Pierwsze wolne elekcje
Sytuacja po śmierci Zygmunta Augusta (1572)
Zygmunt August nie posiadał potomstwa, wygasła więc na nim dynastia Jagiellonów. Rzeczpospolita stanęła przed podwójnym problemem: kto powinien zostać nowym władcą i według jakiej procedury należy go wybrać.
Interreksem został prymas Jakub Uchański, a odpowiedzialnym za porządek publiczny wojewoda krakowski i marszałek wielki koronny Jan Firlej, wyznawca kalwinizmu. Władzę w terenie przejęły konfederacje szlacheckie, zwane kapturami. Powołały one sądy kapturowe, gdyż w okresie bezkrólewia nie mogły działać sądy zwykłe, orzekające w imieniu władcy. Te sądy nadzwyczajne rozpatrywały przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia oraz bezpieczeństwu Rzeczypospolitej.
W styczniu 1573 roku na wniosek prymasa Uchańskiego zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny w celu ustalenia zasad przyszłej elekcji króla. Na wniosek stronnictwa egzekucyjnego uchwalono, iż monarcha będzie wybrany metodą elekcji viritim, czyli takiej, w której bierze udział cała szlachta, a nie tylko senatorowie i posłowie. Stronnictwo egzekucyjne chciało, by udział w elekcji był dla szlachty obligatoryjny, co zwiększałoby szanse kandydata do tronu popieranego przez to stronnictwo, jednak magnateria przeforsowała inne rozwiązanie: udział w elekcji jest prawem, a nie obowiązkiem szlachcica. Głosowanie miało się odbywać nie indywidualnie, lecz województwami.
Postanowiono, że wolna elekcja odbędzie się w kwietniu 1573 roku we wsi Kamień pod Warszawą (dzisiejsza dzielnica Grochów). Wyznaczenie takiego miejsca było korzystne dla magnaterii, gdyż na Mazowszu przeważała szlachta drobna, zagrodowa, którą łatwo było przekupić. Z drugiej strony za Warszawą przemawiało położenie - znajdowała się ona mniej więcej w połowie drogi między stolicą Królestwa Polskiego a stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego.
Wolna elekcja 1573
podczas tej elekcji doszło do rywalizacji między Habsburgami a Walezjuszami: ci pierwsi wystawili jako swojego kandydata do tronu Rzeczypospolitej arcyksięcia Ernesta, syna cesarza Maksymiliana II, ci drudzy księcia Henryka, brata króla Francji Karola IX; rozważane także kandydatury króla Szwecji Jana III i cara Rosji Iwana IV Groźnego nie odegrały żadnej roli
kandydaturę Henryka Walezjusza poparło stronnictwo szlacheckie, na którego czele stanął były sekretarz Zygmunta Augusta, Jan Zamoyski (późniejszy kanclerz i hetman wielki koronny); zasadniczą rolę w popularyzowaniu tej kandydatury odegrał biskup Walencji Monluc, który przybył do Polski w charakterze francuskiego posła; Ernest Habsburg popierany był przez środowisko możnowładcze
pierwsza w dziejach wolna elekcja odbyła się w maju 1573 roku; wybrany na króla Henryk Walezjusz zaprzysiągł artykuły henrykowskie, uchwalone jeszcze przed elekcją przez sejm konwokacyjny; dokument ten miał charakter konstytucji; gwarantował zachowanie wszystkich dotychczasowych przywilejów oraz wprowadzał następujące zasady ustrojowe:
elekcja viritim
sejm zwoływany co najmniej raz na dwa lata
każdorazowa zgoda sejmu na wprowadzanie nowych podatków i ceł oraz zwoływanie pospolitego ruszenia
król ma obowiązek opłacania pospolitego ruszenia poza granicami Rzeczypospolitej
wolność religijna (włączono do artykułów henrykowskich treść aktu konfederacji warszawskiej)
prawo do rokoszu, czyli buntu przeciwko władzy królewskiej, jeżeli łamałaby ona zasady ustrojowe
nowy król podpisał także pacta conventa, czyli swoje osobiste zobowiązania wobec szlachty; od tej pory przy kolejnych wolnych elekcjach artykuły henrykowskie były podpisywane przez monarchę jako część stała, a pacta conventa jako część zmienna umowy między nim a szlachtą
Henryk Walezjusz w czerwcu 1574 roku niespodziewanie wyjechał z Polski po śmierci swego brata, Karola IX, by objąć wakujący tron francuski; początkowo miał zamiar rządzić Rzeczpospolitą z Paryża, poprzez swoich wysłanników, jednak strona polska nie zgodziła się na takie rozwiązanie; po bezskutecznych wezwaniach króla do powrotu, sejm ogłosił bezkrólewie i rozpoczął przygotowania do nowej elekcji.
Wolna elekcja 1575
kandydatami do tronu na drugiej wolnej elekcji byli cesarz Maksymilian II Habsburg oraz Anna Jagiellonka i książę siedmiogrodzki Stefan Batory, który miał zostać jej mężem; elekcja odbyła się w grudniu 1575 roku; większość senatu i posłów litewskich opowiedziała się za Maksymilianem, zaś szlachta polska za Anną Jagiellonką i Stefanem Batorym; prymas Jakub Uchański ogłosił zwycięstwo Maksymiliana, zaś marszałek izby poselskiej Mikołaj Sienicki - zwycięstwo Anny Jagiellonki i Stefana Batorego
Batory przybył do Krakowa na Wielkanoc 1576 roku, poślubił Annę Jagiellonkę, po czym odbyła się koronacja obojga; śmierć Maksymiliana w październiku 1576 roku zapobiegła wojnie sukcesyjnej
Stefan Batory (1576-1586) i wojna o Inflanty
Konflikt z Gdańskiem
Gdańsk nie uznał wyboru Stefana Batorego na króla Polski, popierając kandydaturę cesarza Maksymiliana II Habsburga; patrycjat gdański dążył także do obalenia statutów biskupa Karnkowskiego, gdyż ograniczały one autonomię miasta
w roku 1577 wojsko królewskie obległo Gdańsk; oddziały polskie odnosiły zwycięstwa w polu, ale nie mogły zdobyć dobrze ufortyfikowanego miasta, zaopatrywanego w broń i żywność drogą morską; Batory nadał przywileje handlowe Elblągowi, chcąc w ten sposób zagrozić ekonomicznym interesom Gdańska
Batory skorzystał z mediacji elektora brandenburskiego i zgodził się odstąpić od oblężenia miasta w zamian za uznanie przez Gdańsk jego panowania oraz wypłacenie kontrybucji w wysokości 200 tys. złotych; zawieszono także (a w roku 1584 całkowicie zniesiono) obowiązywanie statutów biskupa Karnkowskiego, ograniczającego niezależność miasta - tym samym Batory zgodził się na szeroką autonomię Gdańska w ramach Rzeczypospolitej
w ramach tej ugody król zobowiązał się do nietworzenia floty i cofnął przywileje nadane wcześniej
Problem Prus Książęcych
Batory zgodził się na brandenburską kuratelę nad Prusami Książęcymi (z powodu choroby umysłowej Albrechta Fryderyka, syna Albrechta Hohenzollerna); tą decyzją Batory otworzył drogę do zjednoczenia Brandenburgii z Prusami Książęcymi, pogarszając sytuację geopolityczną Rzeczypospolitej nad Bałtykiem
król uzyskał odszkodowanie w wysokości 200 tys. guldenów - potrzebne mu były fundusze na wojnę z Rosją
Wojna o Inflanty
w latach 1575-1577 car Iwan IV Groźny, korzystając z zaangażowania Polaków w sprawy elekcji, zajął Inflanty; oparła mu się jedynie Ryga
w roku 1577 wojska polskie rozpoczynają przeciwdziałania, uzyskując poparcie Niemców inflanckich; wojna miała charakter przede wszystkim działań oblężniczych, uzupełnianych dalekimi zagonami jazdy
strategia zastosowana przez Batorego polegała na tym, iż zamiast najeżdżać bezpośrednio na Inflanty wojsko polskie uderzyło na ziemie wielkoruskie graniczące z Inflantami, stopniowo odcinając w ten sposób Inflanty od Rosji i przerywając rosyjskie drogi zaopatrzenia dla oddziałów w Inflantach
podczas wyprawy w roku 1579 wojska polskie zaatakowały i zdobyły Połock (30 sierpnia); podczas wyprawy w roku 1580 armia polska wzmocniona nowym zaciągiem i licząca ok. 30 tys. żołnierzy zdobyła Wielkie Łuki (4 września), Chołm i Woroniec; Batory odrzucił propozycję rokowań wysuniętą przez Rosjan; podczas wyprawy w roku 1581 oddziały polskie obległy Psków; oblężenie nie dawało jednak rezultatów, a dyplomacja papieska - zainteresowana pokojem między Polską a Rosją i zwróceniem obu państw przeciwko Turcji - doprowadziła w styczniu 1582 roku do zawarcia w Jamie Zapolskim dziesięcioletniego rozejmu; na mocy jego postanowień Rosjanie wycofali się z Inflant i zrzekli się na rzecz Litwy ziemi połockiej
Iwan Groźny podpisał również układ ze Szwedami, oddając im port w Narwie; Rosja została odepchnięta od Bałtyku na ponad 120 lat
Reformy Batorego
Stefan Batory powołał do życia w roku 1578 Trybunał Koronny, a następnie w roku 1581 Trybunał Litewski jako sądy apelacyjne od wyroków sądów ziemskich i grodzkich (przed tą reformą sądownictwa najwyższym sędzią był król); deputowanych do Trybunału Koronnego wybierano na sejmikach (sejmiki deputackie) oraz spośród duchowieństwa (dokonywały tego niektóre kapituły); sprawy z prowincji wielkopolskiej rozpatrywane były w Piotrkowie, a z małopolskiej w Lublinie; Trybunał Litewski obradował w Wilnie, Nowogródku i Mińsku
Batory utworzył piechotę wybraniecką spośród chłopów z dóbr królewskich; z każdych 20 łanów powoływano jednego piechura - jego gospodarstwo było zwolnione od pańszczyzny; piechur taki musiał stawiać się na każde wezwanie z własną bronią (szabla, toporek, rusznica); piechota wybraniecka nosiła błękitne mundury; jej liczebność wynosiła około 2 tys. żołnierzy w Koronie i kilkuset na Litwie
Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku
Kryzys w rolnictwie
Po okresie doskonałej koniunktury na polskie zboże pod koniec XV i na początku XVI wieku, sytuacja uległa pogorszeniu pod koniec tego stulecia. Przyczyniła się do tego po pierwsze stagnacja demograficzna na zachodzie kontynentu europejskiego, pod drugie - zwiększenie wydajności rolnictwa zachodnioeuropejskiego w związku z postępem w technologii upraw, a po trzecie - napływ taniej żywności z obszarów świeżo skolonizowanych.
W państwie polsko-litewskim na przełomie XVI i XVII wieku nastąpiło wyraźne ochłodzenie klimatu, co wpłynęło na spadek plonów. Wyczerpały się jednocześnie możliwości ekstensywnego rozwoju rolnictwa, poprzez dalsze zwiększanie wymiaru pańszczyzny oraz powiększanie areału upraw. Wszystkie te czynniki spowodowały, że zmniejszyły się dochody szlachty. Stosunkowo najmniej odczuła załamanie koniunktury magnateria, dysponująca rezerwami finansowymi, natomiast zmiany te silnie uderzyły w średnią szlachtę, stanowiącą jeszcze niedawno podstawę ruchu egzekucyjnego. Szlachta masowo zadłużała się u wielkich właścicieli ziemskich, spadając do kategorii klienteli magnackiej. W sferze politycznej te przemiany sprzyjały ewolucji demokracji szlacheckiej w stronę oligarchii magnackiej.
Proces koncentracji własności ziemskiej
magnateria zaczęła przejmować zadłużoną własność szlachecką; wiele majątków średniej szlachty bankrutowało z powodu załamania koniunktury i zadłużenia, i było przejmowanych za bezcen przez wielkich właścicieli; następowała stopniowa polaryzacja społeczna w ramach stanu szlacheckiego: zaczęła zanikać jeszcze niedawno silna warstwa szlachty średniej, będąca podstawą demokracji szlacheckiej, magnaci jako partnerów społecznych pozyskali drobną zubożałą szlachtę, uzależnioną od nich finansowo; taki układ stał się podstawą rozwoju oligarchii magnackiej
ukształtowała się nowa magnateria, wywodząca się ze średniej szlachty, wzbogaconej w czasach Zygmunta Augusta na egzekucji dóbr (na przykład Jan Zamoyski, Lubomirscy, Ossolińscy, Potoccy)
na wschodzie powstały wielkie latyfundia magnackie - Wiśniowieckich i Zbaraskich na Kijowszczyźnie i Zadnieprzu, Ostrogskich i Zasławskich na Wołyniu, Radziwiłłów na Litwie
rody magnackie przystąpiły do tworzenia ordynacji - zespołów dóbr niepodlegających podziałowi, które mógł dziedziczyć zawsze tylko najstarszy z synów właściciela; taki charakter miały między innymi Zamość (własność Zamoyskich) i Nieśwież (własność Radziwiłłów); ordynacje zapobiegały rozdrabnianiu własności magnackiej
rozwijały się dwory magnackie; magnaci tworzyli prywatne armie, w których znajdowali zatrudnienie przedstawiciele zubożałej szlachty
Wynaturzenia demokracji szlacheckiej
jednym z przejawów tych wynaturzeń był wzrost znaczenia sejmików szlacheckich - ich uchwały stały się ściśle wiążące dla posłów, w związku z czym sejm w coraz mniejszym stopniu reprezentował interesy państwa jako całości, a w coraz większym - partykularne interesy poszczególnych ziem; król Stefan Batory w sprawie podatków na wojnę z Moskwą zwrócił się nie tylko do sejmu, ale i do sejmików ziemskich, co było ewidentnym wskaźnikiem ich rosnącej roli; z drugiej zaś strony król sam celowo dowartościowywał sejmiki, by w ten sposób osłabić znaczenie sejmu, w którym stykał się z silną opozycją
przykładem upadku zasad, głoszonych wcześniej przez szlacheckie stronnictwo egzekucyjne, może być kariera Jana Zamoyskiego (1542-1605), w młodości działacza ruchu egzekucyjnego, który pełnił urzędy kanclerza koronnego (od roku 1578) i hetmana wielkiego koronnego (od roku 1580) wbrew ustawie zakazującej kumulowania najwyższych stanowisk państwowych; był jednym z najbogatszych magnatów Rzeczypospolitej i jednocześnie mecenasem kultury - to na jego weselu z Krystyną Radziwiłłówną w styczniu 1578 roku została po raz pierwszy wystawiona Odprawa posłów greckich Jana Kochanowskiego
za panowania Batorego pojawiły się pierwsze sygnały paraliżu instytucji państwowych: sejm w roku 1585 rozszedł się bez podjęcia uchwał, gdyż magnateria stosowała obstrukcję proceduralną
w sierpniu 1606 roku wojewoda krakowski Mikołaj Zebrzydowski stanął na czele rokoszu przeciwko Zygmuntowi III Wazie w obronie praw i wolności w Rzeczypospolitej; rokosz zyskał także poparcie między innymi kasztelana trockiego Jerzego Radziwiłła i kasztelana krakowskiego Janusza Ostrogskiego; rokoszanie chcieli skłonić króla do rezygnacji z planów wzmocnienia władzy królewskiej, przedstawionych sejmikom w grudniu 1605 roku, a następnie sejmowi w marcu 1606 roku; plany te przewidywały:
powołanie stałego wojska oraz stworzenie niezależnego od uchwał sejmowych skarbu, który opierałby się na stałych podatkach
ograniczenie tematyki obrad sejmu do spraw ważnych dla całej Rzeczypospolitej
podejmowania decyzji w sejmie większością głosów, a nie - jak dotąd - jednomyślnie
w lipcu 1607 roku w bitwie pod Guzowem wojsko królewskie rozbiło oddziały rokoszan, jednak później zawarto kompromis polegający na tym, że Zygmunt III zrezygnował ze swych planów, a rokoszanie ukorzyli się przed nim
Zygmunt III Waza (1587-1632) i wojny z Rosją oraz Szwecją
Zygmunt III Waza był synem króla szwedzkiego Jana i Katarzyny Jagiellonki. Wybrany został na króla Rzeczypospolitej w r. 1587, jego kontrkandydatem był arcyksiążę Maksymilian Habsburg, który nie uznał zwycięstwa konkurenta. O tym, kto ostatecznie będzie panował w Rzeczypospolitej, zadecydowała bitwa pod Byczyną na Śląsku, rozegrana 24 stycznia1588 r. Wygrały ją wojska królewskie dowodzone przez hetmana Jana Zamojskiego.
Wyprawy 1604 i 1608 roku
Z chwilą śmierci cara Fiodora I w r. 1598 w Rosji wygasła dynastia Rurykowiczów. Władzę objął bojar Borys Godunow (1598-1605), najbliższy doradca zmarłego cara, jednomyślnie wybrany na tron przez Sobór Ziemski (zjazd rosyjskich bojarów). Początkowo zyskał sobie opinię dobrego gospodarza i autorytet wśród poddanych. Jednak w r. 1601 Rosję nawiedziła wielka susza, która powtórzyła się w r. 1602 i 1603. Na ogromnych obszarach kraju zapanował głód oraz towarzyszące mu epidemie. Ta klęska spowodowała, że poddani odwrócili się od cara. Rosja weszła w okres anarchii, określany mianem Wielkiej Smuty.
na dworze księcia Adama Wiśniowieckiego w Brahiniu na Ukrainie pojawił się w r. 1603 człowiek podający się za cudem ocalonego Dymitra, syna Iwana IV Groźnego (prawdziwy Dymitr został zamordowany w r. 1591 na zamku w Ugliczu nad Wołgą z rozkazu Borysa Godunowa, gdyż był jego konkurentem do tronu); historycy ustalili, że Dymitr Samozwaniec naprawdę nazywał się Grigorij Otriepiew i był prawosławnym mnichem zbiegłym z moskiewskiego klasztoru
polscy magnaci, zainteresowani ekspansją na wschód, postanowili wykorzystać nadarzający się pretekst; głównym inicjatorem polskiej wyprawy na Moskwę pod hasłem osadzenia na Kremlu Dymitra był wojewoda sandomierski Jerzy Mniszech, oskarżany o przywłaszczenie kosztowności Zygmunta Augusta; Dymitr Samozwaniec obiecał mu wielkorządztwo ziemi nowogrodzkiej i pskowskiej; wyprawa wyruszyła jesienią 1604 r.; jeszcze w tym samym roku odniosła zwycięstwo pod Nowogrodem Siewierskim, ale na początku 1605 r. doznała klęski pod Dobryniczami, gdzie wojskami rosyjskimi dowodził książę Wasyl Szujski
w kwietniu 1605 umarł Borys Godunow, a tron przejął jego 16-letni syn Fiodor II; 10 czerwca młody władca został jednak zamordowany przez wysłanników Dymitra; 20 czerwca Dymitr Samozwaniec triumfalnie wkroczył z polskimi oddziałami do Moskwy; magnaci kresowi Adam i Konstanty Wiśniowieccy oraz Jerzy Mniszech osadzili go na tronie
w prywatnej wyprawie na Moskwę uczestniczyła - oprócz magnatów liczących na powiększenie swych fortun - szlachta zbiedniała w wyniku załamania się koniunktury na zboże
8 maja 1606 r. Dymitr ożenił się z Maryną Mniszchówną, córką wojewody sandomierskiego - ceremonia odbyła się według obrządku prawosławnego, lecz Maryna pozostała przy katolicyzmie, co zostało bardzo źle przyjęte przez społeczeństwo rosyjskie; 17 maja w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko Polakom; na Kreml wtargnęły oddziały zbrojne bojarów, Dymitr został rozszarpany przez tłum na dziedzińcu kremlowskim, a następnie jego ciało wystrzelono z armaty w kierunku zachodnim, czyli w stronę Rzeczypospolitej; podczas zamieszek życie straciło co najmniej 2 tys. osób - Polaków oraz rosyjskich zwolenników Dymitra Samozwańca; ocaleli wojewoda Jerzy Mniszech i jego córka, których wywieziono do Jarosławia nad Wołgą; tron moskiewski z woli bojarstwa objął książę Wasyl Szujski (1606-1610)
nie powiodła się druga magnacka wyprawa na Moskwę, zorganizowana w r. 1608 pod pretekstem osadzenia na tronie kolejnego Dymitra Samozwańca; oddziały polskie ugrzęzły w obozie we wsi Tuszyno pod Moskwą, z którego Polacy grabili okoliczne tereny; w r. 1609 Tuszyno zostało okrążone przez siły rosyjskie
Oficjalna interwencja polska 1609 roku
w sierpniu1609 r. wojsko królewskie ruszyło na Smoleńsk, twierdzę należącą niegdyś do Wielkiego Księstwa Litewskiego, zdobytą przez Rosjan za panowania Zygmunta I; twierdza ta miała kluczowe znaczenie dla systemu obronnego państwa moskiewskiego; Rosjanie pod wodzą Michaiła Szeina powstrzymali jednak polski atak i rozpoczęło się długotrwałe oblężenie
4 lipca 1610 r. stoczona została bitwa pod Kłuszynem (około 150 kilometrów na zachód od Moskwy); oddziałami polsko-litewskimi dowodził hetman Stanisław Żółkiewski, udało mu się pokonać wojska rosyjskie idące na odsiecz Smoleńskowi
w sierpniu 1610 delegacja bojarów rosyjskich podpisała w polskim obozie traktat z hetmanem Żółkiewskim, ustalający, iż tron moskiewski obejmie syn Zygmunta III Wazy, Władysław; ustalono jednocześnie, że Zygmunt odstąpi od oblężenia Smoleńska i zrezygnuje z pretensji terytorialnych wobec Rosji, a Władysław przejdzie na prawosławie
bojarzy odsunęli od władzy Wasyla Szujskiego i umieścili go w klasztorze, a 22 września 1610 r. oddziały polskie wkroczyły na Kreml; Zygmunt III odrzucił wcześniej wynegocjowane porozumienie, gdyż chciał korony carskiej dla siebie
w marcu 1611 w Moskwie wybuchło powstanie przeciwko obecności wojsk polskich, które dopuszczały się licznych grabieży; dowódca Kremla Aleksander Gosiewski kazał wówczas spalić Moskwę, by polska jazda nie musiała walczyć z powstańcami w wąskich uliczkach stolicy; powstanie po kilku dniach zostało stłumione; w czerwcu skapitulował broniony przez Rosjan Smoleńsk
latem 1612 r. książę Dymitr Pożarski i kupiec Kuźma Minin przystąpili do organizowania rosyjskiego pospolitego ruszenia przeciwko polskiej okupacji; w październiku Rosjanie zaatakowali Kreml i zmusili polską załogę do kapitulacji
w styczniu 1613 r. zebrał się w Moskwie zjazd bojarstwa, który wybrał na cara Michaiła Romanowa - w ten sposób rozpoczęła panowanie dynastia Romanowów, która utrzymała się na tronie do końca istnienia carskiej Rosji, czyli do r. 1917
Koniec wojny rosyjskiej
w styczniu 1619 r. Rzeczpospolita i Rosja zawarły rozejm w Dywilinie na 14,5 roku; na jego mocy Wielkie Księstwo Litewskie otrzymało ziemie smoleńską, siewierską i czernihowską oraz twierdze Siebież i Newel na ziemi połockiej
po śmierci Zygmunta III w r. 1632 Rosjanie wznowili wojnę, licząc na korzystniejsze dla siebie rozwiązanie terytorialne; w czerwcu 1634 podpisano pokój wieczysty w Polanowie, który jednak potwierdził ustalenia z Dywilina, z wyjątkiem niewielkich korekt granicznych na korzyść Rosji; Władysław IV Waza (1632-1648) zrzekł się pretensji do tronu moskiewskiego, otrzymując rekompensatę finansową w wysokości 20 tys. rubli i uznał Michaiła Romanowa jako cara Rosji
Przyczyny wojny ze Szwecją
W listopadzie 1592 r. zmarł władca Szwecji Jan III Waza, ojciec króla Rzeczypospolitej Zygmunta III. Zgodnie z zasadami dziedziczenia obowiązującymi w Szwecji, nowym władcą został Zygmunt III. Ujawniła się jednak od razu silna opozycja przeciwko niemu, na której czele stanął brat zmarłego władcy (czyli stryj Zygmunta) książę Karol Sudermański. Wśród społeczeństwa szwedzkiego dominowała już religia luterańska, dlatego perspektywa katolickiego władcy była dla większości Szwedów nie do przyjęcia, tym bardziej, że Zygmunt miał opinię zwolennika kontrreformacji. Na początku 1593 roku zebrał się w Uppsali zjazd luterański, który uznał Szwecję za państwo protestanckie. Domagano się od Zygmunta potwierdzenia praw wyznawców luteranizmu. Zygmunt zatwierdził warunki przedstawione mu przez parlament szwedzki (Riksdag) i w lutym 1594 r. został koronowany w Uppsali na króla. W sierpniu wrócił do Rzeczypospolitej, a rządy w Szwecji miała sprawować w jego imieniu rada państwa na czele z Karolem Sudermańskim.
Zygmunt nie zamierzał jednak przestrzegać przyjętych zobowiązań. Rządził autokratycznie, wysyłając dyspozycje za pośrednictwem swych szwedzkich sekretarzy. Spowodowało to otwarty bunt, któremu przewodził Karol Sudermański. Poparła go nie tylko duża część szlachty szwedzkiej, ale i chłopstwo mające swą reprezentację w parlamencie. Król Zygmunt wyprawił się wiosną 1598 r. do Szwecji z zamiarem stłumienia buntu, lecz nie odniósł sukcesu i musiał się wycofać. Rok później Riksdag ogłosił decyzję o detronizacji Zygmunta, a w r. 1600 powołał na tron Karola Sudermańskiego jako Karola IX (1600-1611).
W odpowiedzi na ten akt Zygmunt przyłączył Estonię do Rzeczypospolitej, realizując swoją obietnicę z pactów conventów. To postanowienie wywołało wybuch wojny polsko-szwedzkiej.
Wojna o Inflanty
w r. 1600 wojska szwedzkie wkroczyły z Estonii na Inflanty i opanowały wiele tamtejszych miast; inflancka szlachta zajęła postawę proszwedzką ze względu na fakt, iż dominował wśród niej luteranizm
w czerwcu 1601 r. wojska Rzeczypospolitej, dowodzone przez hetmana litewskiego Krzysztofa Radziwiłła „Pioruna”, pokonały armię szwedzką w bitwie pod Kokenhausen; w następnych miesiącach udało się im odzyskać prawie całe Inflanty; 27 września 1605 hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz zwyciężył pod Kircholmem na przedpolach Rygi; 2,8 tys. polskiej husarii i tysiąc piechoty pokonało 10 tys. szwedzkiej piechoty i pół tysiąca jazdy; 9 tys. Szwedów poległo na polu bitwy, a Karol IX ledwo zdołał zbiec z pola bitwy
w r. 1621 król Szwecji Gustaw II Adolf (1611-1632), wykorzystując zaangażowanie Polski w walkach z Turcją, zajął Rygę - w desancie morskim uczestniczyło 150 okrętów z 12 tys. żołnierzy; do roku 1625 Szwedzi opanowali resztę Inflant
Wojna o ujście Wisły
Gustaw II Adolf zaatakował w lipcu 1626 roku Prusy Książęce i Królewskie; Szwedzi zablokowali Gdańsk, zajęli Piławę, Elbląg, Malbork, Frombork, Puck, Tczew (w sumie 16 miejscowości); bitwa, do której doszło między wojskami polskimi a szwedzkimi pod Gniewem, okazała się polską porażką - wprawdzie szarża husarii rozbiła szeregi szwedzkiej piechoty, ale polskie dowództwo nie potrafiło tego wykorzystać i 1 października 1626 roku nakazało odwrót
blokując Gdańsk, Szwedzi ustawili własne komory celne; w roku 1627 polska flota odniosła zwycięstwo w bitwie pod Oliwą; w jego wyniku została usunięta szwedzka blokada
Rozejm w Starym Targu (Altmarku koło Sztumu) - 1629
rozejm polsko-szwedzki został zawarty dzięki mediacji dyplomacji francuskiej, zainteresowanej udziałem Szwecji w wojnie trzydziestoletniej; w myśl jego postanowień Szwedzi zatrzymali porty w Prusach Królewskich z wyjątkiem Pucka i Gdańska, także Inflanty po Dźwinę
w roku 1634 Polacy rozpoczęli z inicjatywy Władysława IV budowę nowego portu, który na cześć króla otrzymał nazwę Władysławowo; przystąpiono także do rozbudowy polskiej floty wojennej
Rozejm w Sztumskiej Wsi - 1635
Z wojny trzydziestoletniej Szwecja wyszła mocno osłabiona, nie była więc zainteresowana kontynuowaniem konfliktu zbrojnego z Polską. Obie strony zawarły więc rozejm w Sztumskiej Wsi, który miał obowiązywać przez 26 lat. Zgodnie z jego postanowieniami Rzeczpospolita odzyskała Prusy Królewskie, natomiast Inflanty pozostały pod panowaniem szwedzkim. Nie poruszono kwestii pretensji Władysława IV do tronu szwedzkiego.
Wojna z Turcją
Na stosunki Rzeczypospolitej z Turcją w I połowie XVII wieku wpłynęło zaangażowanie Zygmunta III w wojnę trzydziestoletnią po stronie Habsburgów. O wyprawę turecką przeciwko Polakom zabiegał w Stambule władca Siedmiogrodu Gabor Bethlen, ale i sułtan Osman II (1618-1622) zarzucał Rzeczypospolitej tolerowanie napadów Kozaków na terytorium tureckie i domagał się ich okiełznania. Jednocześnie Tatarzy, wasale sułtana, pustoszyli południowo-wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Ocenia się, że w latach 1605-1619 przeprowadzili oni aż czterdzieści łupieżczych najazdów na ziemie Korony.
Hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski, chcąc uprzedzić uderzenie tureckiej armii Iskander-paszy, przekroczył w początkach września 1620 roku graniczny Dniestr i wszedł z wojskiem do Mołdawii, będącej tureckim lennem. Miał ze sobą 8400 żołnierzy i obiecaną pomoc ze strony hospodara mołdawskiego Kaspera Grazianiego, który chciał zrzucić zależność od Turcji. Pomoc jednak nie nadeszła, do czego przyczynili się towarzyszący Żółkiewskiemu lisowczycy, rabujący i pustoszący wsie mołdawskie.
19 września 1620 roku pod Cecorą rozegrała się bitwa między oddziałami polskiego hetmana a armią turecką. Część wojska hetmańskiego została przez Turków otoczona i zniszczona, reszta ratowała się ucieczką do obozu. Żółkiewskiemu udało się opanować panikę w oddziałach polskich i 29 września rozpoczął marsz w stronę granicy, od której dzieliło go około 160 km. 6 października niedaleko od Dniestru Turcy zaatakowali polską kolumnę - w walce poległ Stanisław Żółkiewski, a hetman polny Stanisław Koniecpolski dostał się do niewoli. Południowo-wschodnia granica Rzeczypospolitej pozbawiona została wystarczającej ochrony, zagony tatarskie docierały aż nad San.
Jesienią 1621 roku pod Chocimiem przeprowadzono koncentrację nowo utworzonej armii, na której czele stanął hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz. Zgromadziło się tam 22 tys. jazdy i 5 tys. piechoty, a dowódca kozacki Michał Konaszewicz Sahajdaczny przyprowadził ze sobą około 35 tys. Kozaków. We wrześniu na przedpolach Chocimia stanęła armia turecka dowodzona przez sułtana Osmana II, licząca około 100 tys. janczarów i spahisów oraz 20 tys. Tatarów.
Bitwa pod Chocimiem trwała sześć tygodni i zakończyła się zwycięstwem sił polsko-kozackich. 9 października 1621 roku został zawarty traktat pokojowy, który nie przyniósł żadnych zmian terytorialnych, natomiast Rzeczpospolita zobowiązała się w nim do powstrzymywania Kozaków przed wyprawami na terytorium tureckie, zaś Turcja obiecywała zahamować najazdy Tatarów na polskie kresy.
Powstanie Chmielnickiego na Ukrainie
Kozacy jako grupa społeczno-etniczna
Kozacy byli wolną społecznością zamieszkującą Zaporoże, czyli rejon w dolnym biegu Dniepru. Zakładali tam ufortyfikowane osady, z których najważniejszą była Sicz Zaporoska ulokowana na wyspie Chortyca na Dnieprze. Przypuszcza się, że ta społeczność zaczęła się kształtować w I połowie XVI wieku.
Kozacy rekrutowali się spośród zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, drobnej szlachty tęskniącej za swobodnym i pełnym przygód życiem oraz wszelkich innych ludzi, którym doskwierały ograniczenia i zasady obowiązujące w społeczeństwie feudalnym. Źródłem utrzymania były dla Kozaków wyprawy łupieżcze na terytoria tureckie i tatarskie. Posługiwali się w nich szybkimi i zwrotnymi łodziami, zwanymi czajkami.
Żyli w warunkach swoistej demokracji wojskowej - wszyscy Kozacy byli równi, tylko na czas wypraw wojennych wybierali spośród siebie atamana. Poszczególne kosze, czyli obozy, wybierały atamanów koszowych. W sensie etnicznym Kozacy byli w zdecydowanej większości Rusinami, chociaż trafiali do nich ludzie także z innych rejonów Rzeczypospolitej, lecz szybko ulegali rutenizacji.
Przyczyny powstania
Rejestr kozacki
Napięte były stosunki między Kozakami a magnatami kresowymi, którzy chcieli ich sprowadzić do roli chłopów pańszczyźnianych a przynajmniej zlikwidować osady kozackie, do których często uciekali chłopi z dóbr magnackich. Natomiast polskie władze centralne już w XVI wieku zaczęły dostrzegać w Kozakach potencjalnych obrońców południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Pierwszy był Zygmunt August, który polecił hetmanowi Mikołajowi Jazłowieckiemu, by wciągnął Kozaków do rejestru wojskowego na żołd państwa. Rejestrem objęto wtedy trzystu Kozaków, Stefan Batory zwiększył tę liczbę do pięciuset. Za Zygmunta III rejestr obejmował już 3 tys. Kozaków, jednak zaczęli się oni domagać znacznego poszerzenia tej listy - i kwestia ta stała się jedną z istotnych przyczyn narastania konfliktu między Kozakami a władzami Rzeczypospolitej.
Unia brzeska
W październiku 1596 roku zawarta została między Kościołem katolickim a Kościołem prawosławnym w Rzeczypospolitej unia brzeska (nazwę wzięła od Brześcia Litewskiego, w którym obradował synod duchownych prawosławnych). Istotą tej unii było podporządkowanie Kościoła prawosławnego papiestwu, przy czym zachował on własną liturgię i dogmatykę religijną oraz prawo do zawierania małżeństw przez duchownych. Do senatu weszli biskupi obrządku wschodniego. Po unii brzeskiej tę część Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, który zaakceptował podporządkowanie się papiestwu, zaczęto nazywać Kościołem unickim. Spora część duchownych prawosławnych nie pogodziła się jednak z decyzjami zapadłymi w Brześciu i broniła niezależności prawosławia. Unia brzeska zamiast doprowadzić do jedności między katolicyzmem a prawosławiem spowodowała rozłam w prawosławiu. Kozacy uznali się w tej sytuacji za obrońców zagrożonego przez łacinników prawosławia - co było kolejnym elementem sprzyjającym narastaniu ich konfliktu z Rzecząpospolitą.
Przebieg powstania kozackiego
Biografia Bohdana Chmielnickiego
Na czele powstania kozackiego, które wybuchło na początku 1648 roku, stanął Bohdan Chmielnicki. Był on drobnym szlachcicem ruskim, w młodości kształcił się w kolegium jezuickim we Lwowie, oprócz języka ruskiego opanował polski, łacinę i turecki. W r. 1620 brał udział w wyprawie hetmana Stefana Żółkiewskiego na Mołdawię i po bitwie pod Cecorą dostał się do niewoli tureckiej, w której przebywał dwa lata. Po raz pierwszy na scenie politycznej pojawił się w r. 1638, kiedy to uczestniczył w delegacji kozackiej do króla Władysława IV. W r. 1646 wziął udział w poselstwie kozackim do Władysława IV - król obiecał wówczas Kozakom zwiększenie rejestru do 20 tys. oraz wydzielenie na Ukrainie terytorium, na którym posiadaliby autonomię. W r. 1647 podstarości Daniel Czapliński najechał i zabrał Chmielnickiemu majątek Subotów, co skłoniło Chmielnickiego do udania się na Zaporoże. Został tam pisarzem wojska zaporoskiego, a w r. 1648 stanął na czele powstania kozackiego.
Żółte Wody
W lutym 1648 r. Kozacy zawarli sojusz przeciwko Rzeczypospolitej z dotychczasowymi wrogami - Tatarami. Na Zaporoże przybył sześciotysięczny kontyngent tatarski, dowodzony przez Tuhaj-beja.
Na przełomie kwietnia i maja 1648 doszło do bitwy pod Żółtymi Wodami, w której oddziały dowodzone przez Stefana Potockiego, syna hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego, zostały pokonane przez siły kozacko-tatarskie. Na stronę Chmielnickiego przeszli Kozacy rejestrowi, którzy znajdowali się pod polskim dowództwem. Stefan Potocki zmarł od odniesionych ran.
Korsuń i Piławce
26 maja 1648 siły polskie poniosły klęskę pod Korsuniem, a 23 września pod Piławcami. Połączone armie Chmielnickiego, który został obwołany przez Kozaków hetmanem, oraz Krym Gireja ruszyły pod Lwów i Zamość. Miasta te wybroniły się, płacąc okup.
Latem 1648 r. na całej Ukrainie wybuchł bunt chłopski skierowany przeciwko katolickiej szlachcie, w celu zlikwidowania powinności feudalnych oraz wywalczenia samodzielności dla prawosławnej Ukrainy.
Stronnictwo kompromisowe i wojenne
20 maja 1648 roku niespodziewanie zmarł w Mereczu na Litwie król Władysław IV. Nowym władcą został wybrany jego brat Jan II Kazimierz. Nowy król wybrał rozwiązanie siłowe, mimo rad kanclerza Jerzego Ossolińskiego, prymasa Macieja Łubieńskiego i wojewody kijowskiego Adama Kisiela, którzy byli zwolennikami rokowań z Kozakami i przyznania im szerokiej autonomii w ramach Rzeczypospolitej (koncepcja Rzeczypospolitej Trojga Narodów). Tym samym król poparł stanowisko stronnictwa wojennego, skupiającego magnatów kresowych, którzy obawiali się utraty swych majątków w przypadku uzyskania autonomii przez Ukrainę - i dlatego opowiadali się za rozwiązaniem militarnym.
Oblężenie Zbaraża i ugoda zborowska
10 lipca 1649 roku Kozacy i Tatarzy przystąpili do oblężenia Zbaraża; twierdzy broniło około 15 tys. żołnierzy dowodzonych przez regimentarza Andrzeja Firleja i księcia Jeremiego Wiśniowieckiego; w sierpniu pod Zborowem okrążone zostały oddziały królewskie, dowodzone przez Jerzego Ossolińskiego, podążające na odsiecz Zbarażowi
18 sierpnia 1649 roku podpisana została ugoda zborowska; na jej mocy Rzeczpospolita zawarła z chanatem krymskim przymierze zaczepno-odporne, Tatarzy otrzymali 400 tys. talarów okupu za odstąpienie spod Zbaraża, zyskali także prawo wypasu koni i bydła na Dzikich Polach; Kozacy uzyskali zwiększenie rejestru do 40 tys.; ustalono, że władza hetmana kozackiego rozciągać się będzie na trzy województwa: kijowskie, bracławskie i czernihowskie; urzędy w tych województwach miały być nadawane tylko szlachcie prawosławnej; prawosławny metropolita Kijowa miał zasiąść w senacie; ugoda zborowska była zwycięstwem stronnictwa opowiadającego się za rozwiązaniem kompromisowym
Beresteczko
Ustaleniom ugody zborowskiej sprzeciwili się magnaci kresowi, doprowadzając do wznowienia walk. W czerwcu 1651 r. pod Beresteczkiem Jeremi Wiśniowiecki rozbił siły kozackie, do czego przyczyniła się też postawa Tatarów, którzy opuścili pole walki, uwożąc ze sobą w charakterze zakładnika Bohdana Chmielnickiego.
Ugoda w Białej Cerkwi i bitwa pod Batohem
We wrześniu 1651 r. podpisana została ugoda w Białej Cerkwi, znacznie ograniczająca uprawnienia kozackie z ugody zborowskiej. Liczbę rejestrowych zmniejszono do 20 tys., władzę hetmana kozackiego ograniczono do województwa kijowskiego, poza tym Chmielnicki zobowiązał się zerwać sojusz z chanem krymskim.
Zemstą za klęskę pod Beresteczkiem stała się dla Chmielnickiego bitwa pod Batohem (na południe od Bracławia), rozegrana 1-2 czerwca 1652 r. Armia polska została całkowicie rozbita, na polu walki poległ hetman polny koronny Marcin Kalinowski, Kozacy przeprowadzili masową egzekucję żołnierzy wziętych do niewoli.
Ugoda w Perejasławiu - 1654
W styczniu 1653 roku starszyzna kozacka zgromadzona w Czehryniu wypowiedziała się za połączeniem Ukrainy z Rosją. W tej sprawie w marcu udało się do Moskwy poselstwo kozackie. W czerwcu car Aleksy podpisał dekret, w którym zaaprobował propozycję starszyzny kozackiej. Na Ukrainę udał się z polecenia Aleksego bojar Wasyl Buturlin z zadaniem odebrania od wojska kozackiego przysięgi wierności carowi. 18 stycznia 1654 roku w Perejasławiu Chmielnicki uzyskał od zgromadzenia Kozaków zgodę na przyłączenie Ukrainy do Rosji.
27 marca car Aleksy ogłosił przywilej dla wojska zaporoskiego, w którym liczbę Kozaków rejestrowych ustalono na 60 tys., Kozacy uzyskali także prawo swobodnego wyboru hetmana po śmierci Chmielnickiego.
Wojna polsko-rosyjska
Walki w latach 1654-1656
Decyzje zapadłe w Perejasławiu musiały oznaczać wojnę między Rosją a Rzecząpospolitą. W maju 1654 r. ruszyły na Rzeczpospolitą dwie armie rosyjskie: na Ukrainę, dowodzona przez księcia Aleksego Trubeckiego, i na Litwę, dowodzona przez cara Aleksego. Armia północna zajęła w pierwszych miesiącach konfliktu Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. W styczniu 1655 Polacy pokonali pod Ochmatowem na Ukrainie wojska dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego i wojewodę rosyjskiego Wasyla Szeremietiewa. Wiosną 1655 Rosjanie wspomagani przez Kozaków zdobyli Wilno, gdzie urządzili rzeź mieszkańców, a także Mińsk, Grodno i Kowno.
W listopadzie 1656 r. podpisany został w Niemieży koło Wilna rozejm polsko-rosyjski. Obie strony zobowiązały się w nim do wspólnej akcji przeciwko Szwecji, a carowi Aleksemu obiecano następstwo tronu polskiego po śmierci Jana Kazimierza (co w sytuacji elekcyjnego charakteru tronu polskiego miało znaczenie jedynie prestiżowo-ambicjonalne).
Iwan Wyhowski i ugoda w Hadziaczu
W lipcu 1657 zmarł w Czehryniu Bohdan Chmielnicki, a nowym hetmanem kozackim został wybrany Iwan Wyhowski, zwolennik porozumienia z Rzecząpospolitą. W r. 1658 Wyhowski zawarł z Polską ugodę w Hadziaczu, która przewidywała utworzenie prawosławnego Księstwa Ruskiego z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego z własnym hetmanem oraz gwarantowała wolności szlacheckie dla starszyzny kozackiej. Religia prawosławna otrzymała pełną swobodę kultu na Ukrainie oraz na wszelkich terenach państwa polskiego, gdzie język narodu ruskiego zasięga. W senacie miał zasiadać nie tylko metropolita kijowski, ale i prawosławni biskupi Chełma, Lwowa, Łucka, Mścisławia i Przemyśla. Kozacy uzyskali możliwość nobilitacji, a wielkość rejestru ustalono na 60 tys. Na ziemiach ukraińskich miały powstać dwie akademie na prawach szkół wyższych.
W maju 1659 sejm, zatwierdzając ugodę hadziacką, jednocześnie zmniejszył wielkość rejestru kozackiego do 30 tys., co doprowadziło do erozji poparcia dla Wyhowskiego na Ukrainie. We wrześniu 1659 Kozacy inspirowani przez Rosję obalili Wyhowskiego. Złożył on buławę hetmańską i uciekł do Polski. Jego następcą został Jerzy Chmielnicki (syn Bohdana), który zerwał porozumienie z Polską i ponownie podporządkował Ukrainę Rosji. Zgodził się on na rozlokowanie rosyjskich garnizonów wojskowych w Kijowie, Bracławiu, Czernihowie, Humaniu, Nieżynie i Perejasławiu.
Walki w latach 1660-1667
W r. 1660 na nowo wybuchła wojna polsko-rosyjska. Wojsko polskie dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Pawła Jana Sapiehę odniosło zwycięstwo pod Połonką na Litwie (czerwiec), a dowodzone przez hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego - pod Cudnowem na Ukrainie (listopad). W efekcie tych zwycięstw Rzeczpospolita odzyskała niemal całą Ukrainę.
Rozejm w Andruszowie - 1667
Osłabiona latami wojen Rzeczpospolita nie była w stanie wykorzystać sukcesów militarnych na Ukrainie. 30 stycznia 1667 roku został podpisany w Andruszowie rozejm polsko-rosyjski, na mocy którego Polska utraciła Ukrainę lewobrzeżną oraz ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską, uzyskane poprzednio w pokoju polanowskim z roku 1634. Kijów, leżący na prawym brzegu Dniepru, miał być zwrócony Rzeczypospolitej po dwóch latach od zawarcia rozejmu, lecz już nigdy do Polski nie powrócił.
Jan Kazimierz (1648-1668) i potop szwedzki
Główną przyczyną najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą w roku 1655 były bałtyckie plany Karola X Gustawa (1654-1660). Chciał on uczynić z Bałtyku wewnętrznego morze Szwecji, miał już w swych rękach na południowym wybrzeżu Inflanty, kolejnym etapem miał być podbój Prus Królewskich. Był to plan minimum, natomiast plan maksymalny przewidywał objęcie tronu Rzeczypospolitej i wprowadzenie w życie unii personalnej między Szwecją a Polską. Poza tym pokonanie Jana Kazimierza miało ostatecznie załatwić kwestię pretensji polskiego władcy do tronu szwedzkiego.
Atak Szwedów
duża część szlachty polskiej widziała w Szwedach potencjalnego sojusznika w wojnie z Moskwą; popularna była wśród niej idea unii personalnej między Rzecząpospolitą a Szwecją; czołowym propagatorem takiej unii był podkanclerzy wielki koronny Hieronim Radziejowski, przebywający na emigracji w Szwecji (w 1652 został skazany na śmierć za obrazę majestatu królewskiego)
21 lipca 1655 roku wojska szwedzkie pod dowództwem Arvida Wittenberga wkroczyły do Polski z Pomorza i Inflant; wielkopolskie pospolite ruszenie skapitulowało bez walki pod Ujściem - ugodę ze Szwedami podpisali wojewoda poznański Krzysztof Opaliński i wojewoda kaliski Andrzej Grudziński, aprobatę wyraziła większość zgromadzonej szlachty; ugoda postanawiała, że województwa wielkopolskie oddadzą się pod protekcję Karola X Gustawa, który przejmie wszelkie uprawnienia króla polskiego; szlachta i Kościół katolicki miały zachować dotychczasowe przywileje; dobra szlacheckie zwolnione zostały od obowiązku kwaterowania wojsk szwedzkich
20 października 1655 roku w Kiejdanach została podpisana ugoda z hetmanem wielkim litewskim Januszem Radziwiłłem; poddał on Litwę królowi szwedzkiemu; akt ten oznaczał formalnie rozwiązanie unii lubelskiej i zastąpienie jej unią Litwy ze Szwecją; Karol X Gustaw stał się wielkim księciem litewskim; część szlachty litewskiej pod przywództwem wojewody witebskiego Pawła Sapiehy zawiązała w Wierzbołowie konfederację przeciwko Szwedom i Radziwiłłom
Warszawa skapitulowała 8 września, a Kraków 19 października; król Jan Kazimierz schronił się wraz z dworem na habsburskim Śląsku; w listopadzie poddali się Szwedom obaj hetmani koronni - Stanisław Rewera Potocki i Stanisław Lanckoroński
16 stycznia 1656 roku elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm podpisał w Królewcu traktat z Karolem X Gustawem, na mocy którego stał się lennikiem szwedzkim w zamian za przyłączenie Warmii do Prus
Okupacja szwedzka
wojska szwedzkie grabiły Polskę, nakładając na poszczególne miasta ogromne kontrybucje, co nastawiło przeciwko nim miejscową ludność; jesienią 1655 roku wybuchło antyszwedzkie powstanie, w którym wzięła udział część wojsk koronnych, szlachta, a także chłopi, widzący w Szwedach wrogów wiary katolickiej; walki miały charakter partyzancki
w listopadzie 1655 roku Szwedzi oblegli klasztor paulinów na Jasnej Górze w Częstochowie; obroną klasztoru, która trwała do grudnia, kierował przeor paulinów Augustyn Kordecki; odmówił on kategorycznie wpuszczenia oddziałów szwedzkich na Jasną Górę; ponadto Szwedom nie uległy Gdańsk oraz Lwów, a także twierdza Kamieniec Podolski
Jan Kazimierz wydał w listopadzie 1655 roku uniwersał wzywający wszystkich mieszkańców Rzeczypospolitej do walki ze Szwedami; 29 grudnia w Tyszowcach nad Bugiem zawiązała się konfederacja wojska koronnego; wojsko pod wodzą hetmanów Stanisława Rewery Potockiego i Stanisława Lanckorońskiego postanowiło przywrócić władzę Jana Kazimierza; wypowiedziano przysięgę złożoną królowi szwedzkiemu, argumentując ten krok niedotrzymaniem przez niego zawartych umów, czego dowodem było między innymi oblężenie Jasnej Góry
na Litwie wierny Janowi Kazimierzowi wojewoda witebski Paweł Sapieha pokonał wojska hetmana Janusza Radziwiłła; organizatorem walki przeciwko Szwedom w Koronie został Stefan Czarniecki, mianowany przez Jana Kazimierza regimentarzem wojska koronnego
Pokonanie Szwedów
w styczniu 1656 roku Jan Kazimierz powrócił do Polski; 1 kwietnia złożył ślubowanie w katedrze lwowskiej, w którym obiecał poprawienie doli chłopów i mieszczan oraz zapowiedział wygnanie arian, którzy jako protestanci z sympatią odnieśli się do inwazji szwedzkiej
6 grudnia 1656 roku zawarto traktat rozbiorowy w Radnot (Siedmiogród); sygnatariuszami tego aktu byli Karol X Gustaw, elektor brandenburski Fryderyk Wilhelm, książę Siedmiogrodu Jerzy II Rakoczy, przywódca Kozaków Bohdan Chmielnicki i Bogusław Radziwiłł; Szwecja miała otrzymać Inflanty, Kurlandię (należące już do niej na mocy rozejmu), Pomorze Gdańskie, północne Mazowsze i Żmudź, Prusy miały otrzymać oprócz już wcześniej przejętej Warmii także województwo brzesko-kujawskie, kaliskie, łęczyckie i poznańskie; Jerzy Rakoczy - pozostałe ziemie polskie i koronować się na króla Polski, Bohdan Chmielnicki miał stanąć na czele niepodległej Ukrainy, Bogusław Radziwiłł miał otrzymać województwo nowogródzkie
wiosną 1657 roku wojska Jerzego II Rakoczego wtargnęły do Polski, zajmując najpierw południe kraju, a w czerwcu Warszawę
Rzeczpospolita zawarła w maju 1657 roku sojusz z cesarzem Leopoldem Habsburgiem i Danią, zaniepokojonymi wzrostem potęgi szwedzkiej w rejonie Bałtyku
w lipcu 1657 nastąpił odwrót Jerzego Rakoczego z Warszawy; armia siedmiogrodzka skapitulowała w sierpniu pod Międzybożem nad Bohem, w tym samym czasie poddała się także szwedzka załoga Krakowa
w okresie między wrześniem a listopadem 1657 roku Rzeczpospolita i Prusy wynegocjowały traktaty welawsko-bydgoskie - Polska zrzekła się zwierzchnictwa nad Prusami Książęcymi w zamian za przejście elektora brandenburskiego Fryderyka Wilhelma do obozu antyszwedzkiego; otrzymał on dodatkowo w lenno Lębork i Bytów, a zwrócił Polsce Warmię otrzymaną od Szwedów
w maju 1660 roku Rzeczpospolita zawarła traktat pokojowy ze Szwedami w Oliwie; przywracał on stan rzeczy sprzed najazdu szwedzkiego, co oznaczało przywrócenie integralności terytorialnej państwa polsko-litewskiego; ponadto Jan Kazimierz zrzekł się pretensji do tronu szwedzkiego
Kryzys państwowości polskiej w XVII wieku
W II połowie XVII wieku nasilił się proces decentralizacji władzy w Rzeczypospolitej - sejmy były regularnie zrywane, w związku z czym ośrodkami władzy politycznej stały się sejmiki ziemskie i latyfundia magnackie. To sejmiki uchwalały podatki, organizowały pobór do wojska i zajmowały się innymi kluczowymi dla państwa kwestiami. Ponieważ urzędnicy królewscy nie dysponowali możliwością egzekwowania podatków, czynność tę w odniesieniu do podatków na cele wojskowe wykonywali poszczególni hetmani, co w efekcie doprowadziło do wzrostu ich roli politycznej w państwie.
Anarchizacji życia politycznego sprzyjała rywalizacja wielkich rodów magnackich: w Koronie byli to między innymi Sobiescy, Radziejowscy, Leszczyńscy, Jabłonowscy, a na Litwie Radziwiłłowie, Sapiehowie, Pacowie i Ogińscy. Kwitł system klienteli magnackiej, powiększały się prywatne armie, głównie na kresach wschodnich.
Do historii przeszedł poseł z powiatu upickiego na Litwie, Władysław Siciński, który w roku 1652 jako pierwszy doprowadził do zerwania sejmu stosując liberum veto. Zasada ta, skutecznie paraliżująca od tej pory polski parlamentaryzm, uważana była przez wielu za źrenicę wolności szlacheckich.
Jan Kazimierz po Potopie opracował plan reformy ustrojowej, która przewidywała wprowadzenie zasady większości głosów podczas przyjmowania ustaw w sejmie, wybór następnego monarchy jeszcze za życia poprzedniego (kandydatem Jana Kazimierza miał być francuski książę Ludwik Kondeusz) oraz poszerzenie kompetencji władzy królewskiej
przeciwko królewskiemu planowi reformy ukształtowała się opozycja szlachecka, na której czele stanął hetman Jerzy Lubomirski; król doprowadził do skazania go na banicję za zdradę stanu; Lubomirski zorganizował rokosz antykrólewski, trwający w latach 1665-1666; w bitwie pod Mątwami (1666) zwyciężyli rokoszanie, pokonując wojska wierne Janowi Kazimierzowi; po tej porażce i załamaniu się jego planu reform król abdykował w roku 1668 i wyjechał do Francji, gdzie wkrótce potem zmarł w majątku swojej żony Marii Ludwiki Gonzagi de Nevers w Saint-Germain.
Upadek gospodarczy
Straty ludnościowe spowodowane wojnami i epidemiami wyniosły w całej Rzeczypospolitej jedną trzecią liczby ludności, w Prusach Królewskich ponad połowę, na Mazowszu około 40%. 60% ziemi uprawnej leżało po Potopie odłogiem.
Sposobem szlachty na wychodzenie z zapaści finansowej było zwiększanie wymiary pańszczyzny. Z powodu zubożenia wsi w kryzys wpadły miasta, gdyż nie było wystarczającej liczby odbiorców na towary rzemieślnicze. Postępowała agraryzacja miast, czyli ich upodobnianie się do wsi. Rozwijały się jednocześnie jurydyki magnackie - osiedla w miastach, wyłączone spod wpływu władz miejskich.
Wygnanie arian
Podczas najazdu szwedzkiego nastąpił w Rzeczypospolitej wyraźny wzrost religijności katolickiej, zaczął się rodzić stereotyp Polaka-katolika. W coraz trudniejszej sytuacji znajdowały się wyznania niekatolickie, przede wszystkim protestanckie, które zaczęto oskarżać o zdradę narodową.
W roku 1658 sejm uchwalił wygnanie arian jako niebezpiecznych dla istnienia państwa. Argumentując tę decyzję, wskazywano na masowe przechodzenie arian na stronę Szwedów podczas Potopu. W myśl decyzji sejmu, w Polsce mogli pozostać jedynie ci arianie, którzy zdecydują się na odejście od swej wiary.
Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673) i wojna z Turcją
Po abdykacji Jana Kazimierza zapanowało w Rzeczypospolitej bezkrólewie, podczas którego zgłaszano kandydatury do tronu polsko-litewskiego. Francja wysunęła jako swojego kandydata księcia Ludwika Kondeusza, Habsburgowie forsowali księcia lotaryńskiego Karola, wymieniana była nawet kandydatura cara Aleksego lub jego syna Fiodora. Jednak na sejmikach przedelekcyjnych okazało się, że znaczna część szlachty opowiada się za wyborem „Piasta”, czyli kandydata polskiego pochodzenia. Dużą popularność zyskała broszura napisana przez podkanclerza koronnego Andrzeja Olszowskiego, w której tłumaczył on, że wybór cudzoziemca może doprowadzić do wojny domowej.
Zwolennicy króla „Piasta” wysunęli Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syna legendarnego pogromcy Kozaków Jeremiego. Jego pochodzenie dało mu popularność w szerokich rzeszach szlacheckich, natomiast fakt, iż był on człowiekiem bez własnych ambicji politycznych, sprzyjał zaakceptowaniu go przez część magnaterii.
W czerwcu 1669 roku odbyła się wolna elekcja. Na pole elekcyjne przybyło około 80 tys. szlachty, zaś magnaci sprowadzili około 26 tys. wojska. Pod naciskiem szlachty kandydatura Kondeusza została wycofana jeszcze przed elekcją, natomiast podczas elekcji zgłoszony został tylko Michał Korybut Wiśniowiecki, za którym opowiedziały się delegacje wszystkich województw. Koronacja nowego monarchy odbyła się 29 września 1669 roku.
Walka stronnictw
Po wyborze Michała Korybuta Wiśniowieckiego nie doszło do uspokojenia nastrojów. Stronnictwo profrancuskie nie chciało się pogodzić z porażką. W jego skład wchodziły ważne w państwie osoby: prymas Polski Mikołaj Prażmowski i hetman wielki koronny Jan Sobieski. Na sejmie zwołanym wiosną 1670 roku przeciwnicy króla, zwani malkontentami, oskarżali go o sojusz z Habsburgami w związku z faktem, że jego żoną została Eleonora Maria Józefa, córka cesarza Ferdynanda III.
Zwolennicy króla zarzucali malkontentom przygotowywanie spisku - ujawniono tajną korespondencję wskazującą, iż opozycja dążyła do detronizacji Michała Korybuta i zamierzała wysunąć na tron księcia Karola de Longueville. Dopiero zdystansowanie się Ludwika XIV od stronnictwa profrancuskiego (dążył on wówczas do poprawy stosunków między Francją a Habsburgami) wpłynęło na uspokojenie sytuacji.
Sytuacja na Ukrainie
Po zawarciu przez Rzeczpospolitą i Rosję rozejmu andruszowskiego Kozacy nie chcieli pogodzić się z podziałem Ukrainy. Prawobrzeżna Ukraina, formalnie należąca do Polski, znalazła się pod władzą hetmana Piotra Doroszenki, który nie zamierzał się podporządkowywać Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. W roku 1671 oddziały Doroszenki zaatakowały Białą Cerkiew, która była wtedy jedynym polskim punktem oparcia na Ukrainie.
W sierpniu 1671 roku hetman Jan Sobieski rozbił wojska kozackie i sprzymierzonych z nimi Tatarów, a w październiku zajął kilka miast ukraińskich, w tym Bracław. Turcy, zaniepokojeni porażkami hetmana Doroszenki i swoich tatarskich wasali w grudniu 1671 roku wypowiedzieli Rzeczypospolitej wojnę.
Najazd turecki
Ofensywa turecka przeciwko Polsce ruszyła w lipcu 1672 roku. Najpierw Turcy z pomocą Kozaków i Tatarów usunęli polskie siły z Ukrainy prawobrzeżnej, a w sierpniu stanęli pod Kamieńcem Podolskim, będącym najlepiej umocnioną polską twierdzą na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej. Jednak 27 sierpnia Kamieniec, pozbawiony jakiegokolwiek wsparcia, skapitulował. We wrześniu Turcy przystąpili do oblężenia Lwowa. W tym czasie hetman Sobieski rozbił wiele oddziałów tatarskich i kozackich pustoszących kraj w rejonie Sanu i Dniestru, uwalniając około 44 tys. ludzi wziętych w jasyr.
Polsko-tureckie rokowania pokojowe doprowadziły do podpisania traktatu w Buczaczu 18 października 1672 roku. Rzeczpospolita zrzekła się na rzecz Turcji Podola z Kamieńcem i Ukrainy oraz miała płacić roczny haracz w wysokości 22 tys. złotych. Ukrainę Turcja przekazała hetmanowi Piotrowi Doroszence jako lennikowi tureckiemu.
Konfederacje
w październiku 1672 roku zwolennicy króla Michała Korybuta Wiśniowieckiego zawiązali w Gołębiu nad Wisłą (woj. lubelskie) konfederację, która postawiła sobie następujące cele:
obronę króla przed tzw. malkontentami, czyli zwolennikami stronnictwa profrancuskiego, dążącymi do jego detronizacji
wprowadzenie kadencyjności urzędów zamiast ich dożywotniego charakteru (ten postulat był wymierzony między innymi w hetmanów, a szerzej w magnaterię sprawującą najwyższe stanowiska w państwie)
wprowadzenie sądów nadzwyczajnych do sądzenia wrogów politycznych króla
w listopadzie 1672 roku przeciwnicy króla zawiązali z kolei konfederację szczebrzeszyńską; główną jej siłą było wojsko skupione wokół hetmana Jana Sobieskiego; była ona protestem przeciw ustaleniom konfederacji gołąbskiej, podjętym bez przedstawicieli Litwy i Prus Królewskich; wojsko przysięgło wierność swoim hetmanom
sytuację udało się uspokoić w marcu 1673 roku, kiedy to podczas obrad sejmowych przedstawiciele obu zwalczających się stronnictw podpisali porozumienie; zgodnie z nim cofnięte zostały wyroki wydane przez sądy konfederackie, a malkontenci ponownie złożyli królowi przysięgę wierności
jesienią 1673 roku ponownie wybuchła wojna z Turcją; armią polsko-litewską liczącą około 47 tys. żołnierzy i 65 dział dowodził hetman wielki koronny Jan Sobieski; zaatakował on 10-11 października główne siły tureckie, stacjonujące pod Chocimiem, zdobywając ich obóz; trzon armii tureckiej został rozbity, jednak Rzeczpospolita nie potrafiła tego zwycięstwa wykorzystać
10 października 1673 roku zmarł we Lwowie król Michał Korybut; przyczyną niespodziewanego zgonu było pęknięcie wrzodu żołądka
Jan III Sobieski (1674-1696) i odsiecz Wiednia
Na wolnej elekcji, która odbyła się w maju 1674 roku, najpoważniejszym kandydatem do tronu Rzeczypospolitej okazał się hetman Jan Sobieski, opromieniony sławą zwycięzcy spod Chocimia. Przepadła popierana przez Habsburgów kandydatura księcia Karola Lotaryńskiego oraz forsowana przez Ludwika XIV kandydatura księcia Filipa Wilhelma Neuburskiego.
Okres polityki profrancuskiej
profrancuski kierunek polityki królewskiej był inspirowany przez żonę Jana III, Marię Kazimierę d'Arquien (królową Marysieńkę) oraz hetmana (polnego, a następnie wielkiego koronnego) Stanisława Jabłonowskiego i arcybiskupa Michała Prażmowskiego
11 kwietnia 1675 roku Jan III podpisał w Jaworowie tajne przymierze z Francją i Szwecją, skierowane przeciwko państwu brandenbursko-pruskiemu; Sobieski planował zagarnąć dawne lenno pruskie, by ofiarować je swojemu synowi Jakubowi jako księstwo dziedziczne; liczył, że poprzez realizację tego planu zapewni Jakubowi - i jego potomkom - tron Rzeczypospolitej, gdyż państwo polskie będzie chciało korzystać z szerszego dostępu do Bałtyku
szlachta była przeciwna polityce profrancuskiej, gdyż bardziej interesowała ją wojna z Turcją niż dostęp Polski do Bałtyku; tę postawę podsycała działalność dyplomacji habsburskiej
w roku 1675 Turcy wznowili inwazję przeciwko Rzeczypospolitej; siły polskie odniosły zwycięstwo nad Tatarami pod Lwowem, obroniły Trembowlę i obóz warowny pod Żórawnem; w roku 1679 podpisano rozejm polsko-turecki na zasadzie status quo; w roku 1677 Jan III Sobieski, pod presją swojego nastawionego prohabsbursko otoczenia, odnowił sojusz polityczny z Austrią w imię wspólnej walki z imperium tureckim
Okres polityki prohabsburskiej
31 marca 1683 roku zawarte zostało przymierze wojskowe między Rzecząpospolitą a cesarstwem, w roli pośrednika wystąpiło papiestwo; powstała w ten sposób liga antyturecka
12 września 1683 roku 25-tysięczny korpus wojsk polskich pod dowództwem Jana III Sobieskiego wziął udział w obronie Wiednia przed armią turecką; kluczową rolę w zwycięstwie odegrała polska husaria; wojskami tureckimi dowodził wielki wezyr Kara Mustafa; ani zwycięstwo pod Wiedniem, ani dalsze sukcesy militarne Sobieskiego na Węgrzech (dwie bitwy pod Parkanami w październiku 1683 roku) nie przyniosły Polsce żadnych korzyści politycznych
w latach 1686 i 1691 Jan Sobieski wyprawiał się na Mołdawię w celu osłabienia zaplecza tureckiego oraz ewentualnego zdobycia księstwa dziedzicznego dla Jakuba Sobieskiego
Pokój wieczysty z Rosją
Pokój Rzeczypospolitej z Rosją został wynegocjowany przez kasztelana poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, podpisano go w Moskwie w roku 1686 roku. Postanawiał on, że zachowana będzie na zawsze granica polsko-rosyjska ustalona w rozejmie andruszowskim z roku 1667, z pozostawieniem Kijowa przy Rosji. Oba państwa zawarły także sojusz militarny przeciwko Turcji.
16