KOŁO PRZEWODNIKÓW MALBORSKICH

KOMISJA SZKOLENIOWA

__________________________________________________________________________________

Janusz Trupinda

Muzeum Zamkowe w Malborku

STRUKTORA ADMINISTRACYJNA

PAŃSTWA ZAKONU KRZYŻACKIEGO

W PRUSACH

_________________________________Malbork 2000___________________________________

l. Okres najwcześniejszy 1190-1198

Początków Zakonu Krzyżackiego tradycja zakonna szuka w roku 1190. Wtedy to lubeczanię i bremeńczycy założyli pod Akkonem szpital polowy, lezący za cmentarzem św. Mikołaja między górą Toron (Tell Fuhka) i rzeką Belus. Nie jest jasne, czy byli to mieszczanie (kupcy bądź rzemieślnicy), czy może osiedli w mieście ministeriałowie arcybiskupa bremeriskiego, Więcej wskazuje na bremeńczyków. W każdym razie w XVI w. tradycja o założeniu szpitala istnieje w obu tych hanzeatyckich miastach.

zpital ten urządzony został pod żaglem kogi i skierowany do niemieckojęzycznych pielgrzymów i krzyżowców potrzebujących opieki. We wrześniu 1190 r., a więc wkrótce po założeniu szpitala, w dokumencie króla jerozolimskiego Guidona z Lusignan, pojawił się magister Sibrandus. Został on tam określony, jako twórca i budowniczy nowego szpitala. Ów Sibrand brał więc udział w założeniu szpitala i był jego pierwszym przełożonym. Można też przyjąć, że pochodził z Bremy bądź Lubeki. Jest pierwszym poświadczonym przełożonym (i członkiem) Szpitala Niemieckiego w Akkonie.

W październiku 1190 r. Fryderyk szwabski po przybyciu pod Akkon zreformował Szpital i dał mu nowe kierownictwo w osobach kapłana Konrada i podskarbiego Burcharda. Książę nadał wspólnocie Regułę i polecił ją swojemu bratu, królowi Henrykowi VI i prawdopodobnie również papieżowi. Tak dobrze rozpoczęty rozwój niemieckiej wspólnoty szpitalnej zakłóciła śmierć Fryderyka - 20 stycznia 1191 r. Jednak mimo trudności szpital otrzymywał nadania i posiadłości, głównie wokół Akkonu. W dniu 6 lutego 1191 r. wziął go pod swoją opiekę papież Klemens III- Już w 1193 r. król Jerozolimy Henryk z Szampanii powierzył szpitalowi niemieckiemu troskę o umocnienia w pobliżu bramy św. Mikołaja. Oprócz więc troski o chorych i potrzebujących doszły mu jeszcze obowiązki obronne. Były to jednak chyba jeszcze obciążenia jedyni e finansowe.

Do momentu podniesienia wspólnoty szpitalnej do godności zakonu rycerskiego (marzec 1198 przez krzyżowców i potwierdzenie przez papieża Innocentego III- 19 lutego 1199 r.) struktura zakonna rysuje się bardzo blado- Znamy zaledwie kilka imion członków wspólnoty i pełnionych przez nich funkcji:

• 2 lutego 1192 - frater Gerardus. magister huspilalis Alamannorum, quod est in Accon

• 10 lutego 1192 - frater Curaudus. hospitalis Alamannorum preceptor

Jest to zapewne ta sama osoba (Gerard) o zniekształconym przez kopistę imieniu. Określenia magister i preceptor oznaczają w tym przypadku przełożonego, czyli mistrza zgromadzenia.

• 1193-1194 - prior Henricus

• 1196 -preceptor Henricus

__________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

Henryk był następnym przełożonym wspólnoty. Jest on zapewne tożsamy z pierwszym mistrzem, wybranym już po przekształceniu szpitala w zakon rycerski - Henrykiem Walpotem, Więcej o strukturze i liczebności szpitala niemieckiego nie wiemy.

2. Zakon rycerski 1198-1209 r.

Podobnie jak okres działalności szpitala niemieckiego w Akkonie, tak i pierwszy okres funkcjonowania Krzyżaków, jako zakonu rycerskiego nie jest zbyt dobrze znany. Struktura zakonna była już z pewnością bardziej skomplikowana, ponieważ Zakon otrzymał szereg posiadłości poza Ziemią Świętą, które wymagały nadzoru. Znamy jednak bardzo niewielu urzędników. Są to:

1. Wielcy mistrzowie

• Henryk Walpot (5 Marca 1198 - 5 listopada 1200?)

• Otto von Kerpen (po 5 listopada 1200? - 7 lutego 1209)

• Henryk von Tonna, zwany Bart (po 7 lutego 1209-2 czerwca 1209)

2. Urzędnicy w Ziemi Świętej

• 1207, 1208 - preceptor Gerhard, który może być tu widziany jako wielki komtur, zastępca mistrza

• 1208 - marszałek Henryk

• 1208 - szpitalnik (custos infirmorum) Henryk

• 1208 - dwaj szeregowi bracia Hugo i Bertoudus

3. Urzędnicy poza Palestyną

• 1202-1206 do 1219 - na czele domu niemieckiego stoi Gerhard, określony jako magister i prior

• 1202 - w Bozen brat Konrad

• 1208 lub 12U9 - preceptor Robert w Barletcie

Więcej imion nie znamy. Na tej kruchej podstawie można jednak stwierdzić, iż w okresie tym zaczyna kształtować zrąb późniejszej struktury administracyjnej Zakonu. Urzędy odzwierciedlają dwojaki od 1198 r. charakter działalności Krzyżaków oraz rozwój ich posiadłości. Jednak w miarę klarowne wykształcenie się struktury wzajemnych zależności i sposobu funkcjonowania zakonu będą widoczne dopiero w okresie następnym.

3. Okres wykształcenia podstaw struktury organizacyjnej Zakonu (1209- 1309)

Po objęciu rządów przez Hermanna von Salza (po 2 czerwca 1209 - 20 marca 1239) nastąpił znaczny rozwój Zakonu Niemieckiego, zarówno Jeżeli chodzi o Jego znaczenie polityczne, jak i

__________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

majątek. Niemal ostatecznemu wykształceniu uległa też administracja zakonna, która musiał sprostać nowym i znacznie poważniejszym zadaniom. Oprócz pojawiających się wcześniej mistrza, wielkiego komtura, marszałka i szpitalnika (hospitalarius) pojawiają się nowe urzędy:

• Szatny, po raz pierwszy poświadczony w 1228 r. (Counradus trupparius}

• Skarbnik, pojawia się w źródłach w 1240 r. (Evrardus thesaurarius)

Obydwa te urzędy uzupełniają piątkę najważniejszych urzędów w Zakonie (wielki komtur, marszałek, szpitalnik, szatny i skarbnik), na które kandydaci byli wybierani przez kapitułę generalną. Wszyscy oni mieszkali w głównym domu zgromadzenia. Taki stan rzeczy funkcjonuje już na pewno ok. roku 1250 r.

Zbierająca się corocznie kapituła generalna była najważniejszą instancją w Zakonie Krzyżackim. Zasiadali tam wspomniani wyżej wielcy dostojnicy zakonni i niektórzy z komturów krajowych; Prus, Niemiec, Austrii, Apulii, Grecji (Romanii) i Armenii; później również Inflant. Pierwotnie zbierała się w Akkonie, w zamku Montfort-Starkenberg, później w Marburgu, Würzburgu, Mergemheim, Sachsenhausen i może jeszcze w innych miejscach. Do kompetencji kapituły należał wybór mistrza, wielkich dostojników, zatwierdzanie operacji finansowych powyżej 500 bizantów, wyrażanie zgody na opuszczenie przez mistrza Ziemi Św. (w Palestynie) czy poza Alpy (w Wenecji). Wielki mistrz, wybierany dożywotnio był zwierzchnikiem całego zgromadzenia oraz konwentu głównego domu- W razie jego nieobecności, w czasie pokoju konwentem tym kierował wielki komtur. Mistrz mógł zawieszać dostojników w pełnieniu funkcji, ale wybierać nowych mogła jedynie kapituła.

Uchwytne w źródłach są też inne. mniejsze urzędy:

• Wicemarszałek (vicemarschalcus}

• Preceptor minor (zastępca wielkiego komtura)

• 1230- 1271 - kasztelan Montfort

• Kapelan polowy

• Mistrzowie krajowi: Prus, Niemiec, Austrii, Apulii, Grecji (Romanii) i Armenii oraz Inflant.

W Rzymie od początku XIII w. rezydował dyplomatyczny przedstawiciel Zakonu, reprezentujący interesy Krzyżaków w kurii papieskiej - prokurator generalny.

5. Państwo zakonne w Prusach 1309 -1454

Przeniesienie głównego domu Zakonu Krzyżackiego do Malborka i stworzenie w Prusach własnego państwa całkowicie zmieniło charakter Zakonu i zmodyfikowało jego strukturę organizacyjną. Zarządzanie olbrzymim, po podboju Prus i zdobyciu Pomorza terytorium, dysponowanie jego olbrzymim potencjałem gospodarczym i cywilizacyjnym wymagało rzeszy

__________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

urzędników, bardziej przypominających współczesnych ministrów i ministerialną kadrę urzędniczą niż

zakonników. Organizacja zarządzania zgromadzeniem usankcjonowana przez Statuty w połowie XIII w. stała się dalece niewystarczająca. Stąd wkrótce doszło do jej modyfikacji.

Na najwyższym szczeblu administracji zakonnej ograniczono znaczenie kapituły generalnej, W dość istotny bowiem sposób ograniczała ona działalność mistrza i wydłużała proces decyzyjny. Poza tym wraz z przeniesieniem stolicy, nastąpiło również przesunięcie środka ciężkości w polityce zakonnej i pozostałe posiadłości zeszły na plan dalszy. Nie bez znaczenia były także duże odległości dzielące posiadłości zakonne od centrali. W każdym razie w XIV w. wzrastała rola rezydujących w Prusach wielkich dostojników zakonnych i lobby pruskiego- Doprowadziło to do wyodrębnienia w końcu XIV w. nowego ciała doradczego (i poniekąd decyzyjnego), jakim była Rada Wielkiego Mistrza. Składała się z pięciu najwyższych dostojników Zakonu oraz dwóch komturów (najczęściej gdańskiego i toruńskiego), powoływanych przez mistrza. Sprawy pozostałych prowincji zakonnych załatwiane byty w dużej mierze przez kapituły prowincjonalne.

Inaczej niż w pierwszym okresie istnienia zakonu tylko dwaj wysocy dostojnicy rezydowali w Malborku: wielki komtur (przestał być zwierzchnikiem konwentu głównego domu - byt nim wicekomtur) i skarbnik. Inni pełnili jednocześnie funkcje komturów w:

• Elblągu - wielki szpitalnik

• Dzierzgoniu (w XV w. także w Gniewie) - wielki szatny

• Królewcu - wielki marszałek

Kompetencje wysokich dostojników:

• Wielki komtur - zastępca wielkiego mistrza w czasach pokoju, podejmowanie gości, opieka nad infirmerią, kontrola nad rachunkami i długami głównego domu. Poza tym udział w Radzie.

• Wielki skarbnik - kontrola nad całością finansów Zakonu: główny skarb, kasa skarbnika na potrzeby wielkiego mistrza, kasa konwentu malborskiego. Oprócz tego udział w Radzie.

• Wielki marszałek - dowództwo nad wojskiem oraz faktyczna kontrola nad polityką wschodnią państwa zakonnego oraz kontrola nad przygranicznymi komturstwami w Bałdze, Pokarminie, Kłajpedzie i Ragnecie. Zastępca wielkiego mistrza w czasie wojny, członek Rady,

• Wielki szatny - ogólny nadzór nad polityką „odzieżową", choć taktycznie podstawowymi obowiązkami był udział w Radzie i nadzór nad komturstwem dzierzgońskim

• Wielki szpitalnik - formalny nadzór nad szpitalnictwem i głównym szpitalem w

Elblągu, choć tym ostatnim zajmował się raczej podszpitalnik. Faktyczne jego obowiązki to udział w Radzie i zarządzanie komturstwem elbląskim.

Do tych dostojników dołączyli w XIV w. dwaj wielcy szafarze: malborski i królewiecki, prowadzący __________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

na wielką skalę handel Zakonu. Podlegali im mniejsi funkcjonariusze: komisanci (Lieger) i służący (Diener). Owi urzędnicy, podobnie jak niektórzy z XV-wiecznych szafarzy pochodzili z mieszczaństwa.

Administracja zakonna oparta była na systemie dużych jednostek gospodarczych, zwanych komturstwami, zarządzanych przez komturów. W Prusach po przeniesieniu domu głównego do Malborka zlikwidowano urzędy mistrza krajowego Prus (1324 r.) oraz komtura ziemi chełmińskiej (1336 r.). Urzędy te powołano po objęciu ziemi chełmińskiej i w trakcie podboju Prus. W miarę zdobywania nowych terytoriów przejściowo pojawiały się urzędy komturów poszczególnych ziem pruskich: Sambii (1254). Natangii (i 257), Barcji (1257).

Mianowany przez wielkiego mistrza komtur posiadał całkiem sporą, autonomiczną władzę. Kierował polityką gospodarczą komturstwa (czasem również podległych mu prokuratorii czy komomictw), dysponując według własnego uznania dochodami. Ściągał również podatki i daniny od ludności. Rachunki był kontrolowane, a przy zmianie komtura dokonywano bilansu i nadwyżki wędrowały do centralnej kasy skarbnika.

Zwierzchnicy konwentu posiadali także szerokie uprawnienia sądowe: rozpatrywali sprawy świeckie swoich poddanych pruskich i polskich, zwłaszcza dotyczące bezpieczeństwa na drogach i gościńcach. Wsie na prawie niemieckim oraz miasta miały własne sądy, choć komturowie w miastach mieli swój (z czasem ograniczany) udział w sądach.

Komtur byt również dowódcą wojskowym sit swojego konwentu oraz podległego mu rycerstwa miejscowego.

Z punktu widzenia Zakonu jako korporacji religijnej najważniejszą funkcją komtura było przewodniczenie konwentowi, czyli zgromadzeniu braci żyjących wspólnie w zamku - klasztorze. Konwenty składały się z braci - rycerzy (wg Statutów 12), braci - kapłanów (wg Statutów 6) oraz braci służebnych. Do komtura należała tu organizacja życia religijnego i dbałości o przestrzeganie Reguły. Dla członków komtur był więc nie tylko dowódcą wojskowym i administracyjnym ale również zwierzchnikiem religijnym.

Każdy z braci w konwencie pełnił określoną funkcję administracyjną. Do najpopularniejszych należały: komtur domowy (zastępca komtura), szafarz, rentmistrz, rybicki, młynarski, spichlerzowy, bramny, dzwonnik, szpitalnik, szatny, garbarz, ogrodnik, kuchmistrz, pan karwanu, marszałek koński, kowal, zbrojmistrz. piwniczy, obornik, leśniczy, celnik, menniczy, mistrz bursztynowy itp. Do prowadzenia kancelarii zatrudniano pisarzy i notariuszy, którymi byli na ogół duchowni.

Komtur mianował też zarządców mniejszych dóbr ziemskich, folwarków nazywanych komornikami (w Prusach właściwych) lub włodarzami (na Pomorzu). Rekrutowali się oni często z ludności __________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

miejscowej i mieli status braci służebnych. Komturom podlegały także wójtostwa, prokuratoria, urzędy rybackie i leśne.

Przy końcu XIV w, w Prusach istniało 9 komturstw, w ziemi chełmińskiej 11 oraz 3 wójtostwa (lipienicckle, rogozińskie i bratiańskie) podlegające wielkiemu mistrzowi, na Pomorzu Gdańskim 5 komturstw, wójtostwo tczewskie i prokuratoria bytowska, podlegająca wielkiemu mistrzowi.

Struktura administracyjna Inflant

Mistrza krajowego wybierała kapituła prowincjonalna, a zatwierdzał wielki mistrz. Ciałem doradczym mistrza krajowego był Rada, złożona z 5 komturów i wójtów z Fellina, Tallina, Jerwen, Goldingen, Marienburga. Z wysokich urzędników funkcjonowaf jedynie marszałek inflancki. Inflanty, podobnie jak Prusy, podzielone były na komturstwa i wójtostwa, a kierujących nimi urzędników mianował mistrz krajowy.

Specyfika Malborka, jako głównego domu zakonu i stolicy państwa

Od 1309 r. główny dom Zakonu Krzyżackiego w Malborku z roku na rok stawał się coraz potężniejszym ośrodkiem władzy państwowej. Szczyt potęgi Malborka to lata 1352-1410. Zamek był z jednej strony stolicą państwa krzyżackiego w Prusach, a z drugiej strony centrum zakonu mającego posiadłości w całej Europie. Zrozumiałym jest więc, iż aparat urzędniczy był tu znacznie bardziej rozbudowany od omówionego wyżej. Funkcjonowali tutaj, choć w większej skali, urzędnicy spotykani w kornturstwach, wójtostwach czy prokuratoriach. Szczególnie rozbudowany był pion finansowo-kancelaryjny. Obsługiwał on bowiem nie tylko sprawy malborskie czy pruskie, ale również ogólnozakonne. Oprócz wspomnianych wyżej wielkiego szafarza ze swoim personelem oraz wielkiego skarbnika, do najważniejszych należała kancelaria i archiwum wielkiego mistrza. Przełożony kancelarii był na ogół jednocześnie kapelanem wielkiego mistrza. Ponadto w kancelarii zatrudniony był szereg urzędników, z notariuszami i pisarzami na czele, oraz personel pomocniczy. Zajmowali się oni przygotowywaniem dokumentów oraz prowadzeniem ksiąg wpisów. Przy kancelarii funkcjonowało centralne archiwum zakonne, przechowujące najważniejsze dokumenty dla Zakonu, sięgające swoją tradycją jeszcze domu w Akkonie. Archiwum to poprzez Wenecję trafiło do Malborka, a polem do Królewca i Tapiawy. Dzisiaj Jest przechowywane w Berlinie-Dahlem.

Ponadto w Malborku mamy do czynienia ze zjawiskiem funkcjonowania swoistego dworu wielkiego mistrza, porównywalnego w II połowie XIV w, z największymi dworami książęcymi. Tworzyło go szereg osób z otoczenia wielkiego mistrza (kapelan, kapłani, kompani, pokojowcy, służący) oraz liczne przybywający do Malborka goście. Do zapewnienia im świeckiej rozrywki zapraszano tu wędrowne trupy muzykantów, aktorów, sprowadzano błaznów. Przy obsłudze gości Zakonu __________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

zatrudnionych było wielu służebnych. To sprzeczne ze Statutami i charakterem zakonu zjawisko trwało w zasadzie do wielkiej wojny, która zrujnowała finanse Krzyżaków.

4. Administracja krzyżacka po 1454 r.

W drugiej połowie XV w., po II pokoju toruńskim, pozostawiono Krzyżakom jedynie wschodnią część Prus. To okrojone państwo dzieliło się na 8 komturstw (bałgijskie, królewieckie, kłajpedzkie, ostródzkie, pasłęckie, pokamińskie, ragneckie i ryńskie, oraz szereg mniejszych wójtostw, prokuratorii i komornictw. Na czele komturstw nadal stali komturowie. Wielki mistrz rezydował od 1457 r. na zamku w Królewcu. Zmalało znaczenie wysokich dostojników krzyżackich, tworzących niegdyś Radę wielkiego mistrza. Zanikł urząd skarbnika - zastąpił go rentmistrz, funkcjonujący jako niższy urzędnik wielkiego mistrza. Wielki komtur i wielki marszałek rezydowali w Królewcu, wielki szatny w Bałdze, a wielki szpitalnik w Pokarminie. Na skutek postępującego zeświecczenia w Zakonie urzędnicy terenowi (zwłaszcza komturowie) zaczęli się coraz bardziej uniezależniać i prowadzić własną politykę gospodarczą. Zapobieżeniu temu procesowi miały służyć dwie nieudane próby reform Zakonu, podjęte przez wielkich mistrzów Martina Truchsessa i Jana von Tiefen.

Wykształcenie i rozwój administracji Zakonu Krzyżackiego było procesem długotrwałym. Patrząc z perspektywy czasu warto zwrócić uwagę, że bardzo istotne były tu dwa przełomy w dziejach Zakonu. Pierwszym było przekształcenie wspólnoty szpitalnej w zakon rycerski, co w znaczącym stopniu podniosło rangę zgromadzenia, a udział w walkach w Ziemi Świętej przyczynił się do wzrostu zamożności i tym samym znaczenia Krzyżaków. Drugim przełomem było przeniesienie domu głównego do Malborka i stworzenie tu teokratycznego państwa, które stało się odtąd centrum całego zakonu. Zbudowany w Prusach aparat administracyjny w wielu aspektach przypomina nowożytny, państwowy aparat urzędniczy. Ze względu na skalę tego zjawiska państwo zakonne w Prusach uważane jest za ewenement w skali światowej.

Literatura przedmiotu (wybór):

Arnold U. Vom Feldspital umRitterorden, Militarisieruing und Territorialisierung das Detsch Ordens (1190 - ca. 1240). w: Balticum. Studia z dziejów polityki, gospodarki i kultury XII - XVII w. pod red. Z. H. Nowaka. Toruń 1992, s. 25 - 36.

Arnold U. Powstanieinajstarsze dzieje zakonu krzyżackiego. O założeniu i strukturze wewnętrznej szpitala niemieckiego w Akkonie oraz zakonu rycerskiego w pierwszej połowie XIII wieku, w: Zakon krzyżacki. Z Ziemi Świętej nad Bałtyk, Toruń 1996. s. 13 - 49.

__________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

Biskup M., Labuda G. Dzieje Zakonu Krzyżackiego w Prusach, Gdańsk 1986.

Favreau M.-L, Studien zur Frühgeschichte des Deutschen Ordens: Stuttgart 1975.

Górski K. Zakon Krzyżacki a powstanie państwa pruskiego,. Wrocław 1977.

Jóźwiak S., Funkcjonowanie centralnych organów władzy Zakonu Krzyżackiego w Prusach u schyłku XIV wieku, Komunikaty Mazursko-Warmińskie, 1999. nr 3 (225),s. 311-333.

Militzer K. Von Akkon zur Marienburg. Verfassung, Verwaltung und Sozialstruktur des Deutschen Ordens 1190 - 1309, Marburg 1999.

Tumler M., Der Deuuschen Ordens in seinem Werden, Wachsen und Wirken bis 1400, Wien 1955.

Voigt J., Namen-Codex der Deuuschen Ordens-Beamten, Königsberg 1843.

__________________________________________________________________________________

Materiał szkoleniowy Koła Przewodników Malborskich

---