Zasada społecznej gospodarki rynkowej
Zasada ta dokonuje najbardziej ogólnej charakterystyki ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej. Art. 20 Konstytucji wskazuje na fakt, że społeczna gospodarka rynkowa stanowi podstawę ustroju gospodarczego Rzeczypospolitej Polskiej oraz określa podstawowe komponenty tej gospodarki: wolność działalności gospodarczej, własność prywatną oraz solidarność, dialog i współpracę partnerów społecznych.
Społeczna gospodarka rynkowa istotą jej jest oparcie ustroju gospodarczego na powiązaniu dwóch podstawowych idei: gospodarki rynkowej i państwa socjalnego.
W sensie negatywnym oznacza wykluczenie powrotu do tzw. socjalistycznej gospodarki planowej. W sensie pozytywnym, można jedynie powiedzieć, że musi to być gospodarka, której podstawowym motorem rozwoju mają być mechanizmy rynkowe, na które państwo może oczywiście oddziaływać, ale których nie może zastępować własnymi decyzjami.
Skoro jednak pojęcie gospodarka rynkowa uzupełnia się przymiotnikiem społeczna, to oznacza to odejście od tradycyjnego, liberalnego rozumienia tego pojęcia, które odrzucało wszelkie właściwie formy ingerencji państwa w funkcjonowanie mechanizmów rynkowych. Koncepcja państwa socjalnego nawiązuje do szerszej idei tzw. państwa dobrobytu, tzn. państwa, które w aktywny sposób oddziaływuje na likwidowanie kryzysów i napięć społecznych (przez politykę interwencjonizmu państwowego, pozwalającą unikać zakłóceń funkcjonowania gospodarki, kontrolować bezrobocie, stymulować rozwój określonych dziedzin gospodarki czy regionów terytorialnych, a z drugiej strony - przez rozbudowę sieci świadczeń socjalnych - emerytury, renty, zabezpieczenie społeczne, bezpłatna nauka, ochrona zdrowia, macierzyństwa, rodziny itp.) uzupełniających indywidualną zapobiegliwość obywateli. Sformułowanie art. 20 Konstytucji należy rozumieć w takim właśnie kontekście, a więc jako ogólne zobowiązanie państwa do podejmowania działań łagodzących społeczne skutki funkcjonowania praw rynku, ale jednocześnie dokonywanych przy poszanowaniu tych praw. Szczegółowe wskazania co do kierunków działania państwa wynikają zarówno z zasady poddania pracy ochronie Rzeczypospolitej (art. 24), jak i licznych praw socjalnych obywateli i zadań państwa, określonych w art. 65-76 Konstytucji.
Art. 20 wskazuje trzy podstawy społecznej gospodarki rynkowej:
1) wolność działalności gospodarczej (art. 22), który dopuszcza jej ograniczenia tylko w drodze ustawy i tylko ze względu na ważny interes publiczny. Oznacza to, że każde ograniczenie wolności gospodarczej wymaga nie tylko dochowania wymogu formalnego, jakim jest zawarcie go w ustawie (nie mogą więc tego czynić akty normatywne niższego rzędu), ale też musi spełniać materialną przesłankę występowania ważnego interesu publicznego. O tym, czy przesłanka taka została rzeczywiście spełniona, rozstrzygać ostatecznie będzie Trybunał Konstytucyjny, jako że ograniczenie wolności gospodarczej, nie posiadające należytego oparcia w interesie państwa, traktować należy jako sprzeczne z konstytucją.
2) własność prywatna, którą rozumieć należy jako wszelką własność należącą do podmiotów autonomicznych w stosunku do państwa i sektora jego własności gospodarczej. Rolę własności akcentują też inne przepisy konstytucyjne, m.in. gwarantując jej ogólną ochronę (art. 21 ust. 1), dopuszczając jej ograniczenia tylko w drodze ustawy i tylko w zakresie, w jakim ograniczenia te nie naruszą istoty tego prawa (art. 64 ust. 3), ustalając szczególne gwarancje w odniesieniu do procedury wywłaszczenia (art. 21 ust. 2) oraz odnosząc ochronę własności także do innych praw majątkowych i do prawa dziedziczenia (art. 21 ust. 1 i art. 64 ust. 1).
3) solidarność, dialog i współpraca partnerów społecznych. Pojęcia te nie mają ugruntowanej tradycji w naszym prawie konstytucyjnym i stąd trudniej jest określić ich znaczenie prawne niż tak ustabilizowanych już instytucji, jak wolność gospodarcza czy prawo własności. Wydają się one dawać wyraz ogólnej idei negocjacyjnego załatwiania spraw spornych, której odrębny zapis odnaleźć można w art. 59 Konstytucji. Rozumieć je też należy na tle ogólnej zasady art. 1, określającej Rzeczypospolitą jako dobro wspólne a więc dobro, w imię którego każdy jest w jakimś stopniu zobowiązany poświęcić interes własny.
Wszystkie te trzy podstawy składają się na ogólny obraz społecznej gospodarki rynkowej jako nie tylko określonego modelu ekonomicznego, ale także preferowanego ładu społecznego.
Ogólna zasada społecznej gospodarki rynkowej odnosi się do wszystkich sektorów i branż gospodarki, a więc także do ustroju rolnictwa.