Zasada podziału władz
Artykuł 10
Ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Władzę ustawodawczą sprawują Sejm i Senat, władzę wykonawczą Prezydent Rzeczypospolitej Polskiej i Rada Ministrów, a władzę sądowniczą sądy i trybunały.
Art. 10 ust. 1 Konstytucji z 1997 r. wskazuje, że ustrój Rzeczypospolitej Polskiej opiera się na podziale i równowadze władzy ustawodawczej, władzy wykonawczej i władzy sądowniczej.
Podział władz w sensie przedmiotowym (funkcjonalnym) oznacza wydzielenie pewnych rodzajowo odmiennych kierunków (sfer) działania państwa, takich jak stanowienie prawa, wykonywanie prawa, sądzenie.
W sensie podmiotowego rozumienia podziału władz - każdej z trzech wyodrębnionych dziedzin działania państwa powinny odpowiadać trzy oddzielone od siebie grupy organów państwowych.
Celem art. 10 Konstytucji nie jest wyczerpujące wyliczenie konstytucyjnych organów państwa, a tylko wyrażenie pewnej zasady ogólnej (niektóre konstytucyjne organy państwa nie mieszczą się w klasycznym trójpodziale władz, np. NIK jest organem wspomagającym Sejm w kontrolowaniu rządu. Rzecznik Praw Obywatelskich, Krajowa Rada Radiofonii i Telewizji i Krajowa Rada Sądownictwa.
WYROK z dnia 29 listopada 2005 r., sygn. akt P 16/04
Art. 160 ustawy z dnia 27 lipca 2001 r. - Prawo o ustroju sądów powszechnych (Dz. U. Nr 98, poz. 1070, ze zm.) w zakresie, w jakim upoważnia rady gmin do wyłącznego wyboru ławników, jest zgodny z art. 10, art. 173 oraz art. 186 ust. 1 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej.
Domniemania kompetencyjne, wynikające z zasady podziału władz, nie mogą zostać przełamane przepisami ustaw zwykłych.
Koncepcja ta zakłada, że istnieje jak gdyby jądro kompetencyjne władzy ustawodawczej, wykonawczej, sądowniczej, w które inne władze nie mogą wkraczać, gdyż oznaczałoby to przekreślenie zasady podziału władz.
Ustawy zwykłe mogą dokonywać pewnych przesunięć konkretnych kompetencji pomiędzy władzami, jednak wkraczanie w dziedziny należące do innej władzy nie może być zbyt głębokie, bo wówczas takie unormowanie ustawowe naruszy konstytucyjną zasadę podziału władz.
System hamulców i równowagi lub też system wzajemnego hamowania się i równoważenia władz (podstawową zasada relacji miedzy nimi jest zasada równości). Każda władza powinna mieć pewne instrumenty pozwalające jej powstrzymywać, hamować działanie pozostałych władz.
Na tym tle ukształtowały się dwa zasadnicze modele:
System parlamentarny
Istotą systemu parlamentarnego jest:
- dualizm egzekutywy (wyodrębnienie - w ramach władzy wykonawczej - głowy państwa oraz rządu z premierem na czele)
- władza głowy państwa ma charakter ograniczony, rzeczywiste kierowanie sprawami państwowymi należy do rządu
- republikańska głowa państwa (prezydent) jest powoływana przez parlament lub przy decydującym udziale parlamentu, nie występuje zaś wybór prezydenta przez naród.
- rząd pochodzi z parlamentu, tzn. dla utworzenia rządu konieczne jest (wyraźne lub milczące) poparcie większości parlamentarnej
- rząd ponosi odpowiedzialność polityczną wobec parlamentu i może zostać zmuszony do dymisji, jeśli znajdzie się w konflikcie z większością parlamentarną (podstawowym instrumentem parlamentu jest tzw. wotum nieufności)
- rząd (w porozumieniu z głową państwa) może rozwiązać parlament przed upływem kadencji, co może stanowić przeciwwagę wobec instytucji wotum nieufności.
Praktyka ustrojowa wpłynęła na tendencje do tzw. racjonalizacji systemu parlamentarnego.
Najbardziej typową formą racjonalizacji nie jest nadmierne wzmacnianie pozycji prezydenta, ale zmiana zasad relacji między parlamentem a rządem. Jej sensem jest wprowadzenie rozwiązań rezerwowych na wypadek zakłóceń w normalnym obrazie relacji między parlamentem a rządem. Najbardziej typowe to utrudnienia dla obalenia rządu (wymóg większości bezwzględnej dla uchwalenia wotum nieufności, możliwość połączenia wotum nieufności z rozwiązaniem parlamentu) z najdalej idącym tzw. konstruktywnym wotum nieufności.
System prezydencki
W czystej postaci jedynym przykładem są Stany Zjednoczone (w pewnym sensie odwrotność systemu parlamentarnego).
Podstawowe cechy:
- jednolitość egzekutywy: prezydent jest zarazem głową państwa, jak i szefem (głową) rządu, nie ma natomiast wyodrębnionego urzędu premiera. Tym samym prezydentowi przysługuje bardzo silna pozycja ustrojowa - jest jednoosobowym zwierzchnikiem władzy wykonawczej
- Prezydent jest wybierany przez naród, co daje mu legitymację demokratyczną równą legitymacji parlamentu.
- Prezydent ponosi odpowiedzialność tylko za naruszenie prawa - wówczas Kongres może go w procedurze tzw. impeachmentu usunąć ze stanowiska.
Konstytucja z 2 kwietnia 1997 r.
Konstytucja z 1997 r. utrzymała w Polsce parlamentarny system rządów
- organizacja władzy wykonawczej oparta jest na zasadzie dualizmu (prezydent oraz rząd z premierem na czele),
- rząd (i poszczególni ministrowie) ponoszą polityczną odpowiedzialność przed Sejmem,
- prezydentowi nie przysługują kompetencje, które pozwalałyby mu przejąć kierowanie sprawami rządowymi.
Nie jest to czysta postać systemu parlamentarnego, jest w nim przynajmniej jeden element typowy dla systemu prezydenckiego, a mianowicie wybór prezydenta w głosowaniu powszechnym. Nie oznacza to jednak wprowadzenia systemu prezydenckiego, bo kompetencje głowy państwa uległy w nowej konstytucji istotnemu ograniczeniu.
System przyjęty w Konstytucji z 1997 r. jest parlamentaryzmem zracjonalizowanym. - centralne miejsce w systemie organów państwowych przysługuje Sejmowi, wiele jednak jego decyzji musi być podejmowanych bezwzględną lub kwalifikowaną większością głosów, a jeśli takiej większości zabraknie, Sejm musi się pogodzić z wolą Senatu (np. art. 121 ust. 3) czy prezydenta (art. 122 ust. 5, art. 155). Wyrażenie rządowi wotum nieufności może nastąpić tylko przy jednoczesnym powołaniu nowego premiera, a więc w trybie konstruktywnego wotum nieufności (art. 158 ust. 1).
Choć art. 10 ust. 1 Konstytucji mówi o oparciu stosunków między władzą ustawodawczą a władzą wykonawczą na wzajemnej równowadze, to dalsze postanowienia konstytucyjne nadają zdecydowanie silniejszą pozycję parlamentowi, a w jego ramach - Sejmowi. Odpowiada to tradycji polskiego parlamentaryzmu.
Pozycja sądownictwa w znacznej mierze opiera się na zasadzie separacji lub nawet izolacji władzy sądowniczej - tylko sądy mogą wymierzać sprawiedliwość.
Niezależności władzy sądowniczej nie uchybia uprawnienie głowy państwa do stosowania w indywidualnych przypadkach prawa łaski, a także możliwości uchwalenia przez parlament aktu w generalny sposób łagodzącego skutki prawomocnych skazań (amnestii) lub nawet darowującego i puszczającego w niepamięć pewne przestępstwa czy wykroczenia (abolicja).
Zasada podziału władz w tradycyjnym ujęciu dotyczy relacji pomiędzy centralnymi organami państwa. Art. 3 Konstytucji (Rzeczpospolita Polska jest państwem jednolitym), wyklucza wprowadzenie nie tylko federalnej organizacji państwa (co i tak wymagałoby zmian konstytucyjnych), ale także terytorialnych jednostek autonomicznych o odrębnym statusie.
Nie przeszkadza to natomiast powołaniu do życia samorządu terytorialnego, a więc oparcia organizacji władz lokalnych na zasadzie ich odrębności i (względnej) niezależności od organów rządowych. Ogólną podstawę w tym zakresie daje art. 15 ust. 1, nakazując, by ustrój terytorialny Rzeczypospolitej Polskiej zapewniał decentralizację władzy publicznej; art. 16 określa charakter i zadania samorządu terytorialnego, a bardziej szczegółowa regulacja zawarta jest w rozdziale VII Konstytucji.