Pierwsze wolne elekcje XVII wiek Historia Polski


Pierwsze wolne elekcje

Sytuacja po śmierci Zygmunta Augusta (1572)

Zygmunt August nie posiadał potomstwa, wygasła więc na nim dynastia Jagiellonów. Rzeczpospolita stanęła przed podwójnym problemem: kto powinien zostać nowym władcą i według jakiej procedury należy go wybrać.

Interreksem został prymas Jakub Uchański, a odpowiedzialnym za porządek publiczny wojewoda krakowski i marszałek wielki koronny Jan Firlej, wyznawca kalwinizmu. Władzę w terenie przejęły konfederacje szlacheckie, zwane kapturami. Powołały one sądy kapturowe, gdyż w okresie bezkrólewia nie mogły działać sądy zwykłe, orzekające w imieniu władcy. Te sądy nadzwyczajne rozpatrywały przestępstwa przeciwko bezpieczeństwu osób i mienia oraz bezpieczeństwu Rzeczypospolitej.

W styczniu 1573 roku na wniosek prymasa Uchańskiego zebrał się w Warszawie sejm konwokacyjny w celu ustalenia zasad przyszłej elekcji króla. Na wniosek stronnictwa egzekucyjnego uchwalono, iż monarcha będzie wybrany metodą elekcji viritim, czyli takiej, w której bierze udział cała szlachta, a nie tylko senatorowie i posłowie. Stronnictwo egzekucyjne chciało, by udział w elekcji był dla szlachty obligatoryjny, co zwiększałoby szanse kandydata do tronu popieranego przez to stronnictwo, jednak magnateria przeforsowała inne rozwiązanie: udział w elekcji jest prawem, a nie obowiązkiem szlachcica. Głosowanie miało się odbywać nie indywidualnie, lecz województwami.

Postanowiono, że wolna elekcja odbędzie się w kwietniu 1573 roku we wsi Kamień pod Warszawą (dzisiejsza dzielnica Grochów). Wyznaczenie takiego miejsca było korzystne dla magnaterii, gdyż na Mazowszu przeważała szlachta drobna, zagrodowa, którą łatwo było przekupić. Z drugiej strony za Warszawą przemawiało położenie - znajdowała się ona mniej więcej w połowie drogi między stolicą Królestwa Polskiego a stolicą Wielkiego Księstwa Litewskiego.

Wolna elekcja 1573

Wolna elekcja 1575

Stefan Batory (1576-1586) i wojna o Inflanty

Konflikt z Gdańskiem

Problem Prus Książęcych

Wojna o Inflanty

Reformy Batorego

Rzeczpospolita na przełomie XVI i XVII wieku

Kryzys w rolnictwie

Po okresie doskonałej koniunktury na polskie zboże pod koniec XV i na początku XVI wieku, sytuacja uległa pogorszeniu pod koniec tego stulecia. Przyczyniła się do tego po pierwsze stagnacja demograficzna na zachodzie kontynentu europejskiego, pod drugie - zwiększenie wydajności rolnictwa zachodnioeuropejskiego w związku z postępem w technologii upraw, a po trzecie - napływ taniej żywności z obszarów świeżo skolonizowanych.

W państwie polsko-litewskim na przełomie XVI i XVII wieku nastąpiło wyraźne ochłodzenie klimatu, co wpłynęło na spadek plonów. Wyczerpały się jednocześnie możliwości ekstensywnego rozwoju rolnictwa, poprzez dalsze zwiększanie wymiaru pańszczyzny oraz powiększanie areału upraw. Wszystkie te czynniki spowodowały, że zmniejszyły się dochody szlachty. Stosunkowo najmniej odczuła załamanie koniunktury magnateria, dysponująca rezerwami finansowymi, natomiast zmiany te silnie uderzyły w średnią szlachtę, stanowiącą jeszcze niedawno podstawę ruchu egzekucyjnego. Szlachta masowo zadłużała się u wielkich właścicieli ziemskich, spadając do kategorii klienteli magnackiej. W sferze politycznej te przemiany sprzyjały ewolucji demokracji szlacheckiej w stronę oligarchii magnackiej.

Proces koncentracji własności ziemskiej

Wynaturzenia demokracji szlacheckiej

Zygmunt III Waza (1587-1632) i wojny z Rosją oraz Szwecją

Zygmunt III Waza był synem króla szwedzkiego Jana i Katarzyny Jagiellonki. Wybrany został na króla Rzeczypospolitej w r. 1587, jego kontrkandydatem był arcyksiążę Maksymilian Habsburg, który nie uznał zwycięstwa konkurenta. O tym, kto ostatecznie będzie panował w Rzeczypospolitej, zadecydowała bitwa pod Byczyną na Śląsku, rozegrana 24 stycznia1588 r. Wygrały ją wojska królewskie dowodzone przez hetmana Jana Zamojskiego.

Wyprawy 1604 i 1608 roku

Z chwilą śmierci cara Fiodora I w r. 1598 w Rosji wygasła dynastia Rurykowiczów. Władzę objął bojar Borys Godunow (1598-1605), najbliższy doradca zmarłego cara, jednomyślnie wybrany na tron przez Sobór Ziemski (zjazd rosyjskich bojarów). Początkowo zyskał sobie opinię dobrego gospodarza i autorytet wśród poddanych. Jednak w r. 1601 Rosję nawiedziła wielka susza, która powtórzyła się w r. 1602 i 1603. Na ogromnych obszarach kraju zapanował głód oraz towarzyszące mu epidemie. Ta klęska spowodowała, że poddani odwrócili się od cara. Rosja weszła w okres anarchii, określany mianem Wielkiej Smuty.

Oficjalna interwencja polska 1609 roku

Koniec wojny rosyjskiej

Przyczyny wojny ze Szwecją

W listopadzie 1592 r. zmarł władca Szwecji Jan III Waza, ojciec króla Rzeczypospolitej Zygmunta III. Zgodnie z zasadami dziedziczenia obowiązującymi w Szwecji, nowym władcą został Zygmunt III. Ujawniła się jednak od razu silna opozycja przeciwko niemu, na której czele stanął brat zmarłego władcy (czyli stryj Zygmunta) książę Karol Sudermański. Wśród społeczeństwa szwedzkiego dominowała już religia luterańska, dlatego perspektywa katolickiego władcy była dla większości Szwedów nie do przyjęcia, tym bardziej, że Zygmunt miał opinię zwolennika kontrreformacji. Na początku 1593 roku zebrał się w Uppsali zjazd luterański, który uznał Szwecję za państwo protestanckie. Domagano się od Zygmunta potwierdzenia praw wyznawców luteranizmu. Zygmunt zatwierdził warunki przedstawione mu przez parlament szwedzki (Riksdag) i w lutym 1594 r. został koronowany w Uppsali na króla. W sierpniu wrócił do Rzeczypospolitej, a rządy w Szwecji miała sprawować w jego imieniu rada państwa na czele z Karolem Sudermańskim.

Zygmunt nie zamierzał jednak przestrzegać przyjętych zobowiązań. Rządził autokratycznie, wysyłając dyspozycje za pośrednictwem swych szwedzkich sekretarzy. Spowodowało to otwarty bunt, któremu przewodził Karol Sudermański. Poparła go nie tylko duża część szlachty szwedzkiej, ale i chłopstwo mające swą reprezentację w parlamencie. Król Zygmunt wyprawił się wiosną 1598 r. do Szwecji z zamiarem stłumienia buntu, lecz nie odniósł sukcesu i musiał się wycofać. Rok później Riksdag ogłosił decyzję o detronizacji Zygmunta, a w r. 1600 powołał na tron Karola Sudermańskiego jako Karola IX (1600-1611).

W odpowiedzi na ten akt Zygmunt przyłączył Estonię do Rzeczypospolitej, realizując swoją obietnicę z pactów conventów. To postanowienie wywołało wybuch wojny polsko-szwedzkiej.

Wojna o Inflanty

Wojna o ujście Wisły

Rozejm w Starym Targu (Altmarku koło Sztumu) - 1629

Rozejm w Sztumskiej Wsi - 1635

Z wojny trzydziestoletniej Szwecja wyszła mocno osłabiona, nie była więc zainteresowana kontynuowaniem konfliktu zbrojnego z Polską. Obie strony zawarły więc rozejm w Sztumskiej Wsi, który miał obowiązywać przez 26 lat. Zgodnie z jego postanowieniami Rzeczpospolita odzyskała Prusy Królewskie, natomiast Inflanty pozostały pod panowaniem szwedzkim. Nie poruszono kwestii pretensji Władysława IV do tronu szwedzkiego.

Wojna z Turcją

Na stosunki Rzeczypospolitej z Turcją w I połowie XVII wieku wpłynęło zaangażowanie Zygmunta III w wojnę trzydziestoletnią po stronie Habsburgów. O wyprawę turecką przeciwko Polakom zabiegał w Stambule władca Siedmiogrodu Gabor Bethlen, ale i sułtan Osman II (1618-1622) zarzucał Rzeczypospolitej tolerowanie napadów Kozaków na terytorium tureckie i domagał się ich okiełznania. Jednocześnie Tatarzy, wasale sułtana, pustoszyli południowo-wschodnie rubieże Rzeczypospolitej. Ocenia się, że w latach 1605-1619 przeprowadzili oni aż czterdzieści łupieżczych najazdów na ziemie Korony.

Hetman wielki koronny Stanisław Żółkiewski, chcąc uprzedzić uderzenie tureckiej armii Iskander-paszy, przekroczył w początkach września 1620 roku graniczny Dniestr i wszedł z wojskiem do Mołdawii, będącej tureckim lennem. Miał ze sobą 8400 żołnierzy i obiecaną pomoc ze strony hospodara mołdawskiego Kaspera Grazianiego, który chciał zrzucić zależność od Turcji. Pomoc jednak nie nadeszła, do czego przyczynili się towarzyszący Żółkiewskiemu lisowczycy, rabujący i pustoszący wsie mołdawskie.

19 września 1620 roku pod Cecorą rozegrała się bitwa między oddziałami polskiego hetmana a armią turecką. Część wojska hetmańskiego została przez Turków otoczona i zniszczona, reszta ratowała się ucieczką do obozu. Żółkiewskiemu udało się opanować panikę w oddziałach polskich i 29 września rozpoczął marsz w stronę granicy, od której dzieliło go około 160 km. 6 października niedaleko od Dniestru Turcy zaatakowali polską kolumnę - w walce poległ Stanisław Żółkiewski, a hetman polny Stanisław Koniecpolski dostał się do niewoli. Południowo-wschodnia granica Rzeczypospolitej pozbawiona została wystarczającej ochrony, zagony tatarskie docierały aż nad San.

Jesienią 1621 roku pod Chocimiem przeprowadzono koncentrację nowo utworzonej armii, na której czele stanął hetman litewski Jan Karol Chodkiewicz. Zgromadziło się tam 22 tys. jazdy i 5 tys. piechoty, a dowódca kozacki Michał Konaszewicz Sahajdaczny przyprowadził ze sobą około 35 tys. Kozaków. We wrześniu na przedpolach Chocimia stanęła armia turecka dowodzona przez sułtana Osmana II, licząca około 100 tys. janczarów i spahisów oraz 20 tys. Tatarów.

Bitwa pod Chocimiem trwała sześć tygodni i zakończyła się zwycięstwem sił polsko-kozackich. 9 października 1621 roku został zawarty traktat pokojowy, który nie przyniósł żadnych zmian terytorialnych, natomiast Rzeczpospolita zobowiązała się w nim do powstrzymywania Kozaków przed wyprawami na terytorium tureckie, zaś Turcja obiecywała zahamować najazdy Tatarów na polskie kresy.

Powstanie Chmielnickiego na Ukrainie

Kozacy jako grupa społeczno-etniczna

Kozacy byli wolną społecznością zamieszkującą Zaporoże, czyli rejon w dolnym biegu Dniepru. Zakładali tam ufortyfikowane osady, z których najważniejszą była Sicz Zaporoska ulokowana na wyspie Chortyca na Dnieprze. Przypuszcza się, że ta społeczność zaczęła się kształtować w I połowie XVI wieku.

Kozacy rekrutowali się spośród zbiegłych chłopów pańszczyźnianych, drobnej szlachty tęskniącej za swobodnym i pełnym przygód życiem oraz wszelkich innych ludzi, którym doskwierały ograniczenia i zasady obowiązujące w społeczeństwie feudalnym. Źródłem utrzymania były dla Kozaków wyprawy łupieżcze na terytoria tureckie i tatarskie. Posługiwali się w nich szybkimi i zwrotnymi łodziami, zwanymi czajkami.

Żyli w warunkach swoistej demokracji wojskowej - wszyscy Kozacy byli równi, tylko na czas wypraw wojennych wybierali spośród siebie atamana. Poszczególne kosze, czyli obozy, wybierały atamanów koszowych. W sensie etnicznym Kozacy byli w zdecydowanej większości Rusinami, chociaż trafiali do nich ludzie także z innych rejonów Rzeczypospolitej, lecz szybko ulegali rutenizacji.

Przyczyny powstania

Rejestr kozacki

Napięte były stosunki między Kozakami a magnatami kresowymi, którzy chcieli ich sprowadzić do roli chłopów pańszczyźnianych a przynajmniej zlikwidować osady kozackie, do których często uciekali chłopi z dóbr magnackich. Natomiast polskie władze centralne już w XVI wieku zaczęły dostrzegać w Kozakach potencjalnych obrońców południowo-wschodniej granicy Rzeczypospolitej. Pierwszy był Zygmunt August, który polecił hetmanowi Mikołajowi Jazłowieckiemu, by wciągnął Kozaków do rejestru wojskowego na żołd państwa. Rejestrem objęto wtedy trzystu Kozaków, Stefan Batory zwiększył tę liczbę do pięciuset. Za Zygmunta III rejestr obejmował już 3 tys. Kozaków, jednak zaczęli się oni domagać znacznego poszerzenia tej listy - i kwestia ta stała się jedną z istotnych przyczyn narastania konfliktu między Kozakami a władzami Rzeczypospolitej.

Unia brzeska

W październiku 1596 roku zawarta została między Kościołem katolickim a Kościołem prawosławnym w Rzeczypospolitej unia brzeska (nazwę wzięła od Brześcia Litewskiego, w którym obradował synod duchownych prawosławnych). Istotą tej unii było podporządkowanie Kościoła prawosławnego papiestwu, przy czym zachował on własną liturgię i dogmatykę religijną oraz prawo do zawierania małżeństw przez duchownych. Do senatu weszli biskupi obrządku wschodniego. Po unii brzeskiej tę część Kościoła prawosławnego w Rzeczypospolitej, który zaakceptował podporządkowanie się papiestwu, zaczęto nazywać Kościołem unickim. Spora część duchownych prawosławnych nie pogodziła się jednak z decyzjami zapadłymi w Brześciu i broniła niezależności prawosławia. Unia brzeska zamiast doprowadzić do jedności między katolicyzmem a prawosławiem spowodowała rozłam w prawosławiu. Kozacy uznali się w tej sytuacji za obrońców zagrożonego przez łacinników prawosławia - co było kolejnym elementem sprzyjającym narastaniu ich konfliktu z Rzecząpospolitą.

Przebieg powstania kozackiego

Biografia Bohdana Chmielnickiego

Na czele powstania kozackiego, które wybuchło na początku 1648 roku, stanął Bohdan Chmielnicki. Był on drobnym szlachcicem ruskim, w młodości kształcił się w kolegium jezuickim we Lwowie, oprócz języka ruskiego opanował polski, łacinę i turecki. W r. 1620 brał udział w wyprawie hetmana Stefana Żółkiewskiego na Mołdawię i po bitwie pod Cecorą dostał się do niewoli tureckiej, w której przebywał dwa lata. Po raz pierwszy na scenie politycznej pojawił się w r. 1638, kiedy to uczestniczył w delegacji kozackiej do króla Władysława IV. W r. 1646 wziął udział w poselstwie kozackim do Władysława IV - król obiecał wówczas Kozakom zwiększenie rejestru do 20 tys. oraz wydzielenie na Ukrainie terytorium, na którym posiadaliby autonomię. W r. 1647 podstarości Daniel Czapliński najechał i zabrał Chmielnickiemu majątek Subotów, co skłoniło Chmielnickiego do udania się na Zaporoże. Został tam pisarzem wojska zaporoskiego, a w r. 1648 stanął na czele powstania kozackiego.

Żółte Wody

W lutym 1648 r. Kozacy zawarli sojusz przeciwko Rzeczypospolitej z dotychczasowymi wrogami - Tatarami. Na Zaporoże przybył sześciotysięczny kontyngent tatarski, dowodzony przez Tuhaj-beja.

Na przełomie kwietnia i maja 1648 doszło do bitwy pod Żółtymi Wodami, w której oddziały dowodzone przez Stefana Potockiego, syna hetmana wielkiego koronnego Mikołaja Potockiego, zostały pokonane przez siły kozacko-tatarskie. Na stronę Chmielnickiego przeszli Kozacy rejestrowi, którzy znajdowali się pod polskim dowództwem. Stefan Potocki zmarł od odniesionych ran.

Korsuń i Piławce

26 maja 1648 siły polskie poniosły klęskę pod Korsuniem, a 23 września pod Piławcami. Połączone armie Chmielnickiego, który został obwołany przez Kozaków hetmanem, oraz Krym Gireja ruszyły pod Lwów i Zamość. Miasta te wybroniły się, płacąc okup.

Latem 1648 r. na całej Ukrainie wybuchł bunt chłopski skierowany przeciwko katolickiej szlachcie, w celu zlikwidowania powinności feudalnych oraz wywalczenia samodzielności dla prawosławnej Ukrainy.

Stronnictwo kompromisowe i wojenne

20 maja 1648 roku niespodziewanie zmarł w Mereczu na Litwie król Władysław IV. Nowym władcą został wybrany jego brat Jan II Kazimierz. Nowy król wybrał rozwiązanie siłowe, mimo rad kanclerza Jerzego Ossolińskiego, prymasa Macieja Łubieńskiego i wojewody kijowskiego Adama Kisiela, którzy byli zwolennikami rokowań z Kozakami i przyznania im szerokiej autonomii w ramach Rzeczypospolitej (koncepcja Rzeczypospolitej Trojga Narodów). Tym samym król poparł stanowisko stronnictwa wojennego, skupiającego magnatów kresowych, którzy obawiali się utraty swych majątków w przypadku uzyskania autonomii przez Ukrainę - i dlatego opowiadali się za rozwiązaniem militarnym.

Oblężenie Zbaraża i ugoda zborowska

Beresteczko

Ustaleniom ugody zborowskiej sprzeciwili się magnaci kresowi, doprowadzając do wznowienia walk. W czerwcu 1651 r. pod Beresteczkiem Jeremi Wiśniowiecki rozbił siły kozackie, do czego przyczyniła się też postawa Tatarów, którzy opuścili pole walki, uwożąc ze sobą w charakterze zakładnika Bohdana Chmielnickiego.

Ugoda w Białej Cerkwi i bitwa pod Batohem

We wrześniu 1651 r. podpisana została ugoda w Białej Cerkwi, znacznie ograniczająca uprawnienia kozackie z ugody zborowskiej. Liczbę rejestrowych zmniejszono do 20 tys., władzę hetmana kozackiego ograniczono do województwa kijowskiego, poza tym Chmielnicki zobowiązał się zerwać sojusz z chanem krymskim.

Zemstą za klęskę pod Beresteczkiem stała się dla Chmielnickiego bitwa pod Batohem (na południe od Bracławia), rozegrana 1-2 czerwca 1652 r. Armia polska została całkowicie rozbita, na polu walki poległ hetman polny koronny Marcin Kalinowski, Kozacy przeprowadzili masową egzekucję żołnierzy wziętych do niewoli.

Ugoda w Perejasławiu - 1654

W styczniu 1653 roku starszyzna kozacka zgromadzona w Czehryniu wypowiedziała się za połączeniem Ukrainy z Rosją. W tej sprawie w marcu udało się do Moskwy poselstwo kozackie. W czerwcu car Aleksy podpisał dekret, w którym zaaprobował propozycję starszyzny kozackiej. Na Ukrainę udał się z polecenia Aleksego bojar Wasyl Buturlin z zadaniem odebrania od wojska kozackiego przysięgi wierności carowi. 18 stycznia 1654 roku w Perejasławiu Chmielnicki uzyskał od zgromadzenia Kozaków zgodę na przyłączenie Ukrainy do Rosji.

27 marca car Aleksy ogłosił przywilej dla wojska zaporoskiego, w którym liczbę Kozaków rejestrowych ustalono na 60 tys., Kozacy uzyskali także prawo swobodnego wyboru hetmana po śmierci Chmielnickiego.

Wojna polsko-rosyjska

Walki w latach 1654-1656

Decyzje zapadłe w Perejasławiu musiały oznaczać wojnę między Rosją a Rzecząpospolitą. W maju 1654 r. ruszyły na Rzeczpospolitą dwie armie rosyjskie: na Ukrainę, dowodzona przez księcia Aleksego Trubeckiego, i na Litwę, dowodzona przez cara Aleksego. Armia północna zajęła w pierwszych miesiącach konfliktu Połock, Smoleńsk, Witebsk i Mohylew. W styczniu 1655 Polacy pokonali pod Ochmatowem na Ukrainie wojska dowodzone przez Bohdana Chmielnickiego i wojewodę rosyjskiego Wasyla Szeremietiewa. Wiosną 1655 Rosjanie wspomagani przez Kozaków zdobyli Wilno, gdzie urządzili rzeź mieszkańców, a także Mińsk, Grodno i Kowno.

W listopadzie 1656 r. podpisany został w Niemieży koło Wilna rozejm polsko-rosyjski. Obie strony zobowiązały się w nim do wspólnej akcji przeciwko Szwecji, a carowi Aleksemu obiecano następstwo tronu polskiego po śmierci Jana Kazimierza (co w sytuacji elekcyjnego charakteru tronu polskiego miało znaczenie jedynie prestiżowo-ambicjonalne).

Iwan Wyhowski i ugoda w Hadziaczu

W lipcu 1657 zmarł w Czehryniu Bohdan Chmielnicki, a nowym hetmanem kozackim został wybrany Iwan Wyhowski, zwolennik porozumienia z Rzecząpospolitą. W r. 1658 Wyhowski zawarł z Polską ugodę w Hadziaczu, która przewidywała utworzenie prawosławnego Księstwa Ruskiego z województw kijowskiego, czernihowskiego i bracławskiego z własnym hetmanem oraz gwarantowała wolności szlacheckie dla starszyzny kozackiej. Religia prawosławna otrzymała pełną swobodę kultu na Ukrainie oraz na wszelkich terenach państwa polskiego, gdzie język narodu ruskiego zasięga. W senacie miał zasiadać nie tylko metropolita kijowski, ale i prawosławni biskupi Chełma, Lwowa, Łucka, Mścisławia i Przemyśla. Kozacy uzyskali możliwość nobilitacji, a wielkość rejestru ustalono na 60 tys. Na ziemiach ukraińskich miały powstać dwie akademie na prawach szkół wyższych.

W maju 1659 sejm, zatwierdzając ugodę hadziacką, jednocześnie zmniejszył wielkość rejestru kozackiego do 30 tys., co doprowadziło do erozji poparcia dla Wyhowskiego na Ukrainie. We wrześniu 1659 Kozacy inspirowani przez Rosję obalili Wyhowskiego. Złożył on buławę hetmańską i uciekł do Polski. Jego następcą został Jerzy Chmielnicki (syn Bohdana), który zerwał porozumienie z Polską i ponownie podporządkował Ukrainę Rosji. Zgodził się on na rozlokowanie rosyjskich garnizonów wojskowych w Kijowie, Bracławiu, Czernihowie, Humaniu, Nieżynie i Perejasławiu.

Walki w latach 1660-1667

W r. 1660 na nowo wybuchła wojna polsko-rosyjska. Wojsko polskie dowodzone przez hetmana wielkiego litewskiego Pawła Jana Sapiehę odniosło zwycięstwo pod Połonką na Litwie (czerwiec), a dowodzone przez hetmana polnego koronnego Jerzego Lubomirskiego - pod Cudnowem na Ukrainie (listopad). W efekcie tych zwycięstw Rzeczpospolita odzyskała niemal całą Ukrainę.

Rozejm w Andruszowie - 1667

Osłabiona latami wojen Rzeczpospolita nie była w stanie wykorzystać sukcesów militarnych na Ukrainie. 30 stycznia 1667 roku został podpisany w Andruszowie rozejm polsko-rosyjski, na mocy którego Polska utraciła Ukrainę lewobrzeżną oraz ziemie smoleńską, czernihowską i siewierską, uzyskane poprzednio w pokoju polanowskim z roku 1634. Kijów, leżący na prawym brzegu Dniepru, miał być zwrócony Rzeczypospolitej po dwóch latach od zawarcia rozejmu, lecz już nigdy do Polski nie powrócił.

Jan Kazimierz (1648-1668) i potop szwedzki

Główną przyczyną najazdu szwedzkiego na Rzeczpospolitą w roku 1655 były bałtyckie plany Karola X Gustawa (1654-1660). Chciał on uczynić z Bałtyku wewnętrznego morze Szwecji, miał już w swych rękach na południowym wybrzeżu Inflanty, kolejnym etapem miał być podbój Prus Królewskich. Był to plan minimum, natomiast plan maksymalny przewidywał objęcie tronu Rzeczypospolitej i wprowadzenie w życie unii personalnej między Szwecją a Polską. Poza tym pokonanie Jana Kazimierza miało ostatecznie załatwić kwestię pretensji polskiego władcy do tronu szwedzkiego.

Atak Szwedów

Okupacja szwedzka

Pokonanie Szwedów

Kryzys państwowości polskiej w XVII wieku

W II połowie XVII wieku nasilił się proces decentralizacji władzy w Rzeczypospolitej - sejmy były regularnie zrywane, w związku z czym ośrodkami władzy politycznej stały się sejmiki ziemskie i latyfundia magnackie. To sejmiki uchwalały podatki, organizowały pobór do wojska i zajmowały się innymi kluczowymi dla państwa kwestiami. Ponieważ urzędnicy królewscy nie dysponowali możliwością egzekwowania podatków, czynność tę w odniesieniu do podatków na cele wojskowe wykonywali poszczególni hetmani, co w efekcie doprowadziło do wzrostu ich roli politycznej w państwie.

Anarchizacji życia politycznego sprzyjała rywalizacja wielkich rodów magnackich: w Koronie byli to między innymi Sobiescy, Radziejowscy, Leszczyńscy, Jabłonowscy, a na Litwie Radziwiłłowie, Sapiehowie, Pacowie i Ogińscy. Kwitł system klienteli magnackiej, powiększały się prywatne armie, głównie na kresach wschodnich.

Do historii przeszedł poseł z powiatu upickiego na Litwie, Władysław Siciński, który w roku 1652 jako pierwszy doprowadził do zerwania sejmu stosując liberum veto. Zasada ta, skutecznie paraliżująca od tej pory polski parlamentaryzm, uważana była przez wielu za źrenicę wolności szlacheckich.

Upadek gospodarczy

Straty ludnościowe spowodowane wojnami i epidemiami wyniosły w całej Rzeczypospolitej jedną trzecią liczby ludności, w Prusach Królewskich ponad połowę, na Mazowszu około 40%. 60% ziemi uprawnej leżało po Potopie odłogiem.

Sposobem szlachty na wychodzenie z zapaści finansowej było zwiększanie wymiary pańszczyzny. Z powodu zubożenia wsi w kryzys wpadły miasta, gdyż nie było wystarczającej liczby odbiorców na towary rzemieślnicze. Postępowała agraryzacja miast, czyli ich upodobnianie się do wsi. Rozwijały się jednocześnie jurydyki magnackie - osiedla w miastach, wyłączone spod wpływu władz miejskich.

Wygnanie arian

Podczas najazdu szwedzkiego nastąpił w Rzeczypospolitej wyraźny wzrost religijności katolickiej, zaczął się rodzić stereotyp Polaka-katolika. W coraz trudniejszej sytuacji znajdowały się wyznania niekatolickie, przede wszystkim protestanckie, które zaczęto oskarżać o zdradę narodową.

W roku 1658 sejm uchwalił wygnanie arian jako niebezpiecznych dla istnienia państwa. Argumentując tę decyzję, wskazywano na masowe przechodzenie arian na stronę Szwedów podczas Potopu. W myśl decyzji sejmu, w Polsce mogli pozostać jedynie ci arianie, którzy zdecydują się na odejście od swej wiary.

Michał Korybut Wiśniowiecki (1669-1673) i wojna z Turcją

Po abdykacji Jana Kazimierza zapanowało w Rzeczypospolitej bezkrólewie, podczas którego zgłaszano kandydatury do tronu polsko-litewskiego. Francja wysunęła jako swojego kandydata księcia Ludwika Kondeusza, Habsburgowie forsowali księcia lotaryńskiego Karola, wymieniana była nawet kandydatura cara Aleksego lub jego syna Fiodora. Jednak na sejmikach przedelekcyjnych okazało się, że znaczna część szlachty opowiada się za wyborem „Piasta”, czyli kandydata polskiego pochodzenia. Dużą popularność zyskała broszura napisana przez podkanclerza koronnego Andrzeja Olszowskiego, w której tłumaczył on, że wybór cudzoziemca może doprowadzić do wojny domowej.

Zwolennicy króla „Piasta” wysunęli Michała Korybuta Wiśniowieckiego, syna legendarnego pogromcy Kozaków Jeremiego. Jego pochodzenie dało mu popularność w szerokich rzeszach szlacheckich, natomiast fakt, iż był on człowiekiem bez własnych ambicji politycznych, sprzyjał zaakceptowaniu go przez część magnaterii.

W czerwcu 1669 roku odbyła się wolna elekcja. Na pole elekcyjne przybyło około 80 tys. szlachty, zaś magnaci sprowadzili około 26 tys. wojska. Pod naciskiem szlachty kandydatura Kondeusza została wycofana jeszcze przed elekcją, natomiast podczas elekcji zgłoszony został tylko Michał Korybut Wiśniowiecki, za którym opowiedziały się delegacje wszystkich województw. Koronacja nowego monarchy odbyła się 29 września 1669 roku.

Walka stronnictw

Po wyborze Michała Korybuta Wiśniowieckiego nie doszło do uspokojenia nastrojów. Stronnictwo profrancuskie nie chciało się pogodzić z porażką. W jego skład wchodziły ważne w państwie osoby: prymas Polski Mikołaj Prażmowski i hetman wielki koronny Jan Sobieski. Na sejmie zwołanym wiosną 1670 roku przeciwnicy króla, zwani malkontentami, oskarżali go o sojusz z Habsburgami w związku z faktem, że jego żoną została Eleonora Maria Józefa, córka cesarza Ferdynanda III.

Zwolennicy króla zarzucali malkontentom przygotowywanie spisku - ujawniono tajną korespondencję wskazującą, iż opozycja dążyła do detronizacji Michała Korybuta i zamierzała wysunąć na tron księcia Karola de Longueville. Dopiero zdystansowanie się Ludwika XIV od stronnictwa profrancuskiego (dążył on wówczas do poprawy stosunków między Francją a Habsburgami) wpłynęło na uspokojenie sytuacji.

Sytuacja na Ukrainie

Po zawarciu przez Rzeczpospolitą i Rosję rozejmu andruszowskiego Kozacy nie chcieli pogodzić się z podziałem Ukrainy. Prawobrzeżna Ukraina, formalnie należąca do Polski, znalazła się pod władzą hetmana Piotra Doroszenki, który nie zamierzał się podporządkowywać Michałowi Korybutowi Wiśniowieckiemu. W roku 1671 oddziały Doroszenki zaatakowały Białą Cerkiew, która była wtedy jedynym polskim punktem oparcia na Ukrainie.

W sierpniu 1671 roku hetman Jan Sobieski rozbił wojska kozackie i sprzymierzonych z nimi Tatarów, a w październiku zajął kilka miast ukraińskich, w tym Bracław. Turcy, zaniepokojeni porażkami hetmana Doroszenki i swoich tatarskich wasali w grudniu 1671 roku wypowiedzieli Rzeczypospolitej wojnę.

Najazd turecki

Ofensywa turecka przeciwko Polsce ruszyła w lipcu 1672 roku. Najpierw Turcy z pomocą Kozaków i Tatarów usunęli polskie siły z Ukrainy prawobrzeżnej, a w sierpniu stanęli pod Kamieńcem Podolskim, będącym najlepiej umocnioną polską twierdzą na południowo-wschodnim pograniczu Rzeczypospolitej. Jednak 27 sierpnia Kamieniec, pozbawiony jakiegokolwiek wsparcia, skapitulował. We wrześniu Turcy przystąpili do oblężenia Lwowa. W tym czasie hetman Sobieski rozbił wiele oddziałów tatarskich i kozackich pustoszących kraj w rejonie Sanu i Dniestru, uwalniając około 44 tys. ludzi wziętych w jasyr.

Polsko-tureckie rokowania pokojowe doprowadziły do podpisania traktatu w Buczaczu 18 października 1672 roku. Rzeczpospolita zrzekła się na rzecz Turcji Podola z Kamieńcem i Ukrainy oraz miała płacić roczny haracz w wysokości 22 tys. złotych. Ukrainę Turcja przekazała hetmanowi Piotrowi Doroszence jako lennikowi tureckiemu.

Konfederacje

Jan III Sobieski (1674-1696) i odsiecz Wiednia

Na wolnej elekcji, która odbyła się w maju 1674 roku, najpoważniejszym kandydatem do tronu Rzeczypospolitej okazał się hetman Jan Sobieski, opromieniony sławą zwycięzcy spod Chocimia. Przepadła popierana przez Habsburgów kandydatura księcia Karola Lotaryńskiego oraz forsowana przez Ludwika XIV kandydatura księcia Filipa Wilhelma Neuburskiego.

Okres polityki profrancuskiej

Okres polityki prohabsburskiej

Pokój wieczysty z Rosją

Pokój Rzeczypospolitej z Rosją został wynegocjowany przez kasztelana poznańskiego Krzysztofa Grzymułtowskiego, podpisano go w Moskwie w roku 1686 roku. Postanawiał on, że zachowana będzie na zawsze granica polsko-rosyjska ustalona w rozejmie andruszowskim z roku 1667, z pozostawieniem Kijowa przy Rosji. Oba państwa zawarły także sojusz militarny przeciwko Turcji.

16



Wyszukiwarka

Podobne podstrony:
Pierwsze wolne elekcje
9 Pierwsze wolne elekcje
Pierwsze wolne elekcje
PIERWSZE WOLNE ELEKCJE W POLSCE
Mity historii Polski XIX wieku, XIX wiek Polska
Tablice historyczne, Wolne elekcje 1573-1763
Referaty, HISTORIA, Pierwsza wolna elekcja
wiek XVI, XVI wiek Bezkrˇlewie i wolne elekcje, Bezkrólewie i wolne elekcje
historia wych 4 (XVII wiek)
Historia Polski XX wiek wyklady
Historia Polski XX wiek
KOLOKWIUM HISTORIA POLSKI XVIII XIX wiek cz II
Historia Polski XVIII wiek
historia polski xvi xviii wiek
Historia Polski Lata PRL u

więcej podobnych podstron