowadzono podręczniki antyreligijne, dzieci wychowywano w kulcie Stalina, cerkwie zamieniano na muzea ateizmu. Gdy w Moskwie zburzono największą cerkiew, Chrystusa Zbawiciela, na jej miejscu zbudowano basen kąpielowy. Wszystkie te działania nie wystarczyły Stalinowi. W 1932 roku ogłoszono pięciolatkę antyreligijną..

Faszyzm włoski

Anarchia w życiu państwowym Włoch ułatwiła Mussoliniemu marsz na Rzym (1922) i przejęcie władzy.

Mussolini był teoretykiem faszyzmu, a przede wszystkim jego wodzem, nosząc oficjalnie tę nazwę (duce) jako dyktator Włoch. Za Piusa XI faszyzm, który jako ruch mieszczański stanowił bunt przeciw anarchicznej sytuacji kraju. Wydawało się , że chrześcijaństwu zapewnia właściwe ramy prawne, bardziej niż dawne włoskie państwo liberalne. W szkołach i sądach wprowadzono krzyże, wydano ustawę przeciw rozwodom, przywrócono przywileje szkołom wyznaniowym. Doznając wrogości masonerii Kościół początkowo nie mógł nie doceniać walki prowadzonej z nią przez faszyzm. Reagowano więc w Watykanie powściągliwie na pierwsze ekscesy faszystowskich bojówkarzy, jak napaści (1923) na sale katolickich organizacji w kilku miastach.

Papież jednak, gdy dostrzegł w faszyzmie hipernacjonalizm i kult państwa, a pod wpływem Niemiec także rasizm, zmienił swe stanowisko. Otwarty konflikt nastąpił, gdy Mussolini objął dzieci i młodzież wyłącznym wychowaniem przez państwo, w szkole i organizacjach. Szkoły zobowiązano do wychowania według systemu faszystowskiego, a dzieci i młodzież systematycznie ujmowano w organizacje faszystowskie.

Nazizm niemiecki

Totalitaryzm hitlerowski, podobnie jak stalinizm, doprowadził do ludobójstwa i prześladowania kościoła na skalę przedtem w historii nie spotykaną. Adolf Hitler w Mein Kampf (1924) wychwalał rasę aryjską, głosił prymat narodu nad jednostką, zapowiedział nowy porządek, który trzeba wprowadzić w Europie, chcąc przez to uzasadnić prawo Niemców do podbijania innych narodów. Idee te rozwinął teoretyk nazizmu, Adolf Rosenberg, który uznawał jedynie pozytywne chrześcijaństwo, rozumiejąc je jako Kościół niemiecki oparty na duchowych wartościach, zaczerpniętych z krwi, rasy i ziemi germańskiej. Taką ideologię, od skrótowego określania członków partii, Nazi (Nazionalsozialisten), nazwano nazizmem. Ideologia i program Hitlera zyskiwały zwolenników, gdyż Niemcy po 1918 roku przeżywali upokorzenie swej dumy przez pokojowy traktat wersalski, nazywany dyktatem wersalskim, byli przerażeni anarchią w państwie i rozpaczali z powodu wzrostu bezrobocia.

Potępienie papieskie (nazizmu)

Pius XI, realnie oceniając sytuację Kościoła w Niemczech, ogłosił (23.03.1937) encyklikę Mit brennender Sorge. Nie pomogły zakazy jej drukowania i groźby Gestapo wobec księży, encyklika została z ambon odczytana. W encyklice papież podkreślił, iż Kościół dotrzymał postanowień konkordatowych, musi natomiast stwierdzić ze zdumieniem i wstrętem, że z drugiej strony zamieniono umowę przez przekręcanie jej, obchodzenie i pozbawianie właściwej treści, w końcu przez mniej lub więcej jawne jej łamanie na niepisane prawo postępowania. Papież przyznał, że dotychczas zachowywał umiar w protestach, W części encykliki (Do młodzieży) papież ukazał fałszywe treści ideowe, którymi młodzież niemiecka jest karmiona.

Rewolucja Hiszpańska (republikańska)

Papież i episkopat nie zahamowali wrogich wystąpień przeciw Kościołowi i systematycznej laicyzacji, prowadzonej przez republikańskie władze w Hiszpanii. Pobudzili jednak siły prawicowe do obrony. Opozycja umiarkowanych radykałów oraz katolików, politycznie zorganizowanych w Accion popular przez wychowanka salezjanów, Joségo Marię Gila Roblesa, w wyborach parlamentarnych (1933) odebrała przewagę skrajnej lewicy, co spowodowało, że przez jakiś czas w składzie nowego rządu znajdowało się trzech katolików. Taki wynik wyborów wywołał kolejną falę rewolucji, zwłaszcza w uprzemysłowionej Asturii, a Barcelonie dał pretekst do ogłoszenia (1934) krotko istniejącej, autonomicznej republiki katalońskiej. W stołecznym mieście asturyjskim, Oviedo, wskutek rewolucyjnych zajść zginęło kilka tysięcy ludzi, w tym około 50 zamordowanych duchownych. Spalono także kościoły i uszkodzono katedrę. Umiarkowany rząd republikański stłumił rewolucję, nawiązał stosunki dyplomatyczne z Watykanem i podjął rokowania o konkordat. Cofnął też niektóre prawa ograniczające wolność religijną. Po przedterminowym rozwiązaniu parlamentu lewica, zorganizowana we Front ludowy, wygrała nowe wybory (1936).

Komunizm światowy

Konferencja w Jałcie (5.02.1945) szefów państw alianckich, Winstona Churchilla, Franklina Roosevelta i Józefa Stalina, podzieliła świat na strefę wpływów komunistycznego Związku Radzieckiego i kapitalistycznych państw, ze Stanami Zjednoczonymi jako supermocarstwem na czele. Po niej podpisano (26 VI) w San Francisco Kartę Narodów Zjednoczonych (ONZ) z wzniosłymi hasłami wolności i równości, w tym także wolności religii, ale poddanym sobie krajom (Europa Wschodnia) imperializm radziecki narzucił komunistyczne rządy. Dokonał on aneksji krajów bałtyckich: Litwy, Łotwy i Estonii. Polsce zabrał terytoria za Bugiem. Urzędowo ateizm, objął znaczną liczbę ludności katolickiej i protestanckiej, nie przyznając jej wolności religijnej ani narodowej.

We Włoszech, Federalnej Republice Niemiec i Belgii, choć socjaliści, a nawet komuniści stali się wielką siłą polityczną, chadecja potrafiła zachować przewagę.

Zimna wojna rozpoczęła się (1947) od nieporozumień wśród aliantów co do spraw niemieckich. Wzniesiony później mur między Berlinem Wschodnim i Zachodnimi stał się symbolem żelaznej kurtyny, którą te reżimy we wszystkich dziedzinach życia oddzieliły swe kraje od kapitalistycznych krajów Europy i od Stanów Zjednoczonych.

Chiny stały się komunistyczne pod dyktatorską władzą Mao Tse Tunga (1949) i weszły w sojusz (później zerwany) ze Związkiem Radzieckim, który w tym czasie wyprodukował własną bombę atomową i miał poczucie swej supermocarstwowości. W papiestwie dopatrywał się silnej przeszkody we wprowadzeniu komunizmu do krajów Europy Zachodniej. Święte Oficjum wydało (1949) dekret, zakazujący katolikom należenia do partii komunistycznych i popierania ich w jakikolwiek sposób. Dekret wywołał ataki komunistów oraz sprzeciw części liberalnych katolików, gdyż w społeczeństwach zachodnich partie komunistyczne miały duże powodzenie, a długo nie dostrzegano, że system komunistyczny prowadzi państwa Bloku Wschodniego do ruiny ekonomicznej i społecznej.

Demokratyzm ateizujący.

W państwach tak zwanej demokracji ludowej prowadzono walkę z religią i Kościołem o różnym nasileniu. Wszędzie natomiast ogłoszono konstytucje na wzór radziecki i wprowadzono do nich zasadę rozdziału Kościoła od państwa oraz gwarancję tolerancji religijnej i wolności sumienna jako wyraz pełnej demokracji.

Pierwszym etapem walki było odcięcie Kościoła w kraju od Stolicy Apostolskiej przez zerwanie konkordatów

i uprawianie złośliwej propagandy przeciw Piusowi XII. Procesy organizowano przeciw biskupom i księżom, oskarżając ich o rzekomą współpracę z wrogami ustroju, przestępstwa dewizowe lub czyny niemoralne.

Katolicy musieli wstępować do partii lub co najmniej do stronnictw politycznych, jeżeli chcieli zachować lub zyskać stanowiska.

Ukształtował się w Polsce częsty typ katolika partyjnego, który sam publicznie nie spełniał praktyk religijnych, ale spełniała je jego rodzina, a jeżeli on sam uczęszczał na mszę świętą lub przystępował do sakramentów świętych, to po kryjomu.

Dla rozbicia jedności społeczeństwa katolickiego tworzono organizacje katolików proreżimowych, różnie nazywanych, w Polsce - katolikami postępowymi.

Do wprowadzania ateizmu posługiwano się prasą, książkami, specjalnymi wykładami dla organizacji młodzieżowych, a nawet dla związków zawodowych. Za zasadniczy środek ukształtowania społeczeństwa ateistycznego przyjęto pełną laicyzację szkół i wychowania.

Teza 10. Sobór Watykański II

Sobór Watykański Drugi budził wielkie nadzieje na ukazanie miejsca Kościoła we współczesnym świecie, ulegającym niesłychanej ewolucji. Stał się odnową Kościoła, najpierw przez opracowanie nauki i ukazanie kierunków odnowy, a następnie przez realizację soborowych postanowień i dokonanie zmian strukturalnych. Ewangelizacja świata doczekała się wszechstronnego omówienia, gdyż stanowiła jeden z największych problemów Kościoła. Ekumenizm Kościoła katolickiego przynosić widoczne owoce w stosunkach z innymi Kościołami chrześcijańskimi.

Jan XXIII

Jako papież (1958-1963) wywoływał pytania, czy jest progresistą czy konserwatystą. A on po prostu doceniał to, co było dobre w ludziach, i to, co pozostało dobre w tradycji, i nie lękał się nowości. Nie wahał się powiększyć kolegium kardynalskiego ponad ustaloną w XVI wieku i przestrzeganą dotąd liczbę 70 kardynałów, zapowiedzieć sobór i rozpocząć go jako największe dzieło swego pontyfikatu, a także uprawiać szczerze ekumenizm oraz wytrwale wzywać do pokoju i zgody między narodami. W encyklikach, szczególnie w pierwszej (Ad Petri cathedram) oraz w Pacem in terris i Mater et magistra, ukazywał znaczenie miłości, wolności, prawdy i sprawiedliwości dla pokoju i jedności świata. Nazwano go papieżem pokoju.

Paweł VI

Jako papież pozostał wierny swemu wcześniejszemu programowi, który po jego śmierci scharakteryzowano krótko jako nakaz miłowania wszystkich, i wszystkiego. W odezwie inaugurującej pontyfikat (22 VI) przyrzekał nie szczędzić sił dla umocnienia pokoju, tego największego ziemskiego dobra ludzkości, oraz działać na rzecz zjednoczenia chrześcijan Umiejętnie rozwiązywał wybuchające raz po raz na soborze lub poza nim wewnętrzne konflikty kościelne. Wytrwale nauczał o odnowie, reformie i dialogu. Widomym znakiem strukturalnych zmian w Kościele posoborowym stał się powołany przez niego do istnienia Synod Biskupów, jako owoc nauki soboru o kolegialności. O ekumenizmie nie tylko nauczał, ale przepoił nim całe swe postępowanie. Wydał wielką encyklikę społeczną Populorum progressio (1967) i list apostolski Octogesima adveniens (1971).

Sesja Janowa

Jan XXIII wyjaśniał duszpasterski cel tego zgromadzenia w perspektywie zjednoczenia Kościołów, ale też ostrzegł przed mnożeniem oskarżeń i potępień, co niewątpliwie odnosiło się do prób integrystów. Papież nie brał udziału w obradach, lecz śledził je w specjalnie dla niego emitowanym programie telewizyjnym. Nie narzucał soborowi profilu programowego i rzadko ingerował w sporne sprawy. Przygotował natomiast w czasie sesji encyklikę Pacem in terris, ogłoszoną później (11.04.1963), by ukazując religijne aspekty życia społecznego całej ludzkości, uzupełniała niejako schematy soborowe. Za Jana XXIII żaden z dyskutowanych schematów nie został przyjęty w końcowej formie.. Prace nie doznały przerwy, bo nowy papież, Paweł VI, ogłosił (22 VI) kontynuowanie soboru.

Sesja Pawłowa

Przemówienie Pawła VI na otwarciu drugiej sesji (29 IX 1963) świadczyły, że papież pragnął, by sobór przerzucił pomost między Kościołem a światem współczesnym. Idąc po tej linii, Paweł VI wprowadził na obrady soborowe audytorów świeckich, kobiety i mężczyzn, by reprezentowali laikat. Dla dostarczenia opinii publicznej rzetelnych informacji codziennych o pracach soboru papież powołał Biuro Prasowe. Druga sesja (29.09. - 4.12.1963) zaczęła się dyskusją nad nową formą schematu o Kościele. Przedmiotem dyskusji było włączenie schematu o Najświętszej Maryi Pannie do schematu o Kościele, sakramentalny charakter konsekracji biskupiej, kolegialność 'biskupów, stały diakonat. Omawianie długo oczekiwanego Dekretu o ekumenizmie odbyło się spokojnie. Opory budził rozdział o Żydach i o wolności religijnej, podjęto więc decyzję przygotowania ich na następną sesję. Papież konstytucją apostolską Pastorale munus zwiększył (30.11.1963) jurysdykcyjne uprawnienia biskupów. Prawie jednomyślnie sobór przyjął i ogłoszono (4 XII) Konstytucję o liturgii, która była dokumentem postępowym.

Uczestnicy soboru

Sobór był dziełem całego Kościoła, w szczególności jednak uczestników z prawem głosu w auli (ojcowie soboru), w pewien zaś sposób także innych uczestników, jak teologowie, obserwatorzy, dziennikarze, którzy działali poza aulą soborową. W uroczystym otwarciu wzięło udział 2427 ojców soborowych, prawie ze wszystkich krajów świata. Żaden biskup nie mógł przybyć z Chińskiej Republiki Ludowej, Demokratycznej Republiki Wietnamu, Rumunii i Związku Radzieckiego. Komisjom podczas soboru pomagali nie tytko konsultorzy, powołani przez papieża, ale liczni teologowie. Uczestnicy soboru, w tym także audytorzy, byli w auli i poza nią symbolem powszechności Kościoła, a zarazem ją umacniali.

ODNOWIONE STRUKTURY

Odnowa i zmiany. Według Jana XXII sobór miał dokonać aggiornamento, co rozumiano jako odnowę, ale też jako zmiany. Na ogół starano się szybko zrealizować instytucje, o których mówiły dokumenty soborowe. Przystąpiono też od razu do wykonania postanowień konstytucji o liturgii. Zmiany na ogół przyjęto dobrze. Paweł VI po pięciu latach od zakończenia soboru w adhortacji apostolskiej Quinque iam anni (8.12.1970) dał podsumowanie realizacji wskazań soborowych, zaliczając do nich: odnowienie głoszenia słowa Bożego w liturgii, czytanie Pisma Świętego przez większą liczbę wiernych, postęp w prowadzeniu katechizacji, pomoc badań biblijnych, patrystycznych i teologicznych w wyjaśnianiu prawd wiary. Papież boleśnie odczuwał kontestacje, powtarzał więc pod koniec pontyfikatu: odnowa - tak, zmiany - nie! Wyznał też: wierzyliśmy, że jutro po soborze będzie dniem słonecznym, a mamy chmury, ciemności i burze. Miał wszakże świadomość, że nie był to kryzys załamania się katolicyzmu, tylko kryzys jego wzrostu w nowych formach posoborowych.

Teza 11.

Protestancka reformacja na ziemiach polskich.

Polska tak jak kraje zachodnie przeżywała także reformację, która jednak nie podzieliła religijnie narodu i nie doprowadziła do wojen bratobójczych -tolerancja religijna. Kolejna cechą polskiej reformacji jest to, że panowała duża różnorodność wyznaniowa.

Sytuacja Kościoła w Polsce na pocz. XVI w.

a.) Duchowieństwo w Polsce przed trydenckiej było bardzo liczne zarówno diecezjalne jak i zakonne. Skupiało się głównie w miastach przy katedrach i kolegiatach. Na wsi duszpasterstwo prowadzili głównie proboszczowie. Większe ludnościowo parafie posiadały także wikariuszy.

b.) Pochodzenie kleru.

- Szlachta, która miała ważne i bogatsze beneficja kościelne.

- mieszczanie

- chłopi, sporadyczne wyjątki.

c.) Stan moralny

- zeświecczenie, duchowni nie stronili od uciech i rozrywek, brali udział w polowaniach.

d.) Pogłębienie życia duchowego. Problem z wykształceniem kleru.

- Pogłębianiu życia duchowego kleru służyły bractwa kapłańskie, gdzie wzajemnie się modlono, podnosiły poziom moralny wśród kleru. Bractwa zapewniały opiekę zarówno materialną jak i duchową swoim członkom.

- Wykształcenie kleru było zdecydowanie niewystarczające, kończyło się przeważnie w szkole parafialnej, kolegiackiej lub katedralnej.

Kazania były kiepskie i oparte na legendach, apokryfach i cudownościach, ograniczano się do wyjaśnień: „Ojcze nasz”, Zdrowaś Maryjo” oraz „Credo”.

e.) Poziom życia religijnego wiernych.

- jedyną formą nauczania religii było kaznodziejstwo.

- znajomość zasad religii była większa w miastach, a gorsza na wsiach gdzie odległość do Kościoła była często zbyt daleka.

- Jasnym i dobrym rysem pobożności świeckich były ich liczne organizacje kościelne w formie bractw i cechów ( najwyższy rozwój XV/ XVI w.) Bractwa te zobowiązywały członków do przyjmowania Komunii św. kilka razy do roku propagowały kult Najśw. Sakramentu, Maryi Panny oraz Świętych.

Humanizm na uczelniach i wśród duchowieństwa.

a.) Akademia Krakowska

- Akademia Krakowska w połowie XV wieku związała się z humanizmem, co dało jej międzynarodowy rozgłos i wzmożony napływ młodzieży do Europy Środkowej.

- w Teologii można wskazać na Jana ze Słupcy - Ojcowie Kościoła, Jana Lepolitę (ważny!!!) - który, jako pierwszy rozpoczął wykłady Pisma świętego. Wydał on w 1561 r. własne tłumacznie biblii. Tzw. Biblię Leopolity

b.) Inne ośrodki humanistyczne

- Wrocław - na dworze bp. Jana Turzo ucznia i rektora Akademii Krakowskiej.

- Poznań - akademia ufundowana przez bp. Jana Lubrańskiego, zwolennika nauk humanistycznych. Uczono w niej: gramatyki, poezji, retoryki, teologii, matematyki z astronomią

Polityka kościelna Zygmunta I Starego i królowej Bony.

a.) Polityka Zygmunta I Starego

- zmierzała przede wszystkim do ujęcia w swe ręce obsady wyższych godności kościelnych.

- król usiłował zdobyć dla korony różne przywileje na drodze pokojowej polityki rozmów i układów. I tak w 1512 roku na sejmie piotrkowski doszło do zawarcia układu z kapituła warmińską w sprawie obsady biskupstwa.

- Papież Leon X na skutek rozmów z Koroną Polską wydał kilka bulli mających na celu likwidacje paru nadużyć w kościele polskim.

b.) Polityka królowej Bony.

- jej polityka zmierzała do tego by wyjednać u Stolicy Apostolskiej wiele przywilejów w obsadzaniu godności kościelnych, czego skutkiem był przywilej wydany przez papieża Leona X o możliwości obsadzenia 8 beneficjów w kapitułach koronnych, a królowi przyznał prawo obsadzenia biskupstw w miesiącach parzystych.

- taka polityka uzależniła część wyższego duchowieństwa od królowej, a z drugiej strony polityka królowej nie ograniczała do rozdawania beneficjów kościelnych, którymi dysponowała dzięki przywilejom papieskim.

Protestantyzm na ziemiach polskich.

a.) na Śląsku

- opozycja kościelna szerzyła się przez ruchy religijne: beginek, begardów i waldensów czy ruchów husyckich.

- ruchom tym sprzyjał fiskalizm kościelny oraz gorszący tryb życia duchownych.

- reformacje w wydaniu luterańskim szerzyli głównie studenci śląscy, studiujący w Wittenberdze, oraz zakonnicy augustiańscy i frańciszkańcy, podatni byli na nie niemieccy mieszczanie.

Jest to najsmutniejszy czas dla Kościoła katolickiego na Śląsku.

- Wraz z luteranizmem następowała ekspansja wpływów niemieckich wśród ludności polskiej.

b.) Protestantyzacja Ziemi Lubuskiej.

Margrabiów brandenburscy podporządkowali sobie Kościół i utworzyli na terenie całej Brandenburgii „Kościoł krajowy” - ten fakt ułatwił wprowadzenie protestantyzmu do ziemi lubuskiej.

- Doktryna Lutra dotarła do ziemi lubuskiej po 1520 roku, i znalazły tu podatny grunt, wśród mieszczan niemieckich niechętnie odnoszących się do władz kościoła katolickiego. W 1535 r, kiedy rządy w Brandenburgii przejął elektor Joachim II Hektor luteranizm zaczął rozwijać się błyskawicznie i w 1537 roku gminy luterańskie były już we wszystkich miastach Brandenburgii, a w 1539 Joachim II przeszedł oficjalnie na protestantyzm. To doprowadziło do tego, aby luteranizm wprowadzić na ziemie lubuską.

c.) Protestantyzm na Pomorzu Zachodnim.

- 2poł. XV w. bądź na początku XVI w. biskupi wybierani przez kapitułę nie zyskiwali poparcia albo u książąt pomorskich albo wśród kleru.

- przed 1530 r. wszystkie miasta pomorskie były objęte falą kaznodziejstwa luterańskiego.

- szerzeniem luteranizmu zaczęli zajmować się zakonnicy i niższe duchowieństwo.

- Książe pomorski Bogusław X dla wzmocnienia władzy państwowej podporządkował jej Kościół. Ten fakt przyczynił się do rozrostu reformacji. W 1523 roku Bogusław X ogłasza edykt wormacki.

- Ostateczne i decydujące znaczenia dla przyszłych losów katolicyzmu w diecezji miał sejm w Trzebiatowie w 1534 r. Książęta zadecydowali narzucenie wszystkim protestantyzmu- W 1535 roku „Wyznanie augsburskie” i jego Apologia, oraz „Katechizm Lutra” zostały uznane za normę wiary.

- w 1556 r. luteranizm na dobre zagościł na Pomorzu.

d.) Prusy Królewskie i Warmia.

- hasła reformacyjne Lutra dotarły tu za pośrednictwem kupców, młodzieży studiującej oraz krzyżaków, którzy w 1520 r. okupowali Pomorze Gdańskie, hasła te przyjmowały się dobrze, gdyż lud miał już dosyć katolickiego duchowieństwa, które tak naprawdę stoczyło się na dno moralne.

- w 1520 r. król Zygmunt I Stary wydał edykt zakazujący przywożenia książek luterańskich do kraju pod karą utraty majątku, jednak edykt ten nie przeszkodził reformacji.

- chwiejne stanowisko bp.-ów chełmińskich i warmińskich przyczyniło się do dalszego rozwoju reformacji.

- 7. 08 1526 r. król wydał edykt zabraniający sprowadzania do gdańska jakichkolwiek książek z treściami luterańskimi

- 20.08 1526 r. Gdańsk otrzymał zasady ustroju na mocy dokumentu wydanego przez króla.

Protestantyzacja Prus książęcych.

- już w XV w. krzyżaków dosięgła plaga zeświecczenia, bardzo poważnie. Zakon w tym czasie był siedliskiem szlachty niemieckiej, która nie dopuszczała do siebie mieszczan. Próba reformy zakonu była bezskuteczna.

- Kryzys życia dopadł także kler parafialny, który zaniedbywał obowiązki pasterskie względem parafian.

Książe Albrecht rozpoczął urzędowe wprowadzanie luteranizmu w Prusach, pomogli mu dwaj katoliccy biskupi, którzy później sami przeszli na protestantyzm. Klasztory zmieniano na zbory, do których wprowadzano pastorów. Książe wydał rozporządzenie nakazujące ludności przyjęcie nowej wiary, opornym skazywano na kary. Mistrz w 1541 r. założył w Królewcu wyższą szkołę luterańską, która od 1544 r. była uniwersytetem. Straty Kościoła były duże, a całe księstwo zostało całkowicie zluteranizowane.

Protestantyzm w Polsce centralnej, na Litwie i Rusi.

- Litwa, tu reformacja znalazła dobry grunt, jako że sam Kościół katolicki nie był zbyt dobrze ugruntowany, posiadł słabą sieć parafialną, a duszpasterstwo prowadzone po polsku nie zawsze było rozumiane, przez tamtejszych ludzi. Luteranizm na Litwie szerzył się głównie w miastach (Wilno i Kowno), poza nimi nie odegrał znaczącej roli. Reformacja występowała przeciwko Kościołowi katolickiemu jak i prawosławnemu.

- na Rusi wpływy luterańskie zaczeły się uzewnętrzniać ok. 1524r. największym ośrodkiem stała się diecezja. Przemyska. W archidiecezji lwowskiej protestantyzm zapuścił także mocno korzenie. Na Wołyniu i Podlasiu bp. Chwalczewski w 1542r. zwołał synod diecezjalny do Łucka dla obrony wiary katolickiej. W diecezji kijowskiej sekretarz królewski Mikołaj Pac został biskupem(1557r.), sakry jednak nie przyjął gdyż przeszedł na luteranizm.

- JEDYNIE Mazowsze wraz z liczną szlachtą uniknęło na ogół większych kontaktów z ruchem reformacyjnym. Tylko na terenach przygranicznych zdołano utworzyć 3 zbory. Przyczyną tegoż zjawiska zapewne był fakt, iż szlachta zamieszkująca Mazowsze była drobna i biedna, a zależność szlachty od duchowieństwa nie była zbyt wielka, dzięki czemu udawało się unikać sporów na linii kler - szlachta.

b.) kalwinizm.

- kalwinizm znalazł większe przyjęcie wśród szlachty. Szlachcie podobała się demokratyczna struktura kościoła, co dawało szlachcie szerokie interwencje w sprawy kościelne. Również tezy polityczne Kalwina podobały się szlachcie walczącej o egzekucje praw. Przeszkoda był rygoryzm moralny. Pod koniec XVI w. a zwłaszcza po 1550r. kalwinizm zrobił wielkie postępy wśród szlachty małopolskiej, która to zaczęła narzucać tą wiarę chłopom.

Bracia czescy w Polsce. Najważniejszym żródłem wiedzy o wierze było dla nich Pismo Święte. Z luteranizmu przyjeli naukę o usprawiedliwieniu, skuteczność sakramentów (przyjmowali Chrzest, Eucharystie i pokutę) jest zależna od gorliwości szafarza i usposobieniu przyjmującego. Odrzucili obecność Jezusa w Eucharystii, a spowiedź była przed cala gmina. Na czele gminy stał bezżenny kapłan, gminy były autonomiczne a w nabożeństwach używano języka narodowego.

- Pierwsza grupa osiedliła się w 1516 r. w Wielkopolsce w Lesznie. W czasie rozkwitu sekta ta posiadała w Wielkopolsce 64 zbory.

Arianie Polscy

- była to najgroźniejsza sekta nawet dla protestantyzmu. Arianie zwani także antytrynitarzami, braćmi polskimi. W dziedzinie religijnej uznawał tylko Pismo święte za źródło wiary wraz z symbolem św. Atanazego, odrzucił dogmat Trójcy Św.; chrzest i Eucharystie uznawał za znaki potrzebne do stwierdzenia wiary, która jest jedynym źródłem usprawiedliwienia człowieka

- od XVII w. synody ariańskie obradowały głównie w Rakowie, dokąd przyjeżdżali arianie z Niemiec, Francji, Holandii, Anglii i Szkocji. Najwięcej zwolenników arianie znaleźli wśród małopolskiej szlachty, a dzięki radykalnemu programowi zyskali adeptów wśród mieszczan i drobnej szlachty.

Stanowisko króla Zygmunta I Starego.

Król Zygmunt I Stary opowiedział się za Kościołem Katolickim. Od 1512 r. miał prawo nominacji nowych biskupów, od 1538 obsadzał wszystkie mniejsze opactwa.

- Król Zygmunt I Stary starał się ograniczyć zakres terytorialny reformacji, ale bez rozlewu krwi. Polska kontrreformacja zaczęła się od edyktów królewskich. Edykty królewskie podkreślały, iż reforma prowadzi do zaburzeń w Kościele jak i w państwie, a sami reformatorzy zachęcają lud do buntu, lekceważenia władzy i jej rozporządzeń.

Zatargi szlachty z Kościołem -

Wrogość wobec kleru przejawiała zarówno szlachta katolicka jak i innowiercza, było to jednak dobrą pożywką dla ruchu reformacyjnego i solidnym ciosem w podstawy finansowo - gospodarcze państwa. Postulaty walki szlachty z klerem zostały sformułowane na sejmie bydgoskim w 1520r. był to program ekonomiczno - polityczny i obejmował sprawy sądownictwa duchownych, udziału kleru w obronie kraju, sprawy dziesięciny, zagadnienia służby wojskowej chłopów z dóbr kościelnych. Sejm z 1534 roku znowu wystąpił gwałtownie przeciwko duchownym domagając się zniesienia apelacji do Rzymu oraz zniesienia klątwy na nieposłusznych chłopów. Na sejmie krakowskim w 1536 - 1537 żądano, aby król zlikwidował wszelkie przywileje na rzecz kościołów i klasztorów, (które nie podobały się szlachcie), zniósł apelacje i opłaty na rzecz Rzymu, zrównał kler ze szlachtą, co do obowiązków, przejął na własność państwa ziemi podległe Kościołowi po 1382 r., oraz by zapewnił szlachcie dostęp do wyższych godności duchownych. Na sejmie z 1552r. szlachta jeszcze raz zaatakowała sady kościelne w wyniku, czego król Zygmunt August zawiesił na rok prace sądów kościelnych a od 1563 - 1565 na stałe. Ta decyzja była aktem przełomowym w dziejach polskiej reformacji, odkąd bowiem szlachta poczuła się bezkarna i spadł z jej pleców obowiązek płacenia świętopietrza (1555r.)

Episkopat polski wobec reformacji

Polski episkopat przedtrydencki z żadnej strony nie był przygotowany na obronę Kościoła w czasie trwania reformacji. Wielu biskupów zdawało sobie sprawę z powagi kryzysu kościelnego, i podjęło jeszcze przed soborem kroki w zakresie działalności reformistycznej. Duszą reformy kościelnej był prymas Jan Łaski. Odbyte w latach 1521 - 1527 synody prowincjonalne, zawierały szereg zdumiewających w swej treści postanowień, bowiem obok spraw administracyjnych wymierzonych w protestantyzm, wysunięto szereg postulatów reformistycznych odnoszących się do kaznodziejstwa, zakładania bibliotek kościelnych, reformy szkolnictwa, wznowienia wizytacji kościelnych, kontroli działalności archidiakonatu i sądów kościelnych. Zajęto się tez problemem podniesienia stanu moralnego duchowieństwa, oraz zniesienie kumulacji beneficjów kościelnych.

Plany Kościoła narodowego w Polsce

W 1555r. zalecał on utworzenie polskiego kościoła narodowego nie zależnego od Stolicy Apostolskiej, z królem Polskim na czele, jako głową. Papież miał zachować prawa honorowe. Podstawa dogmatyczną miała być luterańska. Wysunięto postulaty oderwania polski od Rzymu i zwołania soboru narodowego. Powstało nawet wyznanie wiary, ale zostało ono odrzucone przez arian i braci czeskich i w ten sposób projekt protestantów legł w gruzach.

b.) Projekt Andrzeja Frycza Modrzewskiego(1505 - 1572) -zawierał: wprowadzenie komunii św. pod obiema postaciami, zniesienie celibatu księży, dokształcanie dzieci i starszych przez katechizację, selekcja kandydatów do kapłaństwa, zwiększenie kontroli nad życiem moralnym i duszpasterskim księży, postulował aby wyższe stanowiska kościelne zajmowali różni ludzie, był przeciwny przeciwko symonii, kumulacji beneficjów, był za reformą sądownictwa, oraz za językiem narodowym w liturgii.

Teza 12. KOŚCIÓŁ KATOLICKI W POLSCE W OKRESIE POTRYDENCKIM.

W reformę trydencką Kościoła w Polsce, w przeciwieństwie do państw zachodnich, bardziej zaangażowane były czynniki kościelne - hierarchia kościelna, a mniej państwo.

Głównym źródłem odnowy były: u c h w a l y d o g m a t y c z e oraz u c h w a l y r e f o r m i s t y c z n e

Odnowa katolicyzmu w Polsce podjęła wielką akcję ekumeniczną w stosunku do Prawosławia. I Ormian Polskich.

POCZĄTKI KATOLICKIEJ REFORMY KOŚCIOŁA POLSKIEGO.

Zygmunt August - na Litwie rządzący od 1544 r.

- w Koronie Polskiej od 1548 r.

W sprawach religii: nie narzucał innym religii i nie prześladował innowierców.

- w polityce, na stanowiskach poselskich i senatorskich udzielał poparcia tak katolikom jak i protestantom;

- zagranicznym reformatorom zezwolił na swobodne działanie na terenie Królestwa Polskiego, a zarazem popierał starania episkopatu pol. O ustanowienie nuncjatury papieskiej w Polsce.

- miastom pruskim nie narzucał katolicyzmu;

- nie pozwalał szlachcie narzucać chłopom protestantyzmu silą.

Była to zatem dość tolerancyjna polityka kościelna w porównaniu z pozostałymi państwami europejskimi.

Sekularyzacja Inflant.

Dekrety królewskie z lat 1557-1559 gwarantowały miastom pruskim, z wyłączeniem miast biskupich oraz szlachty, swobody wyznaniowe => wynikiem takiej sytuacji była SEKULARYZACJA Inflant. Ponadto na tych terenach zagnieździł się luteranizm.

1524- 1525 napad reformatorów na kościoły i klasztory (niszczono obrazy, wypędzano zakonników, sprowadzano protestanckich kaznodziejów, zajmowano kościoły katolickie, chłopom narzucano “nową wiarę”)

Niemiecki episkopat swą obojętnością przyczynił się wręcz do utrwalenia luteranizmu na tych terenach.

1561 król Zygmunt August, wielki mistrz zakon Kettler oraz arcybiskup Wilhelm podpisali ugodę, na mocy której:

- zakon Kawalerów Mieczowych został rozwiązany;

- mistrz został dziedzicznym księciem świeckim w Kurlandii i Semigalii;

- część południową kraju wcielono do Polski i Litwy;

- zagwarantowano istnienie wyznania augsburskiego.;

- rozwiązano i sekularyzowano arcybiskupstwo w Rydze oraz kapitułę metropolitarną.

Początki akcji katolickiej i jej przywódcy.

1551 Prymas Mikolaj Dzierzgowski otworzył nową kartę dla kontrakcji katolickiej w Polsce:

Pozyskał dla czynnej pracy nad reformą Kościoła w Polsce biskupa chełmińskiego Stanisława Hozjusza.

Choć na początku uważał, iż reformację na terenach polskich można stłumić z pomocą edyktu królewskiego i środków administracyjnych, to od 1550 zmienił swój kierunek myślenia.

Ratunku dla polskiego katolicyzmu upatrywał w odbywającym się Soborze Trydenckim oraz reformie życia kleru.

Dzięki jego protekcji Zygmunt August wyznaczył biskupa Hozjusza na delegata na Sobór.

Synod w Piotrkowie:

*należy odnowić życie synodalne w celu podniesienia stanu moralnego i intelektualnego kleru

*należy obmyślać środki zaradcze przeciwko herezji.

Duchowieństwo całą winą za upadek religii w Królestwie Polskim obarczyli siebie.

Co odnowiono przed Soborem ? :

- biskupi mięli składać przysięgę na wyznanie wiary przygotowane przez synod w Piotrkowie (autorem
bp Hozjusz);

- duchowni mięli zakaz tolerowania heretyków, a także podejrzanych o herezję;

- zalecano by biskupi mieli przy sobie ludzi uczonych;

- biskupi mięli za zadanie bronić chwały Chrystusowej;

- każdy biskup miał mieć przy sobie inkwizytora heretyckiej nieprawości;

- wytyczano procesy żonatym księżom.

Synod ten doprowadził do odrodzenia katolicyzmu w polskiego.

Stanisław Hozjusz.

Zwany jest biskupem reformistycznym, potrydenckim duszpasterzem.

W 1551 na synodzie piotrkowskim podjął się napisania Katechizmu Katolickiego - Confessio fidei catholicae Chrystiana.

Ponadto podjął polemikę na temat programu reform zaproponowanych przez A.F. Modrzewskiego oraz z luteranami.

1561 papież mianował go kardynałem.

W III kadencji Soboru był jednym z 5 legatów papieskich i głównym kardynale teologiem Soboru.

*sprowadził jezuitów do Polski

* założył seminarium duchowne dla kształcenia kleru

* podjął rekatolicyzację swojej diecezji.

*zapobiegł wygnania arian z Polski <= uważał, że ich obecność przyczyni się do rozbicia obozu reformacji.

* za pobiegł prześladowania szlachty różnowierczej

c) Początki nuncjatury apostolskiej w Polsce

Od 1548 r. Sprawa stałej nuncjatury papieskiej została uaktualniona w momencie wstąpienia na tron Zygmunta Augusta.

Geneza nuncjatury apostolskiej:

- wzrost aktywności protestantów;

- wzrost apostazji licznych rodów możnowładczych;

- wzrost publicznych ataków na Stolicę Apostolską.

Inicjatorami byli: biskup krakowski Samuel Maciejowski, ks. Stanisław Hozjusz, ks. M. Kromer.

W odpowiedzi na ich prośbę, papież Paweł III wyznaczył w 1549 r. nuncjusza i dwu teologów papieskich, którzy z powodu śmierci papieża nie dotarli do granic naszego państwa.

1555r. Papież Juliusz III mianował za sprawą Stanisława Hozjusza mianował pierwszego stałego nuncjusza apostolskiego w Polsce - biskup Alojzy Lippomano. Jego przyjazd do Polski nastąpił w X 1555 r.

Zasługi nuncjusza: synod prowincjonalny z 1556 roku.

Kamil Mentovato (1558) - następcą Lippomano. Jego cel: umocnienie katolickiej części episkopatu pol. I kontrreformacyjnej postawy króla.

Bernard Bongiovanni (1560) Zasługi: wysłał delegację polską na trzecią fazę Soboru w Trydencie oraz pozyskał dla obozu katolickiego ks. Stanisława Orzechowskiego i prymasa Uchońskiego.

Udział Polski w Soborze Trydenckim

Na sejmie krakowskim wyznaczono delegatów: Jana Drohojowskiego, bp włocławskiego, Stanisława Laskiego wojewody sieradzkiego, Bernarda Maciejowskiego - kasztelana radomskiego, Stanisława Tęczyńskiego - kasztelana lwowskiego. W charakterze sekretarza miał wyruszyć Andrzej Frycz Modrzewski. Obrady soboru jednak przerwano i Polska nie wzięła udziału w ich pierwszej fazie.

W charakterze legata papieskiego występował ks. Stanisław Hozjusz i choć do delegatury nie należał, reprezentował sprawy polskie.

Król Zygmunt August sprecyzował MANDATUM na prośbę kard. Hozjusza. Zawarto w nim:

Sprawy świeckie - dotknięto kwestii omawianych w 1556r. (dot. Spadku po królowie Bonie)

Sprawy kościoła - żądano reformy liturgii;

- reformy komunii św. pod dwoma postaciami;

- egzempcji zakonów.

Biskup Herburt domagał się w imieniu biskupów polskich:

- by biskup był centrum odnowy i życia kościelnego w diecezji;

- biskupów winien mianować papież na podstawie prezentacji synodu prowincjalnego , kapituły

i króla;

- żądano, by prawa metropolitów przenieść na synody prowincjale;

- by kapituły podporządkować biskupom;

- konieczność podniesienia życia moralnego księży;

- potrzeba zniesienia prawa patronatu w odniesieniu do świeckich;

• żądanie ożywienia synodów prowincjalnych .

TRYDENCKA ODNOWA KOŚCIOŁA POLSKIEGO:

Dekrety synodalne dotyczące Kościoła w Polsce:

- zreformować, zreorganizować i uaktywnić sądownictwo kościelne

- wzmocnić i odnowić dyscyplinę oraz karność klaru parafialnego

- przywrócić instytucjom kościelnym ich prawa i uposażenie

- zobowiązać senatorów duchownych do pilnego uczestnictwa w sejmach i sejmikach krajowych

- wybór opatów i innych przełożonych zakonnych nakazano odbywać zgodnie z przepisami Soboru

- na stanowiska wybierać ludzi światłych i gorliwych

- biskupi winni wizytować klasztory

W dziedzinie kultu:

- przyjęto Agendę;

- przyjęto Mszał rzymski;

- przyjęto Brewiarz rzymski;

- dostosowano polski chorał gregoriański do zreformowanej edycji rzymskiej;

- każdy kościół miał posiadać odpowiednie naczynia liturgiczne;

- zakazano małżeństw tajnych i przestrzegano przed małżeństwami mieszanymi.

Szkolnictwo:

- należy zakładać szkoły tam, gdzie ich dotąd nie było (przy parafiach, klasztorach itd.)

- zajęto się Akademią Krakowską, jej sytuacją ekonomiczną;

- polecono biskupom i prowincjałom zakładanie seminariów duchowych.

Po Soborze wzrósł poziom wykształcenia wśród biskupów w Polsce. Efekty widać było nie tylko na gruncie kościelnym, ale również w kulturze polskiej, którą coraz liczniej wzbogacało duchowieństwo.

Reforma i odnowa życia zakonnego -rozwijały się zakony żebrzące, a zwłaszcza bernardyni.

Założono nowe zakony:

Jezuici - sprowadzeni do Polski przez kard. S. Hozjusza. Dokładna data tego wydarzenia: 2 listopada 1564 r. Na Warmii pojawiło się 10 zakonników. Z a k o n t e n: stal się właścicielem ogromnych posiadłości, rozwinął działalność naukową, prowadził liczne kolegia i szkoły, rozbudował akcję charytatywną w postaci banków pobożnych i bractw miłosierdzia. Słynni jezuici: Jakub Wujek, Mikołaj Łęczycki, Kasper Drużbicki.

Bonifratrzy - sprowadzeni przez Zygmunta III Wazę, prowadzili działalność charytatywną, szpitale.

Szarytki - sprowadzone przez królową Ludwikę Marię, ---------------------||------------------------

Pijarzy - kształcenie młodzieży

Misjonarze św. Wincentego a Paulo

Kameduli - prowadzili surową ascezę pokutną.

Życie religijne wiernych

* Wbrew pozorom, w okresie potrydenckim, rozwój polskiej teologii, nie był w pełni związany z uniwersytetami.

* Rozwinęło się polskie kaznodziejstwo. Poruszano sprawy moralne, dogmatyczne, ale i polityczne, religijne, społeczne.

* Odrodzono katechizację wiernych. Sobór Trydencki wyznaczył obowiązek prowadzenia katechezy w każdym kościele dla wszystkich wiernych w niedziele i święta. Katechizacja obejmowała dzieci oraz dorosłych. Była prowadzona w większości kościołów parafialnych.

Życie religijne pogłębiały liczne bractwa:

~~ Katechizacja niedzielna - Bractwo nauki chrześcijańskiej

~~ Pogłębianie duchowości mariańskiej - bractwa różańcowe i szkaplerzne

~~ Wychowanie młodzieży - bractwo św. Alojzego prowadzone przez jezuitów.

Polacy lubowali się w pielgrzymkach - powstała min. Kalwaria Zebrzydowska zainicjowana przez Mikolaja Zebrzydowskiego w Zebrzydowicach pod Krakowem.

W procesjach oraz pobożnych fundacjach.

Sprawy życia rodzinnego, małżeńskiego normowały dekrety trydenckie.

Duchowieństwo starało się wykorzenić narodowe wady : pijaństwo, lenistwo, zamiłowanie szlachty do zbytków.

STOSUNKI MIĘDZY PAŃSTWEM A KOŚCIOŁEM. USTRÓJ KOŚCIOŁA.

Batory:

-człowiek głęboko wierzący, gorliwy katolik. Na synodzie piotrkowskim przyjął uchwały trydenckie;

-popierał wydatnie jezuitów;

-wyposażył Akademię wileńską.

-przestrzegał zarazem tolerancji wyznaniowej;

-nie dopuszczał do wystąpień antyprotestanckich.

Zygmunt III Waza:

-dalszy postęp reformy trydenckiej;

-umacnianie katolicyzmu w kraju;

-gorliwy katolik;

-tolerancyjny dla różnowierców;

-na dworze królewskim zezwolił na nabożeństwa luterańskie dla swojej siostry Anny - luteranki.

Katolicyzm króla Zygmunta pozbawił go tronu Szwecji.

-przywrócił katolikom świątynie zabrane im w Toruniu i Elblągu;

-dążył do rekatolicyzacji Szwecji, ale bezskutecznie;

-sprzyjał jezuitom;

-popierał unię Brzeską.

Wladyslaw IV:

-daleki od fanatyzmu i nietolerancji.

-członek Męki Bractwa Męki Pańskiej

-kościołowi prawosławnemu zatwierdził nielegalną dotąd hierarchię kościelną.

Tolerancja religijna w Polsce miała długie tradycje i sięgała swoimi początkami XIV wieku.

Początek jej nadały dwa dokumenty króla Kazimierza Wielkiego z 30 VIII 1356 r.

Polska była pierwszym w Europie państwem wielowyznaniowym, w którym dwór królewski był katolicki.

Król Zygmunt Stary w 1525 r. jako pierwszy uznał luteranizm w Prusach za religię oficjalną, ogłaszając zarazem tolerancję religijną wobec katolików na tych terenach.

Tolerancją w Polsce cieszyli się Tatarzy oraz Żydzi. W późniejszym okresie również anabaptyści, menonici.

Zygmunt August zagwarantował w latach 1557- 1559 swobodę wyznania augsburskiego.

Konfederacja warszawska. Na sejmie konwokacyjnym w Warszawie na żądanie protestantów, komisja sejmowa opracowała pod przewodnictwem bp Stanisława Karnkowskiego akt konfederacji warszawskiej w - 28 I 1573 r.

Gwarantowała:

-bezwarunkowy i wieczysty pokój między wszystkimi wyznaniami;

- szlachcie przyznano władzę cuius regio, eius religio, odrzuconą na wniosek szlachty sandomierskiej;

- szlachcie, mieszczanom królewskim, ludziom wolnym, zagwarantowano pełne równouprawnienie, niezależne od wyznania w prawie publicznym i prywatnym.

Konfederacja dała prawne podstawy dla protestantyzmu polskiego i była pierwszym w Europie aktem szerokiej tolerancji.

Rozbudowa organizacji i ustroju Kościoła polskiego.

Ustrój metropolitarny na ziemiach polskich nieco się zmienił. Dla ziem polskich i litewsko-białoruskich był była metropolia gnieźnieńska, od której w drugiej połowie XVI wieku odłączono od niej diecezję lubuską.

Metropolia lwowska podlegała Gnieznu.

W przededniu reformacji w politycznych granicach Polski Kościół łaciński posiadał 2 archidiecezje metropolie (Gniezno, Lwów) i 15 diecezji.

Na Śląsku była diecezja wrocławska podległa metropolii gnieźnieńskiej.

Batory ustanowił na tych terenach diecezję wendeńską. Sykstus V w 1585 r. erygował ją. Podporządkowana została metropolii gnieźnieńskiej.

Ostatnia nowa diecezja - Smoleńska utworzona została w 1613 r.

Wewnetrzna organizacja diecezjalna po Soborze Tryd.:

-rozbudowano organizację dekanalną we wszystkich diecezjach obydwu metropolii, jak również rozbudowano sieć parafialną w diecezjach na ziemiach litewsko-ruskich.

-zakładano seminaria duchowne, nad którymi opiekę roztoczył prymas J. Przerebski jeszcze przed zakończeniem Soboru w 1561r.

I SEMINARIUM - Wrocław -1565 r

Teza 13.

Potop. Panowanie króla Jana Kazimierza

Królem został w 1648 r. Jan II Kazimierz (1648-1668). Dążył do porozumienia z Chmielnickim, chcąc pozyskać go do wojny z Turcją. Poddanie się Chmielnickiego Moskwie (1653) spowodowało wojnę z Rosją. Gdy Polska przystąpiła do Kozaków, nastąpiła agresja Szwecji. Szwedzi rabowali kościoły, ściągali z kleru i majątków kontrybucje, zabierali precjoza kościelne. Zdarzały się zabójstwa kapłanów. Bp żmudzki Piotr Parczewski wraz z archidiakonem wileńskim Kazimierzem Białłozorem podpisał 18.VIII.1655r. akt poddania Wielkiego Księstwa Litewskiego Szwedom. Dopiero jednak obrona Jasnej Góry (19 XI-30 XII 1655) pod wodzą przeora klasztoru Augustyna Kordeckiego pobudziła do walki cały naród. Wygrana Jasnej Góry zmieniała sytuację na niekorzyść Szwedów. Rosja zawarła rozejm z Polską. Tatarzy zmusili Bohda­na Chmielnickiego do uznania króla Jana Kazimierza, Stefan Czarnecki wzniecił powstanie antyszwedzkie w południowej Lubelszczyźnie, a hetmani koronni - Mikołaj Potocki i Stanisław Lanckoroński - zawiązali konfede­rację przeciw Szwedom w Tyszowcach. Król Jan Kazimierz pod koniec 1655 r. powrócił do kraju i l IV 1656 r. złożył w archikatedrze lwowskiej przed łaskami słynącym obrazem Matki Bożej Łaskawej uro­czyste śluby, że Matkę Bożą obiera na Patronkę Polski. Wojnę szwedzką zakończył ostatecznie pokój w Oliwie (3 V 1660), który m.in. gwarantował tolerancję kultu religijnego dla katolików w Inflantach (odstą­pionych Szwecji), a także zwrot zagrabionych archiwów kościelnych i państwowych.

b). Kościół wobec wojen tureckich. Odsiecz wiedeńska

Prymas Mikołaj Prażmowski wraz z hetmanem Janem Sobieskim stanął na czele stronnictwa antykrólewskiego, dążącego do detronizacji króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1668-1674 Papież wezwał go do stawienia się osobiście w Rzymie i poddania się decyzji Stolicy Apostolskiej. Śmierć prymasa Prażmowskiego (t 15 IV 1673) położyła kres rozdarciu na­rodowemu. Kraj zjednoczył się podczas panowania króla, Jana III.

W bitwie stoczonej 12 IX 1683 r. Jan III Sobieski uwolnił Wiedeń od oblężenia, zdobył obóz turecki i zmusił armię turecką do od­wrotu. Zwycięstwo powstrzymało pochód Turków, zniweczyło ich zamiary stworzenia w Europie Środkowej lennego księstwa, wyzwoliło Polskę od grozy tureckiej i zbudziło nadzieję Słowian bałkańskich oraz Węgrów i Rumunów na wyzwolenie spod jarzma tureckiego. Po zwycięstwie wiedeńskim król Sobieski wszedł do Ligi Świętej anty-tureckiego przymierza Państwa Kościelnego, Wenecji i Austrii (1684).

c). Kościół wobec elekcji Sasów

Po śmierci króla Sobieskiego (1696) stronnictwo profrancuskie wybrało popieranego przez króla Ludwika XI ks. Contiego. Tymczasem pod naciskiem Austrii, Rosji i Prus przeciwne stronnictwo, reprezentujące mniejszość, wybrało królem elektora saskiego Fryderyka Augusta. Kard. Radziejowski zwołał pospolite ruszenie przeciwko Sasowi - celem poparcia ks. Contiego, który przybył do Gdańska, ale jego akcja nie udała się. Król August II uwikłał Polskę w wojnę ze Szwecją. Zwycięski król szwedzki Karol XII zażądał detronizacji króla Sasa, a 13 VII 1704 r. wyniósł na tron polski wojewodę poznańskiego Stanisława Leszczyńskiego. Po stronie nowego króla opowiedział się prymas Radziejowski. Sprawa nowego króla, Stanisława Leszczyńskiego, powikłała się mocno ze względu na nieprzejednane sta­nowisko papieża Klemensa XI, który stanowczo opowiedział się po stronie Sasa. Dnia 10 VI 1705 r. papież wysłał brewe do biskupów polskich, w któ­rym pod karą suspensy zabraniał przykładać ręki do koronacji Leszczyń­skiego. 4 X 1705 r. metropolita lwowski Konstanty Józef Zieliński koronował w Warszawie Leszczyńskiego na króla Polski. Ostatecznie na tronie utrzymał się król August II Sas.

d). Tendencje autonomiczne w Kościele polskim

.Spory o prerogatywy prymasa i nuncjatury

Tendencje autonomiczne przejawiły się po raz pierwszy publicznie na tle zatargu króla Władysława IV z nuncjuszem papieskim Mariuszem Filonardim. Episkopat polski, zebrany na synodzie prymacjalnym w Warszawie (1643) zażądał, aby bulle papieskie przesyłane nuncjuszom war­szawskim były notyfikowane równocześnie prymasowi i Kościołowi pol­skiemu. W początkowym okresie dążeń autonomicznych episkopat wysuwał żądania okrojenia pre­rogatyw nuncjatury papieskiej, kontroli buli papieskich przez episkopat, a zwłaszcza prymasa, kasaty prowizji papieskich. Do publicznego zatargu pomiędzy nuncjaturą a prymasem doszło za prymasa Andrzeja Olszowskiego (1674-1677). Prymas Olszowski odwołując się do swych praw legackich przejął rozpatrywanie spraw w trybunale prymasowskim, które normalnie podlegały nuncjaturze. Kiedy zaś następny nuncjusz A. S. Crucjus mianował internuncjusza, wtedy nie tylko prymas Olszowski nie do­puścił go do urzędowania, ale nawet król nie zezwolił na przyjazd do kraju. Ponieważ prawie równocześnie doszło do zatargu z bpem krakowskim Andrzejem Trzebickim o prerogatywy. Opracowane na wzorach angielskich prerogatywy prymasa były bardzo szerokie; niwelowały prawie zupełnie uprawnienia nuncjatury apostolskiej, a Kościołowi polskiemu dawały szerokę autonomię. W odpowiedzi na przysłane jej dziełko De archiepiscopatu Stolica Apostolska nakazała bpowi Trzebickiemu milczenie (6 XII 1675) i nie potwierdziła szerokich uprawnień prymasa polskiego. Spór na tym tle odnowił w latach dwudziestych XVIII w. prymas Teodor Andrzej Potocki (1721-1738). Do burzy doszło na sejmie grodzieńskim (1727), na którym oskarżono nuncjusza (Santini) o rozpatrywanie spraw świeckich przed swym try­bunałem, przeszkadzanie w pełnieniu obowiązków trybunałowi koronnemu, sprzyjanie heretykom w sprawie toruńskiej oraz o stronniczość. Pod pre­tekstem tych zarzutów zarządzono ograniczenie „nadużyć" nuncjatury, sprowadzenie jej praw do uprawnień nuncjuszów w innych krajach i przy­wrócenie praw legackich przysługujących prymasom, a wreszcie zażądano usunięcia nuncjusza Santiniego z Polski. Poselstwo miało również wyjednać w Rzymie potwier­dzenie „praerogativae legati nati" (Vol. leg. VI 407). Powstałego zatargu nie zdołał ułagodzić papież Benedykt XIII. Sytuację rozwiązała dopiero śmierć nuncjusza Santiniego (5 VIII 1738).

e) Spór o obsadę opactw. Konkordat wschowski

Pod koniec XVII w. powstał spór o nominację opatów. Spór ten toczył się prawie przez całe panowanie króla Jana III Sobieskiego. Król domagał się od Stolicy Apostolskiej wolnego nadawania beneficjów zakonnych. Stolica Apostolska zgodziła się na mianowanie przez króla opatów komendatariuszy, ale za­konnikom przyznała prawo wyboru drugiego opata. Definitywne rozwiązanie sporu nastąpiło dopiero za panowania króla
Augusta III Sasa, tzw. konkordacie wschowskim (1737). Konkordat ten zawarto na .warunkach kompromisowych:

1. Stolica Apostolska przyznawała Koronie prawo nominacji opata komendatariusza w 13 najbogatszych opactwach polskich. Opatowi komendatariuszowi przysługiwało 2/3 dochodów opactwa. Opat ten nie mógł ingerować w wew­nętrzne życie i sprawy opactwa;

2. Obok opatów komendatariuszy mianowanych przez króla miał być odtąd również opat rzeczywisty, wybierany przez zakonników i zajmujący się życiem wewnętrznym klasztoru. Jemu to i zakonnikom przysługiwała 1/3 część dochodów z dóbr opactwa.

f). Ograniczenia ustawowe Kościoła

Konstytucja sejmowa z 1510 r. zabraniała testowania dóbr ziemskich na rzecz Kościoła, a konstytucja z 1635 r. ograniczała możność zakładania nowych klasztorów i przekazywania majątku instytucjom kościelnym. Nie zapobiegło to jednak dalszym zapisom na rzecz Kościoła, dlatego też konstytucja sejmowa z 1719 r. domagała się nawet konfiskaty tych dóbr kościelnych, które po 1636 r. przeszły na własność instytucji kościelnych. Ponowiono też zakaz testowania i zapisów na rzecz Kościoła. Sprawy te powracały na wokandę sejmów w 1726 i 1764 r. Przyczyną sporów były też tzw. wyderkafy, czyli czynsze od sum za­pisywanych na rzecz instytucji kościelnych, a zabezpieczonych na pry­watnych dobrach ziemskich.. Innym powodem sporów, a następnie ograniczeń, były sprawy są­downictwa kościelnego i jego zakresu rzeczowego. Już konstytucja sejmu piotrkowskiego z 1543 r. ograniczyła zakres kompetencji sądów kościelnych, a w latach 1563-1565 sądom kościelnym odebrano egzekucję posiłkową władzy świeckiej. W XVII w. spory dotyczyły głównie anulowania apelacji do Rzymu. Kwestię tę załatwiono kompromisowo ze Stolicą Apostolską w 1634 r., co potwierdzono konstytucją sejmową w 1635 r. Zniesiono wów­czas apelacje do Rzymu, odtąd kierowano je do trybunału nuncjatury apos­tolskiej w Warszawie.

g). Episkopat, duchowieństwo. Zakony. Duszpasterstwo. Episkopat polski. Duchowieństwo niższe.

Stolica Apostolska świadomie zaczęła przypominać biskupom polskim ideał biskupa duszpasterza, rezydującego w diecezji (1676), o wy­sokich kwalifikacjach intelektualno-moralnych (1686), wychowawcę kleru (1709), wizytatora diecezji, duchownego zaangażowanego w duszpasterstwo diecezjalne (1725). Papież Benedykt XIV przypomniał biskupom polskim obowiązek wychowywania i kształcenia księży, troski o kaznodziejstwo i duszpasterstwo parafialne, urządzania księżom corocznych rekolekcji (1740), troszczenia o uporządkowanie parafialnej służby Bożej oraz udzie­lania poparcia rozwojowi i działalności bractw kościelnych (1748). W latach 1648-1764 na stolicach biskupich zasiadali najczęściej ludzie po studiach uniwersyteckich, rekrutujący się prawie wyłącznie ze szlachty. Dopiero pod wpływem Oświecenia katolickiego zaczął w Polsce odżywać ideał biskupa dusz­pasterza. Szczególnie rzuca się w oczy brak jedności w episkopacie i współpraca z obcymi dworami, za­niedbywanie spraw pastoralnych- w diecezji, nierezydowanie w diecezji, a czasem i złe życie moralne. Typem biskupa dworaka i uczestnika biesiad saskich był bp Antoni Sebastian Dembowski (f 1763), członek Bractwa Wrogów Wstrzemięźliwości. Do pół. XVIII w. każda diecezja miała własne seminarium duchowne. Studia seminaryjne trwały do 2 lat i miały na celu głównie wychowywanie duszpasterzy. Naj­więcej miejsca w nauczaniu zajmowała teologia moralna i ceremonie. Po­zytywną sprawą omawianego okresu była powoli zanikająca kumulacja beneficjów duszpasterskich.

h) Zakony i zgromadzenia zakonne

Zakony mnisze zaprzestały prawie całkowicie swojej działalności. Przodujące miejsce zajęli jezuici, pijarzy i misjonarze. Głównym zadaniem tych zakonów było pro­wadzenie szkół, głównie średnich, misji duszpasterstwa parafialnego, a także akcji charytatywnej. Często organizowano pielgrzymki m.in. Jasna Góra. Wszystkie te miejsca pątnicze były pod opieką zakonników. Kultura polska XVIII stulecia bardzo wiele zawdzięcza pijarom, którzy pierwsi podjęli reformę polskiego szkolnictwa średniego (ks. Stanisław Konarski), a także jezuitom, którzy bardzo szybko podjęli - za pijarami - wielki wysiłek reformy szkół średnich. Do zako­nów należało prawie całe szkolnictwo średnie (kolegia). Osobne miejsce należy się zakonom i zgromadzeniom, które w tym okresie powstały w Polsce. Na czoło wysuwają się marianie. W 1713 r. powstało Zgromadzenie Braci Rochitów. Celem tego Zgromadzenia było ratowanie cho­rych i grzebanie osób zmarłych w czasie zarazy. W 1737 r. W czasach saskich pojawiło się pierwsze polskie zgromadzenie żeńskie mariawitki. Zgromadzenie zostało zniesione przez władze rosyjskie.

i). Duszpasterstwo. Życie religijne wiernych

Pod koniec XVII w. można zauważyć osłabienie życia religijnego, a nieco później znaczny upadek. Kościół więc położył większy nacisk na działalność charytatywną. W ramach tej działalności nastąpiła poważna rozbudowa sieci szpitali przy wiejskich kościołach parafialnych oraz powołano do życia liczne bractwa o charakterze charytatywnym. Rozwijały się w tym okresie bractwa miłosierdzia pod wezwaniem św. Benona i św. Rocha. Do kraju sprowadzono zakon trynitarzy celem wykupywania jeńców z niewoli muzułmańskiej.

Nauka Kościoła zaczęła przenikać do struktur społecznych narodu (katolicyzm społeczny). Wzmagający się kult mariański, w postaci bardzo licznych bractw różańcowych i szkaplerznych oraz Sodalicji Mariańskiej i pielgrzymek.. Od 1717 r. przyjmuje się nowa forma pobożności w postaci koronacji obrazów słynących łaskami. W ślad za postępami katolicyzmu postępowała polonizacja, a pol­skość zaczynała się utożsamiać z katolicyzmem.

Teza 14.

Kościół unicki w Polsce i na Litwie. Kryzys i wzrost unii kościelnej

Powstanie Kozaków pod dowództwem Bohdana Chmielnickiego (1648), które w krótkim czasie objęło ziemie ukrainne przed- i zadnieprzańskie, spowodowało poważny kryzys unii kościelnej.

Początkowo Kozacy odnosili się raczej obojętnie do spraw religijnych, a bezpośrednią przyczyną długotrwałego powstania były sprawy prywatne hetmana Zaporoża. Dopiero w czasie powstania, a zwłaszcza po wkroczeniu Kozaków do Kijowa (1648), sprawy religijne związały się istotnie z powstaniem. Odkąd Kozacy włączyli prawosławie do programu wojny, odtąd wrogo odnosili się do unii i jej zwolenników, których traktowano jak zdrajców. Toteż unii groziła całkowita zagłada na Ukrainie, a wielu zakonników i księży .unickich przypłaciło śmiercią wierność unii kościelnej.

Zawarta w 1658 r. ugoda w Hadziaczu przewidywała likwidację unii kościelnej w trzech wo­jewództwach ukraińskich (Bracław, Czernihów, Kijów) i niedopuszczanie unitów do urzędów państwowych na tych terenach. Prawosławie otrzymało szereg przywilejów. Ale ugoda hadziacka nigdy nie została zrealizowana. Dalszym sporom między unitami a prawosławnymi położył kres rozejm andruszowski, który oddawał Rosji całą Ukrainę zadnieprzańską wraz z Kijowem (1667). Miało to dla unii pozytywne skutki. Wraz z odejściem bowiem tych terenów od Polski poza Jej granicami znalazły się równocześnie ośrodki najbardziej zwalczające unię. Odtąd unia zaczęła się ponownie rozwijać w Polsce. Rozwojowi temu sprzyjała tolerancyjna i rozumna polityka króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego (1668-1673) i Jana III Sobieskiego.

Synod zamojski (1720)

Statuty synodu dotyczyły reform całego życia kościelnego Cerkwi unickiej. Podkreślono kult Najświętszego Sakramentu przez wpro­wadzenie procesji teoforycznych, palenie lampki wiecznej, mszy św. z wystawieniem Najświętszego Sa­kramentu, 40-godzinnegojnabożeństwa i obowiązkowej, trzy razy do roku, Komunii św. Zezwolono na odprawianie mszy św. bez udziału ludu i uży­wanie organów i dzwonka w czasie liturgii, wprowadzono boczne ołtarze. 2 polecenia synodu wydano w 1727 r. zreformowany mszał, który odtąd obowiązywał w całej prowincji.

Synod pozwolił na usuwanie ikonostasów („carskie wrota"). Wprowadził ponadto niektóre formy pobożności Kościoła łacińskiego (godzinki, ró­żaniec) oraz nakazał reformę bazylianów w tych diecezjach, które niedawno przyjęły unię kościelną. W zakresie duszpasterstwa i kultury religijnej zobowiązano proboszczów do głoszenia kazań w niedzielę i święta, a także do katechizacji, natomiast biskupów - do selektywnego i lepszego doboru kandydatów do kapłaństwa. Dużo miejsca poświęcono rodzinie i mał­żeństwu, zajęto się reformą życia zakonnego, przeciwstawiono się stanowczo wszelkim formom symonii, wydano przepisy dotyczące postów, kultu świę­tych, prowadzenia szkół przycerkiewnych i metryk parafialnych, kandydatów do kapłaństwa w większych klasztorach. Synod tchnął nowe życie w unię i wywarł wielki wpływ na rozwój życia religijnego i kulturalnego w Cerkwi unickiej. Realizacja uchwał synodalnych trwała długi okres, a niektóre wy­tyczne nigdy nie doczekały się pełnej realizacji.

3. Działalność pastoralna i kulturalna episkopatu i duchowieństwa

Główną rolę w Kościele unickim odgrywali metropolici kijowscy, wy­posażeni przez prawo Kościoła wschodniego w obszerne kompetencje jurysdykcyjne. Znaczną działalnością zaznaczył się pontyfikat metropolity Gabriela. Po latach zniszczeń spowodowanych wojnami kozackimi obsadził wszystkie stolice biskupie, przywrócił dyscyplinę w zakonie bazylianów, dla którego urządził nowicjat w Wilnie, postarał się o druk ksiąg liturgicznych, zorganizował unickie dla obrony interesów unii i w znacznym stopniu przyczynił się do utrwalenia unii oraz wzrostu jej popularności w społeczeństwie polskim. Metropolita Żocłiowski doprowadził do unii kościelnej prawosławną diecezję przemyską (1692), przeprowadził reformę liturgii kościelnej, zatroszczył się o reformę kształcenia i wychowania księży, a także bazylianów. Działalność metropolity Kiszki skupiła się głównie wokół synodu zamojskiego (1720). Natomiast dzia­łalność jego następcy, Atanazego Szeptyckiego (1729-1746), zapewniła „metropolii największą pomyślność na odcinku życia religijnego i kultu.

Przygotowanie do kapłaństwa było tradycyjne i bardzo skromne. Obowiązki pastoralne kleru parafialnego Ogra­niczały się do odprawiania niedzielnej i świątecznej liturgii i szafarstwa sakramentów św.; kazań nie głoszono. Poziom intelektualny duchowieństwa, a często i moralny, był niski. O wiele lepiej stali pod tym względem ba­zylianie.

5. Kościóf unicki w Polsce w epoce stanisławowskiej

W okresie stanisławowskim Kościołem unickim zarządzało czterech me­tropolitów. Najdłuższe i najbardziej owocne pontyfikaty przypadły na okres rządów metropolity Filipa Wołodkowicza (1762-1778), J. Smogorzewskiego (1780-1788) i, częściowo, T. Rostockiego (1788-1795). Rządy pierwszego z nich upłynęły pod znakiem koliwszczyzny na Ukrainie i sporów na temat bezpośredniego zarządu metropolią. Będąc metropolitą podjął obronę zagrożonej unii w zaborze rosyjskim, obsadził wakujące biskupstwa w zaborze austriackim, erygował kapitułę przy katedrze metropolitalnej (1783).

Episkopat unicki był podzielony podobnie, jak episkopat łaciński. Bro­nili oni wprawdzie zagrożonej unii, ale interesy materialne dominowały. Jasnymi postaciami w episkopacie unickim tego okresu byli: bp chełmski, rekrutowało się głównie z warstwy chłopskiej i synów księży. Większa liczba seminariów duchownych niewątpliwie wpłynęła na podniesienie poziomu intelektualnego i moralnego księży. Większą rolę w dziejach Cerkwi unickiej nadal odgrywał zakon bazylianów. Klasztory bazyliańskie prowadziły duszpasterstwo, szkoły elementarne, a także (po 1772) - 16 kolegiów.

Kościół unicki w zaborze rosyjskim 1772-1815

Formowanie polityki caratu wobec unii Kasaty i reorganizacja Kościoła unickiego

Wprawdzie traktaty rozbiorowe gwarantowały „katolikom [...] obydwóch obrządków" pełną swobodę religijną, ale w praktyce wyglądało to zupełnie inaczej. Carowa uważała unitów „za zbłąkane owieczki, oderwane od cerkwi prawosławnej przemocą i intrygą polską". W praktyce pozostawiła unitom możliwość powrotu do prawosławia lub przejścia la obrządek łaciński. Wkrótce po pierwszym rozbiorze rozpoczęło się na wielką skalę „nawracanie" unitów na prawosławie. Metody stosowano różne; rozsyłano emisariuszy dla propagowania prawosławia, obietnicami awansu pozyskiwano kapłanów unickich, a wobec wiernych stosowano nagrody pieniężne.

Podobne środki „nawracania" zastosowano na ziemiach drugiego i trzeciego zaboru. Tu przyjęto zasadę, że do prawosławia należą cerkwie fun­dowane przez prawosławnych, a to znów wielce ułatwiało akcję „nawra­cania".

Sytuacja na tych terenach była o tyle trudniejsza, że carowa Katarzyna II ukazem z 1795 r. zniosła wszystkie diecezje unickie, pozostawiając jedynie archidiecezję połocką. Metropolicie T. Rostockiemu i innym bisku­pom zakazano spełniania czynności pastoralnych. Unia pozbawiona pomocy Polski zamierała. Zagrożeni prawosławiem unici przechodzili w pewnych przypadkach wraz z kapłanami na obrządek łaciński, do czego zresztą ich zachęcał i zmia­nę obrządku zatwierdzał metropolita Siestrzeńcewicz, przeczuwając, że z biegiem czasu carat zmusi ich do przejścia na prawosławie

Następca Pawła I, car Aleksander I (1801-1825), w 1806 r. przywrócił metropolię unicką w Rosji, a na ten urząd powołał Lisowskiego. Stolica Apostolska nie zatwierdziła tej innowacji.

2. Episkopat. Duchowieństwo. Zakon bazylianów

W pierwszych latach niewoli narodowej Kościołowi unickiemu w Rosji przewodził Jazon Smogorzewski abp połocki. Po pierwszym rozbiorze Polski podjął obronę Kościoła unickiego wobec rządów rosyjskich, planował nawet (1774) otwar­cie seminarium duchownego w Połocku.

Po czterech latach wakansu arcybiskupem Połocka został mianowany Herakliusz Lisowski (1784-1809). Od początku swego pontyfikatu rozpoczął oczyszczanie obrządku unickiego z naleciałości ła­cińskich. Sam przyjął obyczaje i strój kleru prawosławnego. Wobec reform liturgicznych Lisowskiego Stolica Apostolska zajęła negatywne stanowisko. W 1797 r. poddał kontroli hierarchii prawosławne unickie księgi metrykalne. Mianowany przez cara Aleksandra I metropolitą unickim w Rosji nigdy nie uzyskał zatwierdzenia Stolicy Apostolskiej. Po 1772 r. duchowieństwo parafialne było stosunkowo liczne (około 650 księży), ale pewna jego część uległa administracyjnym naciskom i przy­jęła prawosławie, część zaś uciekła do Polski. Ponieważ na terenach pierw­szego zaboru nie było seminarium duchownego, abp Smogorzewski w 1774 r. rozpoczął starania o otwarcie takiego seminarium w Połocku. Planów tych jednak nie zrealizował. Po drugim i trzecim rozbiorze większość kleru unickiego przeszła na prawosławie.

Bazylianie - Po 1772 r. na terenie pierwszego zaboru było 20 męskich klasztorów bazyliańskich i 3 żeńskie. W 1780 r. zorganizowano je w osobną prowincję białoruską, podporządkowując w 1785 r. jurysdykcji abp Lisowskiego. Po drugim i trzecim rozbiorze do Rosji przyłączono 3 prowincje bazyliańskie - litewską, ruską i polską - z ok. 150 klasztorami. Poza działalnością pastoralną zakony zajmowały się także prowadzeniem szkół. Te też klaszto­ry, które prowadziły szkoły i kolegia, nie podlegały kasacie.

3. Kościół unicki w Księstwie Warszawskim

Po 1809 r. w granicach Księstwa Warszawskiego znalazła się również unicka diecezja chełmska, część unickiej diecezji przemyskiej w obwodzie zamojskim, i ok. 10 parafii ze zniesionej diecezji supraskiej. Od 1808 r. rządcą Kościoła unickiego w Księstwie był prowincjał bazylianów Ferdynand Ciechanowski, mianowany w 1810 r. bpem cheł­mskim i senatorem przez króla Fryderyka Augusta.

Teza 15. Oświecenie w Polsce, Kościół w okresie stanisławowskim, Oświecenie i jego wpływ na życie religijne.

Wpływy Oświecenia były odczuwane na terenie całego kraju. Jego początki datują się na ok. 1730r. Specjalne miejsce w dziejach polskiego Oświecenia zajmują Gdańsk i Toruń, pozostające pod wpływami Oświecenia niemieckiego. Bracia Załuscy podjęli działalność reformistyczną celem podniesienia moralnego i intelektualnego poziomu duchowieństwa, usprawnienia duszpasterstwa parafialnego. Wraz z filozofią Oświecenia zaczęły się szerzyć: naturalizm, deizm, indyferentyzm religijny, krytyka Kościoła i zepsucie obyczajów wśród wyższych warstw społecznych. Przedstawicielami polskiego Oświecenia byli np. ks. Stanisław Staszic i ks. Hugon Kołłątaj

Polityka kościelna Stanisława Augusta.

Król Poniatowski nie wypracował własnego profilu polityki kościelnej. Formowały ją głównie idee i ludzie Oświecenia. Komisja Edukacji Narodowej w porozumieniu ze Stanisławem Augustem opracowano projekt reform, seminariów duchownych w Polsce i kodyfikację prawa polskiego, które postulowało większe podporządkowanie Kościoła państwu. Konstytucja 3 Maja z 1791r. głosiła, że „religią narodową, panującą jest i będzie wiara święta, rzymska, katolicka ze wszystkimi jej prawami”. Konstytucja gwarantowała pełną wolność religijną innym wyznaniom i brała je pod opiekę prawa.

Stolica Apostolska wobec rozbiorów Polski

Kiedy na początku 1771r. stało się jasne, że dojdzie do pierwszego rozbioru Polski, papież Klemens XIV rozpoczął szeroką akcję, aby za pośrednictwem dworów katolickich zapobiec katastrofie. Na apel króla Stanisława Augusta o pomoc, Klemens XIV wznowił interwencje na rzecz Polski u mocarstw zaborczych. Kiedy Sejm uchwalił Konstytucję 3 Maja, Pius VI przesłał królowi Stanisławowi Augustowi pismo, które „ oddało królowi w istocie doniosłą usługę”. Zdecydowanie gorsza była sytuacja Stolicy Apostolskiej w czasie drugiego i trzeciego rozbioru Polski. Dyplomacja papieska, będąca pod wrażeniem rewolucji francuskiej, grożącej obaleniem całego dotychczasowego porządku, spoglądała na katastrofę Polski, jako na fakt godny ubolewania, ale nieunikniony.

Kościół katolicki pod zaborem rosyjskim

Po pierwszym rozbiorze Rzeczypospolitej carowa Katarzyna II oświadczyła, że w stosunku do katolickich poddanych będzie kierowała się tolerancją religijną, co nie przeszkodziło jej popierać ekspansji prawosławia. Przyjęła jednak zasadę przecięcia wszelkich więzów kościelnych, jakie łączyły katolików tego zaboru z Polską i Stolicą Apostolską. Według konwencji petersburskiej podpisanej z Polską w 1773r. katolicy obydwóch obrządków otrzymali gwarancję pełnej tolerancji religijnej wraz z zachowaniem świątyń i dóbr ziemskich.

Kościół katolicki pod zaborem pruskim

Polityka kościelna Prus wobec Kościoła katolickiego formowała się na Śląsku. Rząd poszedł w kierunku faworyzowania protestantyzmu. Tam gdzie katolicy byli w mniejszości, tam zostawali wyłączeni z rad miejskich. W 1750r. polecono, by po śmierci urzędnika katolika jego miejsce zajmował protestant. Od 1764r. zaczęto wymagać od kandydatów na probostwa znajomości języka niemieckiego. Biskupi zostali zobowiązani do składania przysięgi na wierność królowi pruskiemu. Od 1772r. przejście do stanu duchownego miało się odbywać tylko za zgodą władz państwowych.

Kościół katolicki pod zaborem austriackim

W Austrii katolicyzm był religią państwową, ale panował tu system polityczno-kościelny, zwany józefinizmem. Dążył on do ścisłego podporządkowania Kościoła państwu, ograniczenia praw Stolicy Apostolskiej, a także do reformy struktur i wewnętrznego życia kościelnego. Jednym z postanowień było zniesienie przysięgi biskupów na wierność Stolicy Apostolskiej, dostosowanie granic administracji kościelnej do administracji cywilnej. Cesarz Józef II dekretem z 1782r. powołał Fundusz Religijny, który został przeznaczony na uposażenie nowych parafii, kapituł i innych instytucji kościelnych.

Kościół w Księstwie Warszawskim 1807-1815

Rząd Księstwa Warszawskiego dążył do całkowitego podporządkowania Kościoła państwu. Klasztory poddano kontroli państwowej, nie wolno było odbywać synodów. Rząd legalizował małżeństwa eks-księży i najczęściej zatrudniał ich w szkolnictwie. Śluby kościelne miały być w każdym przypadku poprzedzone kontraktem cywilnym. Księstwo zaprowadziło napoleoński system polityki kościelnej.

Teza 16. Kościół katolicki na ziemiach polskich (1850-1914). Okres udręk, kasat, ograniczeń i prześladowań.

Okres udręk, kasat, ograniczeń i prześladowań przeżył Kościół katolicki na ziemiach polskich w zaborze pruskim, a jedną z głównych przyczyn represji była jego polskość, gdzie Kulturkampf trwał do wybuchu II wojny światowej. Konkordat austriacki z 1855 r. i autonomia Galicji, stworzyły duże możliwości rozwoju i działalności Kościoła na ziemiach polskich pod panowaniem Austrii.

Kościół katolicki na ziemiach polskich w okresie udręki i prześladowań. Kościół wobec powstania styczniowego.

Powstanie rozpoczęło się w nocy 22 stycznia 1863 r. Komitet Centralny ogłosił się Tymczasowym Rządem Narodowym i wydał manifest do narodu w sprawie podjęcia walki o niepodległość Polski. Ksiądz Mikoszewski wszedł do Rządu Narodowego. Dzięki licznemu udziałowi księży powstaniu od początku towarzyszył wysoki duch religijny. Zaangażowanie zakonników było szczególnie wielkie. Powstanie załamało się w marcu 1864 r.

Okres popowstaniowych represji, kasat, ograniczeń i prześladowań.

Ten okres represji - tego co polskie i co katolickie - spowodował trwały związek między Polakiem a katolikiem. Za udział w powstaniu stracono 669 osób, wśród nich ponad 36 księży. Ukazem cara Aleksandra II (1864) zostały skasowane prawie wszystkie klasztory w Królestwie Polskim. W ramach represji upaństwowiono również majątki kapitulne w Królestwie Polskim. Po stłumieniu powstania styczniowego władze rosyjskie zaczęły narzucać język rosyjski urzędom kościelnym. W roku 1870 całej hierarchii kościelnej narzucono formalny przymus przebywania w jednym miejscu, a rząd nie pozwolił biskupom na udział w Soborze Watykańskim I.

Kościół w byłym Królestwie Polskim za papieży Leona XIII i Piusa X (1878-1914).

Za papieża Leona XIII sytuacja Kościoła w Królestwie Polskim i Cesarstwie Rosyjskim zaczęła się stopniowo poprawiać. Papież Leon XIII przez dwukrotne potępienie „wrogów porządku publicznego” w encyklikach Inscrutabile (1878 r.) i Quod apostolici muneris (1878 r.) stworzył szeroka podstawę pod rokowania. Porozumienie nastąpiło w 1882 r., na mocy którego m. in. rząd rosyjski zgodził się na mianowanie nowych biskupów oraz zobowiązał się usunąć zarządzenia wyjątkowe, skierowane przeciw duchowieństwu katolickiemu.

Papież Pius X w związku z rewolucją 1905 r. wydał encyklikę do biskupów polskich, nawołując ich do rozwagi, trzeźwości i spokoju. Władze rosyjskie zezwoliły w październiku 1905 r. na zakładanie w Królestwie Polskim szkół prywatnych z językiem polskim.

Okres kasat, ograniczeń i rusyfikacji Kościoła w Cesarstwie Rosyjskim. Powstanie styczniowe na ziemiach zabranych i represje popowstaniowe, próby rusyfikacji Kościoła.

. Na Litwie i Białorusi ludność polska i litewska szła masowo do powstania, nie tak jak szlachta. W marcu 1863r. za powstaniem opowiedzieli się masowo chłopi litewscy, a nieco mniej na Białorusi. Na Litwie M. Murawiow wymusił na biskupach listy pasterskie potępiające powstanie. Represje popowstaniowe były bardzo ciężkie i krwawe. W1866r. Rosja zerwała konkordat. W ramach niszczenia organizacji kościelnej władze carskie zniosły diecezję kamienicką i mińską. W roku 1865 władze rosyjskie powołały w Wilnie Komisję dla Spraw Kościelnych, która miała opracować program polityki kościelnej na Litwie i Białorusi. Jednym z punktów tego programu było zalecenie wprowadzenia języka rosyjskiego do kultu religijnego w nabożeństwach dodatkowych w kościołach katolickich, by w ten sposób przez Kościół wynaradawiać Polaków. Obok rytuału w języku rosyjskim ukazał się niebawem katechizm po rosyjsku, książki do nabożeństw i śpiewniki.

Kościół katolicki w Cesarstwie Rosyjskim

Pontyfikat papieża Leona XII i zmiana na tronie carów, na którym w 1881r. zasiadł Aleksander III, doprowadziły w latach 1880-1882 do podpisania porozumienia między Rosją a Stolicą Apostolską. Ważnym i korzystnym dla Kościoła osiągnięciem było obsadzenie stolic biskupich w Cesarstwie. Car Mikołaj II ogłosił w 1905r. ukaz tolerancyjny. Ukaz ten: 1. Zezwalał na zmianę wyznania prawosławnego, wystąpienia z Cerkwi i przejście do Kościoła katolickiego. 2. Przyznawał staroobrzędowcom i sektom prawną tolerancję. 3. Zwracał katolikom świątynie zamknięte w drodze administracyjnej. 4. Zezwalał, aby we wszystkich szkołach religię wykładano w języku ojczystym uczniów. 5. Ogłaszał amnestię dla deportowanych unitów i kapłanów. Równocześnie wśród prawosławnych w Petersburgu i Moskwie. Wolności nadane ukazem tolerancyjnym zostały niebawem zagrożone, dotyczyło to głównie lat 1908-1912. Innym problemem Kościoła katolickiego w Rosji były powstałe pod koniec XIXw. walki narodowościowe miedzy Litwinami, Białorusinami a Polakami, podsycane częstokroć przez rząd rosyjski.

Episkopat, duchowieństwo, duszpasterstwo

Episkopat ziem zabranych dziesiątkowały liczniejsze niż w Królestwie Polskim zsyłki i długotrwałe wakanse stolic biskupich. Była to stała udręka biskupów za ich postawę kościelną i narodową. Duszpasterstwo, poddane nadzorowi policyjnemu i ograniczeniom administracyjnym, ograniczało się do szafarstwa sakramentów, celebracji służby Bożej i odczytywaniu kazań ocenzurowanych.

Kościół katolicki w zaborze pruskim. Śląsk

W diecezji wrocławskiej bp H. Forster reprezentował kierunek kościelny wolności Kościoła. Wznowił kongregacje dziekanów w celu ożywienia duszpasterstwa. Dla pomnożenia powołań kapłańskich oraz lepszego kształcenia i wychowania księży zreformował seminarium we Wrocławiu. Na Górnym Śląsku zaznaczył się wzrost liczby parafii. Dzięki bp Forsterowi na Śląsk powrócili jezuici, franciszkanie i bonifratrzy.. Misje ożywiły kaznodziejstwo i ducha narodowego na Górnym Śląsku. Diecezji wrocławskiej w latach 1886-1914 przewodził kard. G. Kopp. Rozwinął on dynamiczną działalność duszpasterską w diecezji wrocławskiej. Jednak w stosunku do Śląska ruch polski uważał za sztuczny i poparł rząd w jego polityce germanizacyjnej. Zwalczał też ruch polski środkami kościelnymi.

Kościół katolicki w zaborze pruskim. Wielkopolska

Obydwom archidiecezjom wielkopolskim w Gnieźnie i Poznaniu przewodniczył w latach 1845-1865 metropolita Leon Przyłuski. Były to lata stosunkowo dużych swobód konstytucyjnych. Przyłuski zreformował i powiększył liczbowo seminarium duchowne w PoznaniuKościół ciesząc się przywilejem nadzoru nad szkolnictwem, przedłużył o wiele lat polski charakter szkół elementarnych. Nowy metropolita Mieczysław Ledóchowski zabronił księżom brania czynnego udziału w życiu politycznym. W roku 1873 przeciwstawił się nauczaniu religii w języku niemieckim, narzuconym przez rząd pruski. Od roku 1900, kiedy kanclerzem Rzeszy został Bernhard von Bulow, który podjął ponownie kurs antypolski, sytuacja Kościoła w Wielkopolsce ponownie się pogorszyła. Najpoważniejszy konflikt zaistniał, gdy władze pruskie w 1900r. zaleciły nauczanie religii po niemiecku we wszystkich klasach podstawowych.

Kościół katolicki w zaborze pruskim na Pomorzu i Warmii

Obydwie diecezje, chełmińska i warmińska były wystawione na największą germanizację i protestantyzację. Na Pomorzu i Warmii zaczął rozwijać się intensywnie ruch narodowy, wspierany przez polskich księży. W diecezji chełmińskiej długie lata pasterzował bp Jan Marwitz. Jego działalność pasterska sprzyjała rozwojowi i umocnieniu polskości na Pomorzu. Zabiegał o prowadzenie katechizacji w języku polskim. Na Warmii sytuacja była poważniejsza. Bp Geritz i jego następca Krementz nie pozwalali się wciągnąć w system polityki germanizacyjnej rządu pruskiego. Wielkim wstrząsem pobudzającym świadomość narodową ludności polskiej na Warmii były objawienia Matki Bożej w 1877r. w Gietrzwałdzie.

1

---