Henryk Markiewicz: Prawa naukowe w historii literatury
Rozróżnienie na nauki:
nomotetyczne - dążą do wykreowania praw rządzących danym obszarem badawczym (historia literatury jako nauka o tendencjach nomotetycznych wyodrębniła się w XIX wieku), nacisk na to, co konieczne, zastane,
idiograficzne - rejestracyjno-opisowe traktowanie zadań nauk historycznych (powiązania z bergsonowską wizją życia jako „ciągłego tworzenia nieprzewidzialnej formy”), nacisk na to, co twórcze, indywidualne.
Prawa a prawidłowości:
Prawidłowości to „obiektywne odpowiedniki sformułowań słownych, zwanych prawami”, prawidłowości to określenie bardziej precyzyjne i elastyczne, mniej zobowiązujące zarazem.
Rodzaje uogólnień:
Definicje pojęć ogólnych, bądź logiczne ich konsekwencje.
Uogólnienia jakościowe:
immanentne (powtarzalność cech, składników, funkcji w pewnym zbiorze dzieł literackich lub innych faktów należących do sfery historii literatury)
transgresywne (występowanie tego rodzaju zjawisk w zbiorze faktów literackich i pozaliterackich
Uogólnienia strukturalne:
a) immanentne (powtarzalność pewnych stosunków między składnikami lub cechami w obrębie dzieła lub zespołu dzieł
b) transgresywne (powtarzalność takich stosunków w układach literackich i pozaliterackich)
Uogólnienia kinetyczne:
immanentne (stwierdzające w „dzianiu się” literatury powtarzalność określonej więzi zależnościowej między faktami literackimi,
transgresywne (stwierdzające powtarzalność taką między faktami literackimi a pozaliterackimi)
Więź zależnościowa bywa synchroniczna lub diachroniczna.
Więź diachroniczna, nieodwracalna występuje w sposób dwojaki: jako uogólnienia kierunkowe (nacisk na stopniowalność) i uogólnienia fazowe (stwierdzające stałą kolejność pewnych faz w rozwoju).
Markiewicz radzi, by w mówieniu o prawach nauki o literaturze zrezygnować z: definicji i ich logicznych konsekwencji, postulatu jednoznaczności, statystyczności i uniwersalności przestrzenno-czasowej.
Po takiej redukcji, prawa w dziedzinie literatury miałyby charakter prawdopodobieństwowy, ale liczbowo nieokreślony, można by je nazwać sformułowaniami tendencji prawidłowościowych.
Fazowe „dzianie się” literatury :
analogia biotyczna (cykl rozwojowy rośliny, człowieka; fazy: narodziny, wzrost, rozkwit/dojrzałość, przekwitanie, wyczerpanie, śmierć). W okresie pozytywizmu, pod wpływem Darwina obok analogii z cyklem życia pojedynczego organizmu, pojawia się analogia między gatunkiem literackim a gatunkiem przyrodniczym (zmiana, rozszczepianie się, walka o byt) cecha charakterystyczna: quasi-paraboliczny schemat (środkowej fazie przypisuje się wartości najwyższe),
schemat o charakterze antytetycznym (przeciwstawne typy, pary pojęciowe), problem: przeciwstawne typy zmieniają się wielokrotnie, ze zmieniająca się szybkością, często też nie pokrywają się ze sobą,
prawo zaprzeczenia zaprzeczeniu (Hegel dialektyka marksistowska) rozwój po linii spiralnej, koncepcja spiralnego ruchu układów artystycznych (sztuka nie powraca w miejsca, w których już kiedyś się znajdowała),
pojęcie pokolenia jako jednostka porządkująca (schemat dwufazowy oparty o antagonizm pokoleń sąsiadujących i poczucie łączności między pokoleniem „wnuków” a pokoleniem „dziadków”, alternacja pokoleń silnych i słabych.
Uogólnienia o charakterze jednokierunkowym/rozwojowym:
jednokierunkowy rozwój sztuki (estetyka Hegla: rosnące uduchowienie; wzrastająca szybkość przemian kultury),
nawiązujące do quasi-parabolicznego schematu poglądy umieszczające najwyższe osiągnięcia literatury narodowej w jej fazie środkowej (między początkowym prymitywizmem a schyłkowym wyrafinowaniem),
inspiracyjna teoria twórczości (wprowadzona przez romantyzm - wywyższanie kultury archaicznej i ludowej)
Indywidualność a prawa historyczne.
Marksiści doceniali dokonania osobowości wybitnej jako inicjatora tendencji rozwojowych, ale jednocześnie podkreślali, że nawet ona jest tylko „świadomym i wolnym wyrazem koniecznego i nieświadomego biegu”. Poza marksistami istniał pogląd np. Borysa Eichenbauma, że „indywidualność i prawo historyczne to pojęcia nie przeciwstawne i nie wyłączające się. Twórczość to w ogóle akt samouświadamiania w potoku historii”.
Prawa idio- i allogenetyczne ( w ramach uogólnień genetycznych):
prawa idiogenetyczne - stwarzające pewne powtarzalne zależności genetyczne w obrębie literatury (koncepcja immanentnego rozwoju literatury)
najczęściej występujący schemat idiogenetyczny to ten mówiący o rozwoju danego układu literackiego, zmierzającego ku osiągnięciu właściwego mu celu ostatecznego (wyczerpanie tkwiących w tym układzie form). Formaliści rosyjscy: „każdy system dynamiczny nieuchronnie się automatyzuje i dialektycznie zaznacza się przeciwstawna zasada konstrukcyjna”. Dochodzi następnie do jej (tej przeciwstawnej zasady) zastosowania, ogrania ona jak największą masę zjawisk, by w końcu zautomatyzować się i wywołać przeciwstawną zasadę konstrukcji.
prawa allogenetyczne - stwierdzające powtarzalne zależności genetyczne między literaturą a innymi dziedzinami rzeczywistości
prawa o charakterze psychologicznym
prawo naśladownictwa i potrzeby zmiany na drodze automatyzacji i banalizacji powszechnie stosowanych chwytów,
zmienność literatury uzależniona od zmienności typu osobowego panującego w danej epoce (np. K. Lamprecht wymieniał pięć kolejnych dyspozycji duchowych: symbolizm, typizm, konwencjonalizm, indywidualizm, subiektywizm),
psychologia głębi i troisty rytm rozwoju literatury uzależniony od stosunku społeczeństwa do archetypów (od wspólnoty naiwnej, przez fazę upadku, aż po wspólnotę sztuczną),
ciągły proces wypierania i powrotu panowania przeciwstawnych systemów wyobrażeń z towarzyszącym procesem harmonizacji wszystkich dziedzin kultury duchowej wokół zasadniczego tematu mitycznego danej epoki,
teoria Hipolita Taine'a: „literatura czy sztuka odtwarza panujący w danej epoce wzorzec osobowy i przeznaczona jest dla odbiorców, którzy wzorzec ten urzeczywistniają i akceptują.” Teoria „zasadniczego stanu duchowego” narodu (na który składa się: rasa, środowisko, i moment dziejowy). Dodatkowo Taine wyróżnia takie prawa, jak: prawo zależności wzajemnej poszczególnych dziedzin kultury, prawo równowagi organicznej czy prawo doboru naturalnego (zwyciężają jednostki, których zdolności i skłonności najlepiej wpisują się w potrzeby dominującej grupy),
socjologia publiczności, czyli aktywna rola konsumentów literatury w procesie jej przemian (zmiany w składzie społecznym odbiorców są koniecznym warunkiem przełomu artystycznego),
prawa marksistowskie (zależności literatury od dynamiki i ukształtowania klasowego społeczeństw) [---->te kwestie są naprawdę baaaardzo <za bardzo ;)> obszernie opisane],
rosyjska szkoła formalna i jej zainteresowania relacjami między literaturą a stanem jej tworzywa (język narodowy),
teoria strukturalistyczna: różne dzieła kultury połączone są związkami strukturalnymi oddziałującymi na siebie wzajemnie.