I. WSTĘP

Do niedawna, do stymulatorów wzrostu zaliczano substancje o właściwościach antybakteryjnych, a więc antybiotyki i ich pochodne oraz syntetyczne chemioterapeutyki (Korniewicz, 1996). Pierwszymi, którzy stwierdzili stymulujące działanie antybiotyku na wzrost zwierząt byli Moore i in. (1946). Od tego czasu rozpoczęło się coraz powszechniejsze stosowanie antybiotyków poza lecznictwem - w żywieniu zwierząt. Jako antybiotykowe stymulatory wzrostu stosowano aureomycynę, bacytracynę, penicykinę, streptomycynę, terramycynę i avilamycynę. Już niewielkie dawki antybiotyku 5-10 mg/kg suchej masy paszy powodowała duża poprawę efektów produkcyjnych u zdrowych zwierząt (Brande i Johnson, 1953). Większość z zastosowanych antybiotyków wpływała na lepsze wykorzystanie paszy, wyższe przyrosty masy ciała, zmniejszenie śmiertelności. Efektem końcowym było skrócenie okresu tuczu, szybsza rotacja wstawień i w efekcie zmniejszenie nakładów pracy i lepszy wynik ekonomiczny. Stosowanie antybiotyków jako stymulatorów wzrostu powodowało zniszczenie flory bakteryjnej przewodu pokarmowego. Z tego względu nie stosowano ich nigdy w żywieniu kaczek i gęsi. Stanowiły one także zagrożenie dla zdrowia człowieka. Dziś erę antybiotykowych stymulatorów wzrostu mamy już za sobą.

Od 1 stycznia.2006 r. Unia Europejska wprowadziła całkowity zakaz
stosowania antybiotykowych stymulatorów wzrostu w paszach dla zwierząt
konsumpcyjnych jako dodatek paszowy. Zakaz wprowadzono w tym samym
terminie we wszystkich krajach Wspólnoty. Od tego czasu antybiotyki
mogą być stosowane jako leki, tylko w paszach leczniczych lub dodatkach
profilaktycznych. Dziś, przywiązuje się wielka uwagę do działania flory bakteryjnej przewodu pokarmowego ptaków, dlatego obecne stymulatory wzrostu powinny uwzględniać wzmacnianie naturalnej odporności oraz stabilizacje korzystnej mikroflory przewodu pokarmowego poprzez stosowanie określonych pasz i dodatków paszowych oraz modyfikacje poziomu niektórych składników pokarmowych. W żywieniu zwierząt można stosować różne dodatki paszowe, które wspomagają mikroorganizmy bytujące w przewodzie pokarmowym. Należą do nich:

• probiotyki,

• prebiotyki,

• synbiotyki,

• bakteriocyny,

• enzymy paszowe,

• zakwaszacze,

• konserwanty,

• zioła,

• minerały,

• olejki eteryczne,

• witaminy.

II. PRZEGLĄD PIŚMIENNICTWA

1. Specyfika drobiu

Drób to cztery gatunki ptaków - kury, indyki, gęsi i kaczki. Każdy gatunek ma inną fizjologię, inne tempo wzrostu i inne potrzeby pokarmowe. Te potrzeby pokarmowe dotyczą nie tylko zapotrzebowania na białka i energię, ale także na składniki mineralne, witaminy itp. Przewód pokarmowy poszczególnych gatunków ptaków różni się długością poszczególnych odcinków a także mikroflorą bakteryjną. Kury i indyki należą do rzędu ptaków grzebiących, natomiast gęsi i kaczki do ptaków wodnych.

Indyki to największe ptaki domowe, a jednocześnie uważane za najbardziej wrażliwe i najtrudniejsze do chowu. Mimo, że należą do jednego rzędu to są to zdecydowanie inne ptaki niż kury, nie grzebią nogami w podłożu i nie żerują jak kury. Ponieważ są z natury owadożerne, ich głowa i dziób, a przede wszystkim sposób pobierania paszy u indyków jest nieco inny niż u kur. Mają mniejsze wole, a pH jelit ślepych jest wyższe niż u kur i wynosi 7.6 do 8,6 podczas gdy u kur 6,8. Bączkowska i Ślósarz (1987),Jamroz(1993), uważają, że indyki lepiej niż kury wykorzystują włókno i że jest im ono wręcz niezbędne w paszy. Powoduje obfitszą sekrecję soków trawiennych a tym samym pobudza perystaltykę jelit, zwiększa kwasowość treści żołądkowej i zapobiega patologicznym zmianom nabłonka i stanom zapalnym śluzówki jelit. Celuloza poprawia trawienie, sprzyja usuwaniu cholesterolu, zwiększa działanie pożytecznej flory bakteryjnej jelit. Chityna podobnie jak włókno nie jest trawiona w przewodzie pokarmowym ptaków, lecz obie te substancje zawierają sole mineralne, które tworząc z wodą zasady obniżają napięcie powierzchniowe treści jelit, emulgują tłuszcz i tym samym wspomagają funkcje wątroby umożliwiając trawienie i przyswajanie tłuszczów ( Kaczyński, 2001). Chityna skrzydełek owadów jest pochodną celulozy co obrazuje rys. 1

Rysunek 1.

Bardzo ważną różnicą pomiędzy kurami a indykami jest - koralenie. Proces ten przypada na 7-10 tydzień życia. Jest to okres krytyczny w życiu indyków. Ptaki są osowiałe, chodzą powoli, często mają opuszczone skrzydła. Przeziębienie w tym okresie lub niewłaściwe żywienie powodować może brak apetytu, biegunki i duże upadki. Zalecane jest podawanie tym ptakom w tym czasie takich dodatków jak czosnek, cebula, pieprz, anyż , gorczyca, piołun, krwawnik, cynamon i imbir, które zaliczane są do grupy stymulatorów wzrostu.

Kaczki i gęsi zaliczane są do ptaków wodnych, ale pod względem żywienia gęsi to ptaki wybitnie roślinożerne, natomiast kaczki wszystkożerne. Oba te gatunki mają jednak podobną budowę przewodu pokarmowego, podobną fizjologię trawienia. Procesy trawienia bazują na florze bakteryjnej i dlatego w ich żywieniu nie stosowano antybiotykowych stymulatorów wzrostu, a i dziś nie stosuje się probiotyków i wielu innych dodatków a jeśli nawet to nie w takich ilościach jak w przypadku kurcząt i indyków rzeźnych.

2. Zioła

W żywieniu drobiu coraz częściej stosuje się zioła lub wyciągi z różnych roślin i ziół. W reklamach tych produktów czytamy, że wiążą one czynniki hamujące wzrost, takie jak siarkowodór i amoniak, regulują skład flory bakteryjnej wpływając tym samym na procesy trawienia i wchłaniania oraz ograniczają powstawanie chorób i zmniejszają śmiertelność ptaków. W żywieniu drobiu stosowano takie zioła jak: ziele i kwiat rumianek, krwawnik, ostropest plamisty, rdest ptasi, bratek, nasiona kozieradki, kminku, lnu, szarłatu lub mieszanki ziołowe (Fritz i in. 1994, Schleicher i in. 1996, Faruga i in. 1998, Faruga i Pudyszak, 1999,) W żywieniu indyków, jak już wspomniano, szczególnie w okresie koralenia, stosowano takie dodatki roslinne jak; piperz imbir, cynamon, anyż, czosnek, cebula, szczypior.

3. Probiotyki i prebiotyki

Probiotyki, to specyficzne mikroorganizmy lub substancje, które wpływają na stabilizację składu flory bakteryjnej przewodu pokarmowego (Parker, 1974). Są to najczęściej, odpowiednio dobrane naturalne bakterie jelit, które po oralnym wprowadzeniu są w stanie zasiedlić przewód pokarmowy, uniemożliwiając tym samym nadmierny rozwój mikroorganizmów chorobotwórczych, zapewniając lepsze trawienie i optymalne wykorzystanie paszy. Dostępne na rynku preparaty probiotyczne oparte na bakteriach z gatunku Lactobacillus, Lactococcus, Propionibacterium, Bifidobacterium, Streptococcus, Enterococcus, Bacillus, drożdże: Saccharomyces boulardi, Saccharomyces cerevisae oraz pleśniach ( Aspergillus oryzae i Aspergillus Niger ). Mogą zawierać również bakterie należące do Pediococcus, Leuconostoc. ( National Research Council, 1994).

Szczepy bakterii probiotycznych cechują następujące właściwości:

• wykazują zdolność do szybkiego namnażania się w przewodzie pokarmowym i tworzenia naturalnej bariery dla bakterii szkodliwych,

• są konkurencyjne dla bakterii typu E. coli i innych patogenów,

• powodują obniżenie i utrzymywanie na optymalnym poziomie kwasowość oraz zwiększają aktywność enzymów przewodu pokarmowego.

Wymienione właściwości w pewnym stopniu wpływają na zwiększenie efektywności produkcji przez:

• poprawę zdrowotności zwierząt,

• zwiększenie odporności na stresy;,

• skrócenie czasu odnowy organizmu po przebytej chorobie,

• zwiększenie retencji azotu i przyrostów masy ciała,

• poprawę wykorzystania wielu składników pokarmowych paszy.

Prebiotyki, to naturalne składniki pasz lub produkty wprowadzone do mieszanek. mają na celu stworzenie korzystnych warunków środowiskowych dla funkcjonowania mikroflory jelitowej. Często łączone są z probiotykami i tworzą syntobiotyki. Do związków prebiotycznych zalicza się niektóre białka, peptydy, tłuszcze oraz oligo - i polisacharydy.

Tabela 1. Charakterystyka idealnego probiotyku i prebiotyku (Patterson i wsp. 2003).

PROBIOTYKI	PREBIOTYKI
Są specyficzne dla danego gospodarza	Nie są hydrolizowane przez enzymy przewodu pokarmowego pokarmowego wchłaniane
Są niepatogenne	Wybiórczo wpływają pobudzająco na rozwój jednego lub kilku rodzajów pożytecznych bakterii
Są oporne na procesy technologiczne i przechowalnicze	Korzystnie wpływają na rozwój i aktywność bakterii jelitowych
Są odporne na działanie soku żołądkowego i żółci	Korzystnie wpływają na odporność przewodu pokarmowego pokarmowego/lub całego organizmu
Kolonizują nabłonek jelit
Mają zdolność do bytowania w przewodzie pokarmowym
Produkują substancje hamujące
Modelują odpowiedź immunologiczną
Wspomagają aktywność mikroflory przewodu pokarmowego

Większość prebiotyków to oligosacharydy. Ich głównym zadaniem jest stymulacja wzrostu bifidobakterii, z tego też powodu opisywane są czasami jako czynniki bifidogenne.

Korzystne efekty działania prebiotyków:

• Zwiększają produkcję lotnych kwasów tłuszczowych,

• Wpływają na wzrost biomasy w kale,

• Zwiększają syntezę witamin z grupy B,

• Zwiększają absorpcję składników mineralnych,

• Zapobiegają procesom nowotworzeni,

• Obniżają poziom cholesterolu w surowicy,

• Obniżają poziom m.in. skatolu, indolu, fenolu.

Do prebiotyków należą:

a) Frukto-oligosacharydy - są odporne na trawienie w górnych odcinkach przewodu pokarmowego. Ich działanie opiera się na stymulacji wzrostu bakterii z rodzaju Bifidibacterium w jelitach grubych.
b) Inuliny - to oligosacharydy posiadające w swojej budowie fruktozę. Składają się zazwyczaj z jednostek fruktozy i przeważnie są zakończone jednostkami glukozy. Inulina stymuluje wzrost Bifidobacterium w jelitach grubych.
c)Izomaltooligosacharydy - są produkowane w wielu różnych procesach enzymatycznych. Ich działanie opiera się na stymulacji wzrostu rodzaju Bifidobacterium i Lactobacillus w jelitach grubych.
d) Laktosacharoza - to trójcukier zlożony z : D-galaktozy, D-glukozy i D-fruktozy. Jest odporna na trawienie w żołądku i jelicie cienkim. Jest za to selektywnie utylizowana przez bytujące w jelitach Bifidobakterie, jej obecność ma znaczny wpływ na wzrost liczby tych bakterii w jelitach grubych.
e) Laktuloza - jest zbudowana z D-laktozy i D-fruktozy. Jest odporna na hydrolizę pod wpływem enzymów trawiennych, lecz ulega fermentacji pod wpływem niektórych bakterii znajdujących się w jelitach grubych.
f) Pyrodekstryny - to mieszanka oligosacharydów zawierających w swojej budowie glukozę, pochodzącą z hydrolizy skrobi. Zwiększają one przyrost bakterii rodzaju Bifidobacterium w jelicie grubym. Pyrodekstryny są odporne na trawienie w górnych odcinkach przewodu pokarmowego.
g) Oligosacharydy sojowe - stymulują wzrost bakterii z rodzaju Bifidobacterium w jelicie grubym.

4. Związki mineralne

Makro i mikroelementy, choć występują w tkankach ludzi i zwierząt w śladowych ilościach to spełniają kluczowe funkcje w ich organizmie. Utrzymują właściwe ciśnienie osmotyczne płynów ustrojowych. Komórka, która jest podstawowym żywym składnikiem każdej tkanki jest w swojej istocie ustrojem wodnym, a zadziwiający podział miedzy potasem (obecnym w komórkach) a sodem (obecnym w płynach ustrojowych) jest jednym z cudów życia.
Makroelementy, to pierwiastki występujące w wyższej koncentracji, powyżej 50 mg /1kg masy ciała lub powyżej 250 mg/1kg suchej masy paszy, natomiast pierwiastki występujące poniżej podanych wartości to - mikroelementy. Do makroelementów zaliczamy: wapń, fosfor, potas, sód, magnez, chlor i siarka. Do mikroelementów zaliczamy: żelazo, cynk, miedź, kobalt, jod, molibden, i selen.
Makro i mikroelementy nazywane są stymulatorami wzrostu, albo nieoznaczonymi czynnikami wzrostu. bowiem ich jony pełnią rolę biokatalizatorów regulujących procesy przemiany materii. Jony mikroelementów warunkują uczynnienie ciał biologicznie czynnych. Służą one jako katalizatory enzymów, hormonów, witamin i przeciwciał, które z kolei warunkują wzrost, rozwój i odporność organizmu. Umożliwiają zachowanie osmotycznego ciśnienia komórek, przenoszenia bodźców. Związki mineralne występują w korelacji z witaminami oraz są częścią składową enzymów i hormonów. w procesie przemiany materii, do i jako regulatory przy trawieniu pokarmu. Związki mineralne, szczególnie cynk biorą także udział w cyklu płciowym, warunkując spermatogenezę.

Cynk jest mikroelementem, którego oddziaływanie na procesy odpornościowe odbywa się pośrednio poprzez udział w enzymach regulujących metabolizm kwasów nukleinowych. Przekłada się to na wydajność syntezy białka w organizmie, w tym także układu odpornościowego. Jest on również aktywnym składnikiem tymuliny - hormonu grasicy regulującego dojrzewanie limfocytów T. Stwierdzono, że zapewnienie wymaganej ilości Zn nioskom indyczym ze stad rodzicielskich warunkuje optymalny przebieg reakcji immunologicznych u ich potomstwa. (Kidd M.T. i in.,2000). U człowieka i zwierząt stężenie jego jest wyższe niż w innych organach. Głównym źródłem cynku stosowanym w żywieniu drobiu jest owies. W 1kg ziarna owsa znajduje się 32-40 mg cynku, natomiast w 1kg plew i słomy owsianej 138 mg.

Selen jest w organizmie składnikiem ważnych selenoprotein, między innymi peroksydazy glutionowej biorącej udział w ochronie antyoksydacyjnej wnętrza komórek, w tym również leukocytów. Oprócz tego stymuluje proliferację limfocytów T oraz aktywność makrofagów (Field C.J. i in.,2002). Przy niedoborze tego pierwiastka występują zaburzenia mechanizmów immunologicznych, zarówno komórkowych, jak i humoralnych. Podobnie jak w przypadku cynku wykazano korzystny wpływ wysokiego dodatku organicznych form tego pierwiastka. Przykładem mogą być badania, w których stosowano u młodych kurek nieśnych dodatek 0,2 lub 0,7 mg/kg Se organicznego w formie drożdży selenowych.( Leng L. i in., 2003)Wykazano stymulujący wpływ organicznego Se na układ odpornościowy przy zastosowaniu dawki 0,7 mg/kg.
Dostosowanie składnikowe mineralnych jest trudne do realizacji. W normach spotyka się duże rozbieżności Jeśli związki mineralne są dostarczane zwierzętom w niedostatecznej ilości lub w nieodpowiednich proporcjach, mogą wystąpić choroby, zaburzenia płodności, obniżenie wydajności i problemy jakościowe produktów zwierzęcych. Ważna jest nie tylko ilość ale także wzajemny stosunek, bowiem pierwiastki mogą się wzajemnie blokować. Najlepiej poznane jest zapotrzebowanie drobiu na Ca i P ale według Preś i in., (1997) oraz Bunesowej (1999) są to Fe, Mn, Zn, Cu, J, Co, Se, Mo, Cr, Sn, V, F, Si, Ni, Pb i As. Preparatem mineralnym, który może zapewniać pełną gamę pierwiastków jest węgiel drzewny, który według różnych autorów zawiera 80-96% czystego węgla. Jest on niezbędny do syntezy składników białkowych, cukrowcowych i tłuszczowych. Procentową zawartość wybranych pierwiastków w węglu drzewnym przedstawia tabela 2. (Majewska i In.,2004).

Tabela 2. Procentowa zawartość wybranych pierwiastków w węglu drzewnym

Pierwiastek	Próbka			Średnio
		I	II		III
Węgiel - C	77,91	87,70	83,20	82,95
Krzem - Si	0,23	0,20	0,21	0,21
Wapń - Ca	2,66	0,72	0,35	1,25
Magnez - Mg	0,28	0,07	0,50	0,29
Fosfor - P	0,25	0,05	0,09	0,14
Cynk - Zn	0,09	0,01	0,01	0,04

III. Cel pracy

Celem pracy jest analiza najnowszych wyników badań nad wpływem zastosowania probiotyków, prebiotyków, dodatków ziołowych i składników mineralnych w żywieniu drobiu na ich wyniki produkcyjne.

IV. Metodyka

Badania będą obejmowały wpływ:

• Ziół,

• probiotyków i prebiotyków.

• składników mineralnych(wpływ Zn, Se, Cu),

Uwzględniane będą następujące obserwacje:

• wysokość stosowanego dodatku;

• sposób podawania (do paszy, do wody, w sposób ciągły, w sposób przerywany);

• zdrowotność ptaków (przeżywalność);

• masa ciała;

• zużycie paszy na 1kg masy ciała.

V. Omówienie wyników badań

1.Zioła jako stymulatory wzrostu

Fritz i in. (1994) w żywieniu kurcząt rzeźnych zamiast antybiotyku paszowego, zastosowali w mieszance paszowej - 5-procentowy dodatek zestawu ziół złożonego z pokrzywy, krwawnika, dziurawca i korzenia lubczyku (zioła te wybrano na podstawie preferencji smakowych kurcząt jakie stwierdzono poprzednim doświadczeniu) lub 0,03-procentowy dodatek preparatu torfowego. Nie stwierdzono wpływu zastosowanych preparatów na wyniki produkcyjne, a jedynie na poprawę wskaźników sensorycznych mięsa. Najwyżej punktowany był zapach i barwa mięsa kurcząt otrzymujących mieszanki ziół. Dodatek preparatu ziołowego również wpłynął korzystnie ale nie w takim stopniu jak zioła. Mięso ptaków otrzymujących dodatek antybiotyku uzyskało najniższe oceny.

Faruga i in., (1998) stosowali w żywieniu kurcząt brojlerów i kur nieśnych sproszkowane nasiona szarłatu w ilości 13% mieszanki w zastępstwie kukurydzy (u kurcząt) i pszenicy (u kur). Stwierdzili, że tak wysoki udział nasion szarłatu nie miał wpływu na wyniki produkcyjne kurcząt, natomiast w żywieniu kur nieśność obniżyła się od 4 do 7% i zwiększyło się zużycie paszy na produkcje 1 jaj od 10 do 13%. Jakość jaj nie uległa pogorszeniu.

Wiele badań przeprowadzono nad zastosowaniem ostropestu plamistego, który zawiera sylimarynę.

Gornowicz w 2000 roku, badała zastosowanie koncentratu sylimaryny-80%, który jest preparatem zawierającym zespół flawonolignanów z nasion ostropestu plamistego (Silybum marianum). Działa jako stabilizator na funkcję ścian komórek wątrobowych, chroni wątrobę przed szkodliwie działającymi czynnikami i doprowadza do normalizacji uszkodzonych komórek wątrobowych. Celem przeprowadzonego testu żywieniowego była ocena biologicznej wartości pokarmowej mieszanek paszowych z udziałem koncentratu sylimaryny -80%, w mieszanki paszowych: starter, grower i finiszer, dla kurcząt brojlerów, ze szczególnym uwzględnieniem zdrowotności, podstawowych wskaźników użytkowości kurcząt brojlerów ( masa ciała, zużycie paszy, wskaźnik EWW) oraz wydajności rzeźnej i dysekcyjnej. Wyniki doświadczalne odchowu kurcząt pozwalają na stwierdzenie, że udział koncentratu sylimaryny 80% w mieszankach paszowych na poziomach:

starter - 45 mg/kg; grower - 55mg/kg; finiszer - 65 mg/kg wpłynął negatywnie na smakowitość pasz, w związku z czym ptaki niechętnie ją pobierały, co przyczyniło się do uzyskania gorszych wskaźników odchowu.

starter - 10 i 15 mg/kg; grower - 25 i 35 mg/kg; finiszer - 45 i 55 mg/kg nie miał istotnego wpływu na uzyskane wyniki odchowu kurcząt brojlerów (masa ciała, zużycie paszy).

starter - 10 i 15 mg/kg; grower - 25 i 35 mg/kg; finiszer - 45 i 55 mg/kg wpłynął pozytywnie na wykorzystanie składników pokarmowych mieszanek paszowych, szczególnie tłuszczu; dzięki temu zwiększyła się wydajność rzeźna o ok. 1-2 % ora udział tłuszczu sadełkowego(1.84% - grupa 1 i 1.96-2.0 % . Podsumowując autorka stwierdziła, że najlepsze wyniki stwierdzono przy najniższym dodatku preparatu.

Lipczyńska (2006) stosowała w żywieniu kurcząt brojlerów dodatek do mieszanek paszowych odtłuszczonego bielma ostropestu w ilości 1,5, 3 i 5%. Najlepsze wyniki produkcyjne otrzymano przy najniższym udziale - 1,5% odtłuszczonego bielma ostropestu. Wszystkie zastosowane poziomy dodatku bielma ostropestu plamistego, powodowały zwieszony udział wątroby i żołądka w masie ciała, a ostropest stosuje się przy dolegliwościach wątrobowych.

Burzyńska (2006) stosowała w żywieniu indyków rzeźnych dodatek kminku (Carum Carvi L.) w mieszankach paszowych w ilości 0,5% i 1% (5 i 10 kg na tonę paszy. U 8-tygodniowych indyków żywionych z dodatkiem kminku, zarówno w ilości 0,5 jaki 1% stwierdzono zwiekszenie masy ciała odpowiednio o 3,6 i 4,8%.

Tabela 4.Wyniki produkcyjne 8-tygodniowych indyków otrzymujących dodatek kminku (Burzyńska, 2006).

Wyszczególnienie	Statystyki	Grupy
				kontrolna	0,5% kminku	1% kminku
	Masa ciała	x	3.980	4.126	4.173
		SD	0,377	0,387	0,380
	Zużycie paszy, kg/kg	X	1.999	2,005	1,993
		SD	0,083	0,027	0,057

Według Majewskiej (2006) działanie czosnku na drobnoustroje jest od 3 do 250 razy silniejsze niż olejku szałwi, rumianku czy krwawnika. Wykazuje silne właściwości bakteriobójcze, antywirusowe, grzybobójcze, przeciwrobaczycowe, a także przeciwutleniające, przeciwzapalne i odkażające.

Rysunek 2.

Czosnek w odróżnieniu od antybiotyków nie osłabia organizmu, a wręcz odwrotnie, ogólnie działa wzmacniająco - nie powoduje powikłań i nie jest toksyczny. Pobudza układ odpornościowy, zwłaszcza fagocyty.

Głównym składnikiem świeżego czosnku pospolitego ( Pallium sativum ) jest bezwonna - allina. Cała główka nie ma żadnego zapachu. Dopiero p rozdrobnieniu, enzym allinaza rozkłada allinę i powstaje lotna substancja mająca już bardzo silny i charakterystyczny zapach - allicyna. Zawiera ona związki siarkowe: dwusiarczki, trójsiarczki itp. W działaniu zbliżona jest do antybiotyków. Według Lutomskiego(1995) 1 mg allicyny odpowiada 15 j.m. penicyliny. W badaniach amerykańskich udowodniono, że allicyna działa skuteczniej niż penicylina i tetracyklina oraz, że działa synergicznie z powszechnie stosowanymi antybiotykami ( Niedworak, 1994).

Majewska i in. (2007) przeprowadzali badania dotyczące wpływu surowego czosnku na wyniki produkcyjne i jakość mięsa ptaków. Przez cały okres odchowu indykom rzeźnym podawano wodny wyciąg z surowego czosnku 2 razy w tygodniu przez 4 godziny. Stwierdzono zwiększenie masy ciała 20 tyg. indorów o 180 g. tj. 1,2% lepsze wykorzystanie paszy o około 3 %, o połowę wyższą przeżywalność i polepszenie jakości mięsa. W mięsie tych ptaków stwierdzono zwiększenie udziału suchej masy, w tym istotne zwiększenie poziomu białka ogólnego o 0.7%. we krwi natomiast stwierdzono niższy poziom cholesterolu, a wyższy lizozymu. Autorzy podkreśla, ze dodatki ziołowe nie powinny być podawane w sposób ciągły do paszy a jedynie do picia.

Tabela 5. Wyniki produkcyjne indorów BUT 9 otrzymujących wodny wyciąg z surowego czosnku (Majewska i in., 1999).

Wyszczególnienie	Grupa
		I - kontrolna	II - czosnek
Masa ciała (g) (%)	14742 100	14929 103,5
Zużycie paszy (kg) (%)	2,62 100	2,54 96,95
Padnięcia (%)	12,76	6,86
Brakowania (%)	4,9	2,9
Wydajność rzeźna (%)	82,14	82,0
Białko ogólne w mięsie (%)	23,60	24,31

Na rynku pojawił się już naturalny wyciąg z surowego czosnku o nazwie Garlivit, który jest skuteczny i bardzo wygodny w zastosowaniu. Ponieważ jest to wyciąg olejowy, zachowuje najcenniejsze olejki eteryczne czosnku. Preparat ma postać płynu i jest bardzo skondensowany. Litr Garlivitu zawiera wyciąg z 10 kg czosnku i wystarcza na 2000 l wody. Profilaktyczne stosowanie preparatu zalecane jest co 7-10 dni.

2. Probiotyki i prebiotyki jako stymulatory wzrostu.

Naturalnym probiotykiem mogącym mieć zastosowanie w żywieniu drobiu jest serwatka. Jest ona płynem o żółto-zielonkawej barwie, która nadaje jej witamina B2. Cechuje ja zapach i posmak kwaskowaty. Kwaśno-słodkawo-mdły lub słonawy. Skład chemiczny i cechy fizyczne oraz mikrobiologiczne serwatki zależą od właściwości mleka surowego. Głównym składnikiem jest laktoza - około 70% suchej masy. Ptaki nie trawią laktozy, ale jest ona wykorzystywana przez bakterie przewodu pokarmowego E.coli.

Serafin (2005) kurczętom brojlerom podawała świeżą serwatkę 2 razy w tygodniu przez 4 godziny przy jednoczesnym skarmianiu złej jakościowo paszy. Działanie dodatku świeżej serwatki okazało się bardzo korzystne. W grupie otrzymującej serwatkę padnięcia były 3-krotnie mniejsze. Końcowa masa u kurek otrzymujących dodatek serwatki była wyższa o 1,1% a kogutów o 4,1%. Lepsze było również wykorzystanie paszy.

Tabela 6. Padnięcia i brakowania zdrowotne (%) kurcząt brojlerów otrzymujących wadliwą paszę i serwatkę (Serafin, 2004)

Wyszczególnienie	Grupa
		I - kontrolna	II - serwatka kwasowa
Padnięcia (dni): -1-10 -11-17 -18-21 -22-28 -29-35 -36-42 -43-49	0 30,00 0 1,25 0 0,83 0,83	0,83 7,92 0 0 0 0,42 1,25
Łącznie 1-49	32,91	10,42
Brakowania (dni) 18-49	10,00	5,83

Majewska i Pudyszak (2005) porównywali efektywność świeżej serwatki i kwasu mlekowego w żywieniu kurcząt brojlerów. W tym doświadczeniu podawano do picia świeżą serwatkę lub kwas mlekowy w ilości- 10 cm3 na 2,5 l wody. Zarówno serwatka jak i kwas mlekowy podawane były 2 razy w tygodniu przez 4 godziny. Ptaki wszystkich grup otrzymywały jednakową mieszankę paszowa zawierającą jednak już zakwaszacz. W postaci kwasów organicznych. W obu przypadkach wyniki produkcyjne kurcząt uległy pogorszeniu. Według autorów, potwierdza to pogląd , ze w przypadku właściwej homeostazy układu pokarmowego, skuteczność zakwaszaczy może być znikoma.

Tabela 7. Wyniki produkcyjne 42 dniowych kurcząt brojlerów żywionych mieszankami przemysłowymi zawierającymi zakwaszasz i otrzymujące dodatek kwasu mlekowego oraz serwatki(Majewska i Pudyszak,2005).

Wyszczególnienie	Grupa
		I - kontrolna	II - kwas mlekowy	III - serwatka kwasowa
Masa ciała: - kury (kg) (%) - koguty (kg) (%)	2,19 100 2,84 100	2,27 103,60 2,72 95,77	2,11 96,38 2,49 87,65
Zużycie paszy (kg/kg) (%)	1,96 100	1,96 100	1,95 99,44
Padnięcia (%)	3,34	4,77	5,00
EWW (pkt)	251	246	227

Świeża serwatkę, stosował również Kupren (2006) w żywieniu indyków rzeźnych. Autor podawał indykom serwatkę bez rozcieńczenia 2 razy w tygodniu po 4h. Stwierdził, że:

• Masa ciała indyków zwiększyła się o 0.76%,

• Wykorzystanie paszy na 1 kg przyrostu o 1.52%,

• Wydajność rzeźna, odczyn pH, skład chemiczny i barwa nie wykazywały statystycznych różnic z grupą kontrolną.

Według tego autora dodatek świeżej kwaśnej serwatki nie wywarł istotnego statystycznie wpływu na wskaźniki produkcyjne i jakość mięsa tych ptaków, ale stwierdzono pewne korzystne tendencje.

Działanie dodatku kwasów organicznych na kurczętach brojlerów rasy Ross 308 badała Gornowicz (2004).Kurczęta podzielono na 4 grupy (A, B, C, D), czynnikiem różnicującym był udział w mieszance kwasów organicznych. organicznych grupie kontrolnej A - bez dodatku kw. Organicznych, Organicznych - 0.4% kwasu mlekowego 50%, C - 0.6% kwasu mlekowego 100% na nośniku mineralnym oraz D - 0.6% mieszaniny kwasów mlekowego, propionowego i jabłkowego na nośniku mineralnym. Na podstawie tych badań autorka stwierdziła:

• Statystycznie istotne (p<0.05) zróżnicowanie zawartości bakterii i grzybów w powietrzu (po 6 tygodniach) pomiędzy grupa kontrolną a grupami doświadczalnymi

• Wyższy o 7.0% Europejski Wskaźnik Wydajności dla kurcząt z grup doświadczalnych

Uzyskane wyniki wskazują, że dodane preparaty kwasu mlekowego oraz innych kwasów organicznych poprawiły warunki utrzymania kurcząt, co wyraziło się znacznie mniejszą ogólną liczbą bakterii mezofilnych i grzybów w paszy (średnio 10x), ściółce (średnio 10x), powietrzu brojlerni oraz mniejszą liczbą mikroorganizmów patogennych E. coli i Cl. perfringens w ściółce i powietrzu. Dzięki korzystniejszym warunkom środowiska kurczęta uzyskały istotnie wyższy (o 14 punktów) wskaźnik wydajności w porównaniu do kurcząt utrzymywanych bez zastosowania dodatku kwasów organicznych.

3. Związki mineralne jako stymulatory wzrostu

Najbardziej poznane jest zapotrzebowanie ptaków na makroelementy Ca i P. Szczególnie duże zapotrzebowanie na te pierwiastki maja kury nieśne. W żywieniu ptaków rzeźnych kładzie się nacisk na mikroelementy mające wpływ na wytrzymałość nóg i funkcjonowanie układu krwionośnego. Aktualnie największe znaczenie przypisuje się takim pierwiastkom jak Mn, Zn, Se, Cu i J. Absorpcja mikropierwiastków zależy od wielu czynników, Szczególnie istotny jest rodzaj połączeń chemicznych w jakich występuje dany mikroelement w paszy a także jakie tworzy połączeniach w reakcjach z cząsteczkami pokarmowymi i produktami trawienia w jelicie cienkim Preś i in. (2000). Pierwiastki te aby nie były toksyczne podaje się w formie tzw. biopleksów czyli najczęściej w połączeniu z aminokwasami albo białkiem - proteinianami.

Bunesowa (1999) stosowała w żywieniu kur różne formy substancji zawierających Bio-Zn, Bio-Mn, i Bio-Zn +Mn. We wszystkich grupach doświadczalnych stwierdziła wzrost masy jaj. Intensywność nieśności wzrosła w grupach Bio-Mn i Bio-Zn+Mn. W grupie Bio-Zn i Bio-Zn +Mn zaobserwowany pozytywny wpływ proteinianów na zwiększenie masy skorupy i jej wytrzymałości. Najniższą liczbę jaj z uszkodzona skorupą stwierdzono w grupie Bio-Zn+Mn.

Latshawa i in. 1995 (za Rachwał, 2004) stosowali dodatek Se w ilości 0,1 albo 0,2 mg/kg paszy dla kur niosek. Stwierdził, ze dodatek Se do paszy może 4-krotnie podnieść jego poziom w jaju. Se w połączeniach organicznych w większym stopniu kumuluje się w białku, a w nieorganicznych - w żółtku jaja.

Naturalnym i uniwersalnym preparatem mineralnym wydaje się być węgiel drzewny. Siwik (2006) 7-tygodniowym ciężkim indykom rzeźnym Big 6 w osobnych korytkach żwirek krzemowy do woli lub węgiel drzewny w ilości 0,3% .

Tabela 8. Wyniki produkcyjne ciężkich indorów Big 6 w okresie od 7 do 20 tygodnia odchowu.

Wyszczególnienie	Grupy
		I (kontrolna)	II	III
Masa ciała, g: 7 tydzień 10 tydzień 13 tydzień 17 tydzień 20 tydzień % Zużycie paszy w kg na 1 kg przyrostu %	3285 5805 9250 12800 15822 100,0 2,68 100,0	3090 5410 9130 12300 15688 99,2 2,48 92,5	3215 5635 9570 13188 17385 109,8 2,00 74,6

Zastosowane dodatki miały wpływ na wyniki produkcyjne ciężkich indorów Big 6. Nieco niższe masy ciała i zdecydowanie wyższe zużycie paszy odnotowano w grupie kontrolnej. Najkorzystniejsze wyniki odchowu ptaków odnotowano w grupie III żywionych paszą z dodatkiem węgla drzewnego. Końcowa masa ciała ptaków grupy III była wyższa od masy ciała grupy kontrolnej o 9,8% a zużycie paszy mniejsze o 25,4%. Zastosowanie w żywieniu indorów do woli żwirku krzemowego spowodowało zmniejszenie masy ciała o około 1% w stosunku do ptaków grupy kontrolnej, ale zwiększyło wykorzystanie paszy o 7,5%.

Bielińska i in. (2000) gęsiom reprodukcyjnym w okresie od grudnia do czerwca mieszankę paszowa wzbogacali dodatkami witamin A, E i Se . Selen podawano w ilości 15 mg/kg.

Tabela 9. Wpływ dodatku do paszy witamin A, E i selenu na wyniki reprodukcji gęsi białych kołudzkich® (Bielińska i In.,2000).

Wskaźniki	Grupa
		I - kontrolna	II - wit.A	III - wit.E	IV - wit.E i selen
Liczba jaj od nioski (szt.)	62,8	63,4	65,2	61,7
Masa jaj (g)	195,3	193,1	193,1	194,1
Zapłodnienie jaj (%)	88,0	82,1	80,6	88,0
Wyląg z jaj zapłodnionych (%)	76,5	74,1	76,4	77,5
Liczba gąsiąt od nioski (szt.)	40,9	37,0	39,1	40,7
Zużycie paszy na 1 pisklę (g)	1920	2120	2020	1940

Najwięcej piskląt uzyskano w grupie kontrolnej. Dodatek witaminy A i E spowodował pogorszenie wyników rozrodu. Najniższe wyniki objawiające się mniejszym zapłodnieniem jaj o 6 - 7,5% i większym zużyciem paszy na 1 wylężone pisklę. Najgorsze wyniki stwierdzono przy dodatku witaminy A.U gęsi - ptaków jedzących zielonki, susze, marchew i owies - dodatek syntetycznej witaminy A i E nie jest uzasadniony ani fizjologicznie, ani ekonomicznie, pogarsza bowiem wyniki reprodukcji i zwiększa koszt produkcji.

Potwierdza to opinie, że nadmiar preparatów selenowych szczególnie pochodzenia nieorganicznego powoduje ślepotę, złe zapładnianie jaj, nadciśnienie i pękanie naczyń krwionośnych. Ponieważ selen i siarka należą do tej samej grupy pierwiastków , selen może zastępować siarkę w utrzymywaniu budowy przestrzennej białek, zmieniając ich strukturę tworząc nowotwory.

Tarasewicz i in. (2000) badali wypływ dodatku cynku i selenu w organicznych połączeniach do diety przepiórek japońskich Faraon, na wyniki wylęgowości jaj. Ptaki grupy II i III otrzymywały dodatek cynk w ilości 0,2 i 0,3 g na kg paszy, grypy i IV i V- z bioleksem Se podawanych w ilości 0,15 i 0,25 mg na kg paszy i w głupie Vi oba biopleksy - 0,3 g cynku i 0,5 mg Se. Wyniki lęgu wskazują na niekorzystny wpływ biopleksu cynku na wskaźniki wylęgowości jaj, przy czym wraz ze zwiększaniem się jego dawki obniżała się wylęgowość jaj zarówno jaj nałożonych jaki i zapłodnionych. Dodatek biopleksu selenu wpłynął pozytywnie na wskaźniki wylęgowości i zapłodnienie zapłodnienia. Dodatek obu pierwiastków jednocześnie nie miał wpływu na, zapłodnienie, ale pogorszył wskaźniki wylęgowości.

Makarski (1996) podawał indykom rzeźnym typu ciężkiego Big-6 do wody pitnej dodatek Cu w formie chelatu z lizyną w ilości 30mg/1l wody. Dodatek biopleksu miedzi nie wpłynął na zmianę uzyskanych przyrostów indyków oraz zużycie paszy, jedynie po 4-tym tygodniu uległa obniżeniu ilość upadków. Stosowanie biopleksu-Cu do wody pitnej dla indyków nie powodowało interakcji ze składnikami paszy a poziom oznaczanych mikroelementów i makroelementów w osoczu w obu grupach był podobny. Odnotowano natomiast istotny wzrost poziomu potasu w osoczu krwi.

Tabela 10. Wyniki produkcyjne indyków (Makarski, 1999).

Badane cechy	Grupa (n=100)
		Kontrolna	Żywiona Cu*
Masa ciała w kg w wieku: 4 - tygodni 8 - tygodni	1,18 4,88	1,12 4,70
Zużycie paszy na 1 kg masy ciała (kg) w wieku: 4- tygodni 8 - tygodni	1,42 1,93	1,40 1,91
Śmiertelność (%) w wieku: 4 - tygodni 8 - tygodni	3,5 6,2	3,6 5,1

* - podano w formie chylatu z lizyną w dawce 30 mg/1l wody

VI. WNIOSKI

1. Dodatki ziołowe nie powinny przekraczać 1% mieszanki paszowej.

2. Lepsze efekty daje podawanie ziół do picia niż suszonych ziół do paszy, ponieważ daje to możliwość stosowania terapii przerywanej.

3. Jako probiotyki stosowano serwatkę, kwas mlekowy, kwas propionowy. W większości tych badań uzyskano polepszenie efektu produkcyjnego.

4. Najczęściej stosowano pojedyncze pierwiastki Se, Zn Cu. Stosowanie dodatków mineralnych nie dawało jednoznacznych pozytywnych efektów. Zastosowanie węgla drzewnego w ilości 0,3 kg/t dawało pozytywne efekty w żywieniu kurcząt.

VII. LITERATURA

Bączkowska H., Ślósarz A., 1987, Żywienie drobiu, PWRiL, Warszawa.

Bielińska H., Koreleski J., Pakulska E., Badowski J., Rosiński A., Miąskowska K., 2000. Wpływ dodatku do paszy witamin A i E oraz selenu na wyniki produkcyjne gęsi Białych kołudzkich. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 49: 411-412.

Brande R., Johnson B.C.J., 1953, Nutrition. 49: 505.

Bunesowa A., 1999, Chelatowe pierwiastki śladowe (Zn, Mn ) w żywieniu kur Zesz. Nauk Przegl. Hod. 45: 309-317.

Bunesowa A. 1998. Effect of chelates on egg production and qualitative of egg Stell. IX Inter. Symp. Of Young Poultry Sci., WPSA. Czerwiec, Book of abstracts: 160-161.

Burzyńska M., 2006. Reakcja indyków na dodatek kminklu Carum Carvi L. W mieszankach paszowych. Maszyn opis UWM Olsztyn.

Faruga A., Mikulski9 D., Bobrzecka D., Mikulska M,., Pudyszak K., 1998, 36:Wykorzxystanie nasion szarłatu Amarantus cruentus L., w Żywieniu kurcząt broilerów i kur niosek. 36: 287-298.

Faruga A., Pudyszak K., 1999, Efektywność odchowu i jakość mięsa indyczek rzeźnych żywionych pasza z dodatkiem ziół. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 45: 349-355.

Field C.J., Johnson I.R., Schley P.D. 2002, Nutriens and their role in host resistance to infection. J. Leukoc. Biol. 71: 16-32.

Gornowicz E., 1999, Ocena wartości pokarmowej mieszanki paszowej z udziałem koncentratu sylimaryny 80% w odchowie kurcząt brojlerów. Zesz. Nauk. Przegl. Hod. 49: 413-414.

Jamroz D., 1993, Fizjologiczne podstawy trawienia w drobiu., Polskie drobiarstwo 5: 25-27.

Kaczyński J, 2001 Wpływ dodatku żwirku krzemowego, łusek z nasion kakaowca i łusek kawy na wyniki produkcyjne indyków rzeźnych. Praca magisterska, Katedra Drobiarstwa UWM, Olsztyn.

Kidd M.T., Quereshi M.A., Ferket P.R., Thomas L.N., 2000. Turkey hen zinc source affects progeny immunity and disease resistance. J. Appl. Poultry Res. 9: 414-423.

Korniewicz A., 1996, Stymulatory wzrostu i probiotyki w produkcji zwierzęcej. XXVI Sesja Naukowa Komisji Żywienia Zwierząt KNZ PAN. Dodatki paszowe w żywieniu zwierząt 15-16 października 1996 Olsztyn.

Kupren T., 2006, wpływ dodatku serwatki Dudziński żywieniu indorów BUT 9 na ich wyniki produkcyjne Dudziński jakość mięsa. Maszynopis UWM Olsztyn.

Leng L., Bobcek R., Kuricova S., Boldizarova K., Gresakova L., Sevcikova Z., Revajova V., Levkutova M., Levkut M., 2003, Comparative metabolic and immune response of chicken fed diets containing inorganic selenium and Sel-Plex organism selenium, [in:] Biotechnology in the Feed Industry, Proc. Of 19^th Alltech's Annual Symp., Nottingham University Press, Nothingham, UK :125-129.

Lutomski J.,1995, Znaczenie terapeutyczne czosnku standaryzowanego. Wiad. Zielarskie. 11: 13-15.

Majewska T.,2006 : Drobiarstwo niekonwencjonalnie. Wyd. „Hoża” Warszawa.

Makarski B., (1996) Wpływ dodatku syntetycznej D, L- lizyny do paszy na wybrane składniki krwi kurcząt rzeźnych. XXVI Sesja Naukowa Komisji Żywienia Zwierząt KNZ PAN nt: Dodatki paszowe w żywieniu zwierząt. Olsztyn 15-16.10.1996, (162-163)

National Research Council (1994): Nutrient Requirements of Poultry. 9^th ed. National Academy Press, Washington D.C. 35-39.

Niedworak J.,1994, Działanie farmakologiczne czosnku. Wiad. Zielarskie. 9:17-19.

Preś J., Kinal S., Jamroz D. 1997. Mikroelementy w żywieniu zwierząt. Aspekty zootechniczno-weterynaryjne chowu drobiu grzebiącego. VIII Symp. Drob. 25-27 września. Polanica Zdrój: 26-28.

Serafin I., 2005. Wyniki odchowu, wartość rzeźna i jakość mięsa kurcząt brojlerów żywionych z dodatkiem serwatki i kwasu mlekowego. Maszynopis UWM Olsztyn.

Stymulatory wzrostu w żywieniu drobiu w świetle najnowszych badań

Growth stimulators in poultry feeding based on the modern experiments.

Paweł Żukowski

Streszczenie

Od 1946 roku w żywieniu drobiu stosowano antybiotyki jako stymulatory wzrostu. Od 1 stycznia 2006 roku wprowadzono zakaz ich stosowania. Dziś stymulatorami wzrostu określa się dodatki paszowe takie jak: zioła, probiotyki, prebiotyki, symbiotyki, enzymy paszowe, zakwaszacze, minerały i witaminy.

Celem pracy była analiza wyników badań innych Autorów, nad wpływem dodatku ziół, składników mineralnych i probiotyków na wyniki produkcyjne drobiu i jakość ich mięsa.

Na podstawie analizy wyników tych prac można stwierdzić, że wszystkie te dodatki nie są obojętne dla organizmu ptaków. Podawanie ich do mieszanek paszowych ilości powyżej 1% z reguły pogarszało wyniki odchowu jakość mięsa. W przypadku ziół lepszym sposobem wydaje się podawanie ich wodnych wyciągów do picia niż stała ich obecność w paszy. Podawanie wodnych wyciągów daje możliwość stosowana tzw. terapii przerywanej a nie w sposób ciągły.

Podobne wnioski można wysnuć na podstawie analizy wyników prac dotyczących stosowania dodatków mineralnych. Dodatki mineralne stosowano zarówno do paszy jak i do picia: selen w ilości 0,15-0,25 m/kg paszy, Cu w ilości 30 mg/1 litr wody, Zn w ilości 200-300 mg do paszy. Wyniki tych badań nie dały jednoznacznych pozytywnych efektów na efektywność odchowu ptaków, a w niektórych przypadkach nawet je pogorszyły

Jako probiotyki stosowano serwatkę, kwas mlekowy (10cm3/25 l wody), propionowy i jabłkowy. W większości tych badań uzyskano niewielkie polepszenie wyników efektu produkcyjnego.

37

---