Wacław Berent - Rys biograficzny
Białe plamy w życiorysie Berenta to nie przypadek…. Nie znamy wielu szczegółów z życia pisarza. Nie ma pewności co do daty urodzin i daty śmierci pisarza. Z metryki urodzenia Berenta można wyczytać, że urodził się w Warszawie 15 IX 1873r. W Nowym Korbucie podane są dwie daty 26 IX 1873 oraz data śmierci 19 (22) XI 1940, obie nie są ścisłe. Zofia Nałkowska natomiast uważa, że zmarł 20 XI 1940r. Ukończył polskie gimnazjum Wojciecha Górskiego w Warszawie. Studiował w Krakowie, Zurychu i Monachium. Zdobył tytuł doktora nauk przyrodniczych. Zwiedził Paryż, Berlin. Był zakochany nieszczęśliwie zapewne w Bronisławie Mierz-Brzezickiej, w żonie St. Ostrowskiego. Swoje przeżycia odnośne uczucia opisał w zniszczonej przez siebie powieści „Kredowe koło” lub „Zaklęte koło”. Był nauczycielem oraz fachowcem. Te elementy biografii odnajdujemy w utworach: „Nauczyciel” oraz „Fachowiec”. Rok 1984 to debiut pisarski Berenta. W tymże roku rozpoczął pracę nad spolszczeniem dzieła Nietschego „Also sprach Zaratustra”. Pisywał na łamach „Gazety polskiej” oraz czasopisma „Wszechświat” pod pseudonimem Wł. Rawicz. W latach 1900-1907 związał się Berent z czołowym periodykiem tzw. „Chimerą” wydawanym przez Zenona Przesmyckiego (Miriada). Jemu to właśnie zadedykował powieść „Próchno”. w rocznikach „Chimery” opublikował Berent wiele aforyzmów Nietschego. W 1905r. pisarz wydaje pod kryptonimem S.A.M. broszurę polityczną Pt. „Idea w ruchu rewolucyjnym”. Broszura ta stanowiła rdzeń ideowy wydrukowanej w 1910r. „Oziminy”. Berent żył 67lat. Lista oryginalnych dzieł i tłumaczeń nie jest obszerna (m.in. to „żywe kamienie”, „Wroga ludu”, „Baryłeczki”, „Nurt”, „Diogenes w kontuszu” , itd.). Białe plamy i niewiadome w biografii Berenta wiążą się niewątpliwie ze świadomie wybranym przez pisarza trybem życia samotnika.
Geneza „Próchna”
Badać genezę „Próchna” nie jest łatwo, ponieważ powieść ta jest bardzo nowatorska, trudna w odbiorze, ciężka do jednoznacznej interpretacji. Autor pisząc powieść, czerpał wiele z twórczości Słowackiego, Ibsena, Nietschego, Dantego, Asnyka, Woltera i wielu innych. W dziele Berenta pojawia się aluzja do „Synów ziemi” Przybyszewskiego. Wiemy, że powieść ta jest dziełem dekadenckim, wynikiem współżycia naturalizmu z modernizmem. Jest to zarówno powieść polifoniczna. Strukturę zaczerpnął od powieści Dostojewskiego. W „Próchnie” nie ma narratora wszechwiedzącego. Została tu ukazana perspektywa widzenia poszczególnych bohaterów. Możemy doszukać się w powieści podobieństw do poprzedniego dzieła Berenta „Fachowca”. (w „Fachowcu” mamy Borowicza i Borowicza, natomiast w „Próchnie” Borowskiego).
Kompozycja oraz zazębienia kompozycyjne dzieła
Cechą swoistą utworu Berenta jest nowoczesna technika narracyjna, polegająca na szerokim uwzględnianiu odmiennych punktów widzenia poszczególnych postaci, narracja przestrzegająca prawa perspektywy subiektywnego spojrzenia określonego bohatera. Narracja ta zwana jest narracją personalną. „Próchno” podzielone jest na trzy części. Odpowiednio do tego trójdzielnego podziału wyróżniały się trzy postacie. W „Próchnie” ukazane są hierarchiczne wartości w układzie bohaterów. Każdy bohater stara się być ponad drugim, jest przekonany o swojej wyższości nad innymi. Berent przedstawia tu pozycję silniejszego bohatera. Powieść ma ściśle triadyczny układ osobowy.
Cz. I Borowski + Kunicki + Borowska
Cz. II Jelsky + Muller + Kunicki
Cz. III Hertenstain + Muller + Haida
Narracja
Funkcja narratora wszechwiedzącego została tu ograniczona. Zasadniczo w „Próchnie” występują dwa rodzaje narracji: narratorem jest postać (monolog, retrospekcja) oraz narracja jest prowadzona z punktu widzenia postaci (n. personalna). W „Próchnie” odnajdujemy dialogi. Są one we wszystkich rozdziałach. Ukazany sposób wprowadzenia monologu oraz dialogu do narracji wiąże się z techniką teatralizacji. Teatralizacja jest widoczna również w potraktowaniu czasu w „Próchnie”.
Czas i przestrzeń
Czas w powieści jest bardzo skondensowany. Cała akcja toczy się w zasadzie w kilku dniach (z tego tylko trzy wieczory i trzy noce są unaocznione i przedstawione w utworze bliżej). Pierwszy wieczór to czas kiedy Borowski opowiada Kunickiemu swoje dotychczasowe życie, drugi to wieczór spędzony przez artystów w kawiarni i kabarecie, trzeci to dzień samobójstwa Jelskiego. W dziele nakładają się dwie przestrzenie: realna oraz wyobrażona. Pomieszanie obu przestrzeni prowadzi do ich mityzacji. Głównymi mitycznymi przestrzeniami stają się miasto, a także zamek Hertsteina.
Stylowe wyróżniki „Próchna”
Do stylowych swoistości powieści Berenta należy zaliczyć: percepcję impresjonistyczną, nagromadzenie rzeczowników, przymiotników, czasowników, osobliwości dialogu i monologu, interferencję mowy pisanej i mówionej w narracji, rozbudowane aluzje literackie, metaforykę i symbolikę utworu. Percepcja impresjonistyczna to nic innego jak zjawisko starannego opisu szczegółów ze skłonnością do pomijania związków przyczynowych. Charakterystycznym dla Berenta chwytem impresjonistycznym jest konkretyzacja abstraktów. Spotykamy w jego powieści opisy uczuć potraktowane w ten sposób, jak gdyby były one czymś konkretnym. W utworze mamy do czynienia z dialogiem oraz monologiem wewnętrznym. W „Próchnie” dominuje słowo mówione. Pisarz stosuje w powieści gwarę. Aby ukazać żywotność oraz spontaniczność wypowiedzi urywa dane słowo w połowie, podkreśla intonację, stosuje powtórzenia. Możemy dostrzec w utworze celowość powtarzania pewnych słów. Zastosował Berent również język dziecinny., którego wyznacznikiem są spieszczenia, wykrzyknienia, eufemizmy, niedopowiedzenia. (np. Zosia mówi do Władysława, Właduś). W „Próchnie” spotykamy kilka różnorakich dokumentów., w których język został wystylizowany na mowę pisaną. Jest to legenda o Bartumile, witeziu Niezamyślu i świętym Jacławie, dziennik Mullera Pt. „Myśli niepłodne”, listy ojca Hertensteina. Pojawiają się tutaj elementy stylizacji archaicznej, poetyckiej oraz orientalnej. Szczególnie ważne są użyte w powieści sekwencje aliteracyjne oraz zastosowanie wyrazów jednosylabowych. Berent tworzy wiele nowych wyrazów (neologizmów) np. namiętnica, szkodny, beatryczowy. Zwrócić należy uwagę na inwersję, retardację, paralelizmy zdaniowe oraz aforystyczność. Odnajdziemy w „Próchnie” wiele samodzielnych cytatów. Aforyczność sformułowań można wiązać z aluzjami do stylu Nietschego, bądź Wilde'a. „Próchno” jest jędną wielką metaforą. Przyroda jest źródłem obrazów poetyckich. Tytuł jest zaczerpnięty z „patologii roślin”. Ważny jest również motyw ornitologiczny. Ukazany jest Ptak. Będzie on w „Próchnie” powracającym obrazem w ukazaniu sylwetek zewnętrznych i psychiki bohaterów-artystów. Pojawiają się symbole: ślimaka, żaby, szczura, węża. Berent stosuje wiele aluzji np. do pism Nitshego, poezji Słowackiego. Borowski cytuje fragment „Lambra”, „Beniowskiego”, „Snu srebrnego Salomei”., są aluzje do świętych ksiąg Wschodu, odwołania do Goethego, Flauberta, Szekspira, Dantego.
Powieść mitów
Zwrócić należy uwagę na symbole kondycji artystów. Mamy tutaj do czynienia z artystą - Ikarem, artystą Narcyzem, artystą o rozdartej duszy, artystą - mieszkańcem Kości Słoniowej, artysta sięgający do Świętego Źródła, artysta nadczłowiek. Ikar to bohater romantyczny, Narcyz to artysta improduktywa. Ważna jest również symbolika rozdartej duszy artysty. W „Próchnie” został skompromitowany romantyczny prometeizm oraz mit zbawienia. W „Próchnie” nadkładają się na siebie dwie różne triady kolorystyczne. Pierwsza składa się z kolorów: białego, czerwonego, czarnego; druga (białego, szarego, czarnego)odnosi się do trzech dróg życia, i trzech dróg ducha. Wielość wskazanych aluzji poetyckich w „Próchnie” zwraca uwagę na walor odwołań literackich w tym dziele. Są to dramaty Ibsena i Szekspira, Boska komedia, O naprawie Rzeczypospolitej, Pani Bovary i wiele innych.
Recepcja utworu
Najbliżej interpretacji tytułu utworu był Matuszewski. Zwróć on uwagę na rozkład, któremu podlega dusza nieszczęśliwego niewolnika ideału, artysty. Matuszewski dodał, że na glebach przesyconych próchnem wyrastają często kwiaty. Zofia Nałkowska słowo „próchno” z obrazem całej metropolii i świecącej złudnym blaskiem inności cyganerii. Julian Krzyżanowski zaś twierdzi, że Berent swój tytuł zawdzięcza wypowiedzi Płoszowskiego z „bez dogmaty” Sienkiewicza (zdaje mi się , żem dotknął próchna i mej własnej, i ogólnej ludzkiej duszy).
Genologia
Polifoniczna struktura dzieła Berenta bardzo zakłopotała krytyków. Trzpis łączył „Próchno” z wybitnymi powieściami psychologicznymi końca XIX wieku. Wypowiedzi krytyczne wiele miejsca poświęcają afabularności i powiązaniom poszczególnych części powieści. Komornicka nazywa utwór Berenta powieścią wyzwoloną z okopów płaskiego gawędziarstwa i tradycyjnej u nas paplaniny. Flach pisze iż powieść Berenta ignorując wszelki element fabulistyczny całości, oszałamia wprost bujnością akcji epizodów. Dla Trzpisa „Próchno” to nie powieść lecz zbiór szkiców tylko ideowo ze sobą połączonych.