Zasada społeczeństwa obywatelskiego

I. Konstytucja z 1997 r. nigdzie nie używa pojęcia społeczeństwo obywatelskie, ale w całym szeregu sformułowań i postanowień daje wyraz podstawowym elementom tej idei.

W aspekcie, rzec można, organizacyjnym idea ta opiera się na dwóch założeniach wyjściowych. Zakłada, po pierwsze, że każdy obywatel funkcjonuje równocześnie w kilku podstawowych układach społecznych, przede wszystkim w układzie politycznym, układzie pracowniczym i w układzie terytorialnym.

Podstawowe znaczenie ma zasada pluralizmu politycznego, której jądrem jest swoboda tworzenia i działania partii politycznych. Państwo demokratyczne to państwo w którym musi istnieć pluralizm partii politycznych.

Swoboda tworzenia i działania partii politycznych stanowi jedną z wolności politycznych obywateli. Partie polityczne to zorganizowane struktury jednoczące obywateli dla formułowania, wyrażania i realizowania ich celów politycznych, dążące do zdobycia władzy politycznej w państwie, przede wszystkim poprzez zdobycie większości w państwowych i samorządowych organach przedstawicielskich.

Artykuł 11

1. Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania partii politycznych. Partie polityczne zrzeszają na zasadach dobrowolności i równości obywateli polskich w celu wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa.

2. Finansowanie partii politycznych jest jawne.

Cechy danej organizacji, by mogła być uznana za partię polityczną: 1) członkami partii mogą być tylko obywatele polscy, 2) zrzeszać się mogą w partii tylko na zasadach dobrowolności i równości, 3) celem działania partii jest wpływanie metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa i sprawowanie władzy publicznej.

Partia polityczna, aby uzyskać pełnię możliwości działania, musi zostać wpisana do ewidencji partii politycznych. Prowadzi ją Sąd Okręgowy w Warszawie, który nie może odmówić dokonania wpisu, jeśli organizacja pretendująca do miana partii spełnia wskazane wyżej warunki formalne. W tym sensie należy mówić o swobodzie tworzenia partii politycznych. Orzeczenie w przedmiocie, że cele lub działalność partii są sprzeczne z Konstytucją może wydać tylko Trybunał Konstytucyjny.

Wolność tworzenia partii politycznych nie ma jednak charakteru nieograniczonego

Artykuł 13

Zakazane jest istnienie partii politycznych i innych organizacji odwołujących się w swoich programach do totalitarnych metod i praktyk działania nazizmu, faszyzmu i komunizmu, a także tych, których program lub działalność zakłada lub dopuszcza nienawiść rasową i narodowościową, stosowanie przemocy w celu zdobycia władzy lub wpływu na politykę państwa albo przewiduje utajnienie struktur lub członkostwa.

Zakaz prowadzenia przez pp działalności gospodarczej (wyrok TK z 14.12.2004 r., K 25/03).

WYROK z dnia 14 grudnia 2004 r., sygn. akt K 25/03

1. Art. 24 ust. 3 i 4 ustawy z dnia 27 czerwca 1997 r. o partiach politycznych (Dz. U. z 2001 r. Nr 79, poz. 857 i Nr 154, poz. 1802, z 2002 r. Nr 127, poz. 1089, z 2003 r. Nr 57, poz. 507 oraz z 2004 r. Nr 25, poz. 219) jest zgodny z art. 11 i art. 22 w związku z art. 31 ust. 3 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.

2. Art. 24 ust. 4 i 5 ustawy powołanej w punkcie 1 jest zgodny z art. 2, art. 21 oraz art. 64 ust. 2 i 3 Konstytucji.

UZASADNIENIE: W skierowanym do Trybunału Konstytucyjnego wniosku z 27 sierpnia 2003 r. grupa posłów na Sejm RP domagała się stwierdzenia niezgodności z Konstytucją trzech ustępów art. 24 ustawy o partiach politycznych:

1) ust. 3 u.p.p. wprowadza generalny zakaz prowadzenia przez partię działalności gospodarczej.

2) ust. 4 u.p.p. zawiera wyczerpujący katalog dozwolonych sposobów pozyskiwania przez partię dochodów z jej majątku (możliwość odpłatnego udostępniania przez partie polityczne posiadanych przez nie nieruchomości i lokali, czasowo niewykorzystywanych na zadania statutowe).

III

Trybunał Konstytucyjny zważył, co następuje:

1. Już sam fakt umieszczenia przepisów o partiach politycznych w rozdziale I Konstytucji zatytułowanym „Rzeczpospolita” (art. 11 i art. 13) świadczy o randze, jaką ustrojodawca nadaje partiom politycznym. Ich rola została wyraźnie podkreślona zarówno w doktrynie, jak i w orzecznictwie Trybunału Konstytucyjnego, który sformułował tezę o społeczno-ustrojowym znaczeniu partii. Wyjątkowość ich roli polega na tym, że są one nie tylko jedną z form obywatelskiego prawa do zrzeszania się, ale przede wszystkim formą organizacji politycznej, która wywiera wpływ na sprawowanie władzy.

Trybunał Konstytucyjny w uzasadnieniu wyroku z 8 marca 2000 r. stwierdził, że „obowiązujące w Polsce regulacje prawne dotyczące partii politycznych, tak na poziomie Konstytucji, jak i ustawodawstwa zwykłego, uwzględniają najnowsze tendencje w prawie współczesnych państw demokratycznych” (sygn. Pp 1/99, OTK ZU nr 2/2000 r., poz. 58).

Trybunał Konstytucyjny zwraca uwagę, że ta szczególna rola partii zadecydowała o ich odrębnym konstytucyjnym uregulowaniu (art. 11), występującym obok przepisów odnoszących się do innych organizacji funkcjonujących w społeczeństwie obywatelskim, tj. związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich (art. 12).

Jak na to wskazuje zdanie drugie art. 11 ust. 1 Konstytucji, spośród ogółu tych form prawnych w strukturze społeczeństwa obywatelskiego partie wyróżnia cecha istotna, a mianowicie „ich cel działania sprowadzony do wpływania metodami demokratycznymi na kształtowanie polityki państwa” (wyrok z 10 kwietnia 2002 r., sygn. K 26/00, OTK ZU nr 2/A/2002, poz. 18).

Trybunał zwraca uwagę, że pod rządem ustawy o partiach politycznych z 1990 r. niektóre spośród nich uzyskały znaczny majątek nieruchomy.

Trybunał Konstytucyjny w orzeczeniu z 9 stycznia 1996 r. (sygn. K. 18/95, OTK ZU nr 1/1996, poz. 1) uznał nabycie prawa na podstawie tych przepisów za niezgodne z obowiązującymi wówczas przepisami konstytucyjnymi.

(…) po upływie 9-miesięcznej vacatio legis, 17 lutego 2002 r. zaczęły obowiązywać:

- art. 24 ust. 3 - zakazujący partiom prowadzenia działalności gospodarczej,

- art. 24 ust. 4 - zgodnie z którym „Partia polityczna może pozyskiwać dochody z majątku pochodzące jedynie:

1) z oprocentowania środków zgromadzonych na rachunkach bankowych i lokatach,

2) z obrotu obligacjami Skarbu Państwa i bonami skarbowymi Skarbu Państwa,

3) ze zbycia należących do niej składników majątkowych,

4) z działalności, o której mowa w art. 27”.

- art. 24 ust. 5 - zezwalający na użyczanie posiadanych przez partię nieruchomości i lokali jedynie na biura poselskie, senatorskie oraz biura radnych gminy, powiatu albo województwa,

- art. 24 ust. 6 - zakazujący partiom przeprowadzania zbiórek publicznych,

- art. 24 ust. 7 - zezwalający partiom na zaciąganie kredytów na cele statutowe,

- art. 24 ust. 8 - zezwalający partiom na gromadzenie środków finansowych jedynie na rachunkach bankowych (z wyjątkiem składek członkowskich w kwotach określonych w art. 26 a u.p.p.).

Zasada społeczeństwa obywatelskiego wymaga też, by obok systemu partii politycznych działać mogły różnego rodzaju inne organizacje zrzeszające obywateli. Są one tworzone dla realizacji najróżniejszych interesów i dążeń obywateli, ale nie w celu zdobycia władzy politycznej.

Podstawową prawną postacią funkcjonowania tych organizacji jest stowarzyszenie, a sposób ich powstawania i działania oraz formy kontroli nad nimi określa ustawa - prawo o stowarzyszeniach z 7 kwietnia 1989 r.

W płaszczyźnie stosunków pracowniczych podstawową rolę odgrywają związki zawodowe - organizacje zrzeszające pracowników i reprezentujące ich interesy zarówno wobec pracodawców, jak i wobec władz publicznych - art. 12 + art. 59 K (również konwencje MOP).

Artykuł 12

Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność tworzenia i działania związków zawodowych, organizacji społeczno-zawodowych rolników, stowarzyszeń, ruchów obywatelskich, innych dobrowolnych zrzeszeń oraz fundacji.

Artykuł 59

1. Zapewnia się wolność zrzeszania się w związkach zawodowych, organizacjach społeczno-zawodowych rolników oraz w organizacjach pracodawców.

2. Związki zawodowe oraz pracodawcy i ich organizacje mają prawo do rokowań, w szczególności w celu rozwiązywania sporów zbiorowych, oraz do zawierania układów zbiorowych pracy i innych porozumień.

3. Związkom zawodowym przysługuje prawo do organizowania strajków pracowniczych i innych form protestu w granicach określonych w ustawie. Ze względu na dobro publiczne ustawa może ograniczyć prowadzenie strajku lub zakazać go w odniesieniu do określonych kategorii pracowników lub w określonych dziedzinach.

4. Zakres wolności zrzeszania się w związkach zawodowych i organizacjach pracodawców oraz innych wolności związkowych może podlegać tylko takim ograniczeniom ustawowym, jakie są dopuszczalne przez wiążące Rzeczpospolitą Polską umowy międzynarodowe.

W niektórych zawodach szczególnych tworzone są samorządy zawodowe, których zadaniem jest sprawowanie pieczy nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony. Konstytucja używa tu zwrotu można tworzyć samorządy zawodowe, co oznacza, że ustawom zwykłym pozostawia się wyznaczenie zakresu i zadań tych samorządów (korporacje).

Artykuł 17

1. W drodze ustawy można tworzyć samorządy zawodowe, reprezentujące osoby wykonujące zawody zaufania publicznego i sprawujące pieczę nad należytym wykonywaniem tych zawodów w granicach interesu publicznego i dla jego ochrony.

2. W drodze ustawy można tworzyć również inne rodzaje samorządu. Samorządy te nie mogą naruszać wolności wykonywania zawodu ani ograniczać wolności podejmowania działalności gospodarczej.

Podmiotowość obywatela jako mieszkańca określonej jednostki terytorialnej gwarantować ma istnienie samorządu terytorialnego, dla którego wydziela się z obszaru władzy państwa pewien zakres spraw o charakterze lokalnym i powierza ich samodzielne rozwiązywanie tej grupie społecznej, której sprawy te przede wszystkim dotyczą.

II. środki masowego przekazu oraz kościoły i związki wyznaniowe

Istnieje wiele dalszych instytucji i urządzeń, bez których nie jest możliwe rzeczywiste funkcjonowanie społeczeństwa obywatelskiego i będącej jego podstawą - zasady pluralizmu politycznego.

Wolność środków masowego przekazu (prasy i innych form przekazu drukowanego, a także tzw. mediów elektronicznych - radia i telewizji) z zakazem cenzury prewencyjnej, ze szczególną regulacją statusu radia i telewizji.

Artykuł 14

Rzeczpospolita Polska zapewnia wolność prasy i innych środków społecznego przekazu.

Artykuł 54

1. Każdemu zapewnia się wolność wyrażania swoich poglądów oraz pozyskiwania i rozpowszechniania informacji.

2. Cenzura prewencyjna środków społecznego przekazu oraz koncesjonowanie prasy są zakazane. Ustawa może wprowadzić obowiązek uprzedniego uzyskania koncesji na prowadzenie stacji radiowej lub telewizyjnej.

kościoły i związki wyznaniowe

Rolę kościołów i związków wyznaniowych postrzega się w świecie przede wszystkim w aspekcie wolności wyznania. Konstytucja, wprowadza - niezależnie od indywidualnych gwarancji wolności sumienia i wyznania (art. 53) - do zasad ustroju Rzeczypospolitej ogólną definicję roli kościołów i związków wyznaniowych. Art. 25 Konstytucji formułuje w tym zakresie cztery zasady podstawowe:

1) równouprawnienia kościołów i związków wyznaniowych,

2) bezstronności (neutralności) państwa w sprawach przekonań religijnych, światopoglądowych i filozoficznych,

3) oparcia treści stosunków między państwem a kościołami i innymi związkami wyznaniowymi na zasadach poszanowania ich autonomii, wzajemnej niezależności każdego w swoim zakresie oraz współdziałania dla dobra człowieka i dobra wspólnego,

4) oparcia formy określenia stosunków między państwem a kościołami i związkami wyznaniowymi na ustawach uchwalonych na podstawie umów zawartych przez Radę Ministrów z ich właściwymi przedstawicielami, a gdy chodzi o stosunki państwa i Kościoła katolickiego - na umowie (konkordacie) zawartej ze Stolicą Apostolską oraz na ustawach.

2

---