Homo erectus

Homo erectus (człowiek wyprostowany) syn. pitekantrop (Pithecanthropus erectus) - prymitywny, kopalny gatunek człowieka z epoki środkowego plejstocenu, stanowiący szczebel ewolucyjny pośredni między australopitekami, a formami człowieka.

Kolebką Homo erectus jest środkowo-wschodnia Afryka (Etiopia, Kenia, Tanzania), gdzie pojawił się prawdopodobnie na przełomie pliocenu i plejstocenu, około 1,8 miliona lat temu, i szybko rozprzestrzenił na tereny zachodniej i wschodniej Azji.

Plastyczna rekonstrukcja popiersia Homo erectus

Odkrycie i stanowiska]

Pierwsze szczątki Homo erectus odkrył Holender Eugène Dubois w 1891 roku w Trinil na Jawie, on też nadał mu nazwę pitekantrop (dosłownie: małpolud, z połączenia gr. wyrazów pithekos (πίθηκος) - małpa, i anthropos (άνθρωπος) - człowiek), wymyśloną (Pithecanthropus alalus) przez niemieckiego biologa Ernsta Haeckela jeszcze przed odkryciem jakichkolwiek kopalnych szczątków praczłowieka.

Obecnie Homo erectus znany jest z licznych, choć na ogół bardzo ułamkowych znalezisk ze wszystkich 3 kontynentów Starego Świata. Głównie znaleziska pochodzą z Jawy i Chin płn. W Polsce najstarsze ślady Homo erectus (sprzed 250 tys. lat) znaleziono w Trzebnicy (woj. dolnośląskie), na stokach Winnej Góry podczas wykopalisk prowadzonych przez Michała Burdukiewicza^{[potrzebne źródło]}.

Homo erectus nie był pierwszym prymitywnym hominidem, który wyemigrował z afrykańskiej kolebki ewolucyjnej - dokonał tego Homo georgicus około 1,8 mln lat temu, chociaż przez długi czas tego nie stwierdzono.

Homo erectus w Europie pojawił się najprawdopodobniej (według stanowiska tzw. długiej chronologii pierwszego zasiedlenia Europy) ok. 1 miliona lat temu, zaś Homo georgicus prawie 2 razy wcześniej. Potwierdzają to odkrycia dokonane w basenie Orce w Andaluzji, Atapuerca koło Burgos w Hiszpanii i w Monte Poggiolo koło Forli w północnych Włoszech. Najprawdopodobniej przybył z Afryki północno-zachodniej przez Cieśninę Gibraltarską, która mogła w tym czasie być znacznie węższa lub wręcz możliwa do pokonania suchą stopą.

Morfologia

Cechy anatomiczne odróżniające pitekantropa od dzisiejszego człowieka:

• znacznie mniejszy mózg średnio 1000 cm³ (występują okazy z pojemnością czaszki od 800 do 1200 cm³),

• osiągał wzrost zbliżony do współczesnych ludzi - około dwunastoletni samiec, którego szczątki odkryto w datowanych na 1,6 mln lat osadach w Kenii, mierzył 1,68 m wzrostu

• silnie pochylone czoło,

• wydatne wały nadczołowe,

• puszka mózgowa bardzo niska i słabo wysklepiona,

• twarz silnie prognatyczna,

• zęby trzonowe i szczęki bardzo masywne, brak bródki,

• sporadyczne występowanie diastemy.

Czaszka Homo erectus wykazuje typowy zespół właściwości archaicznych, charakterystyczny dla wczesnych faz ewolucji człowieka. Natomiast szkieletem pozaczaszkowym Homo erectus nie różnił się od człowieka dzisiejszego. Jak każda grupa kopalna o szerokim rozprzestrzenieniu geograficznym i dużej rozciągłości czasowej, pitekantropy są grupą silnie zróżnicowaną, o dużej rozmaitości czasowej.

Z tej przyczyny dzielono je do niedawna na szereg różnych rodzajów i gatunków. Np. znaleziska jawajskie i chińskie uważano za dwa odrębne: Phitecanthropus i Sinanthropus. Nawet w obrębie pitekantropów jawajskich wyróżniano kilka gatunków: Pithecanthropus erectus, Pithecanthropus robustus, Pithecanthropus modjokertenis i Pithecanthropus dubois. Szczegółowa analiza porównawcza dowodzi, że jednak w rzeczywistości wszystkie te formy nie różnią się od siebie bardziej niż poszczególne rasy człowieka dzisiejszego: w związku z tym przeważa pogląd, że wszystkie one są przedstawicielami jednego gatunku biologicznego.

To wszystko da się przewidzieć w środkowo plejstoceńskich ludziach spoza terytorium Azji, którym także podawano odrębne nazwy systematyczne, a które w prawdzie należą do tego samego kręgu form co pitekantropy azjatyckie. Poszczególne znaleziska pitekantropów różnią się między sobą dość znacznie wiekiem geologicznym.

Starsze mogły współwystępować z australopitekami przez około 800 tysięcy lat, do czasu ich wymarcia około 1 mln lat temu.

Najmłodsze skamieniałości pochodzące z Jawy sprzed około 200-400 tysięcy lat dowodzą, że Homo erectus przetrwał na Jawie co najmniej 250 tysięcy lat dłużej niż na kontynencie azjatyckim i około 1 mln lat dłużej niż w Afryce.

Wczesne formy pitekantropa odznaczają się na ogół prymitywniejszą budową niż formy późniejsze. Np. najstarsze pitekantropy mają największe żuchwy, bliskie lub nawet równe rozmiarami żuchwom niektórych australopiteków południowoafrykańskich.

Ponieważ przodkami pitekantropów były niewątpliwie istoty typu australopiteków, występowanie takich form przejściowych nie jest dziwne, a kwestia, czy zaliczyć je jeszcze do australopiteków, czy już do pitekantropów, jest sprawą czysto umowną. Wyraźne zmiany w obrębie pitekantropów następowały również w pojemności puszki mózgowej.

Dwie nadające się do zmierzenia czaszki z Trinil mają pojemność 780 i 960 cm³, późniejsze od nich czaszki z Chin - 1000-1200 cm³. tak więc różnice anatomiczne między poszczególnymi formami pitekantropów mogą być nie tylko odzwierciedleniem istniejących w łonie tego gatunku zróżnicowań rasowych, lecz również wynikają z tego, że formy te reprezentują nieco różne fazy ewolucji tego gatunku.

Kultura

Homo erectus jest najdawniejszym przedstawicielem istot człowiekowatych, o których wiadomo na pewno, że umiał posługiwać się ogniem.

Od czasów pitekantropa datują się też zapewne początki w pełni rozwiniętego łowiectwa. Można przypuszczać^{[potrzebne źródło]}, że temu trybowi życia towarzyszyła już u pitekantropów struktura społeczna typu ludzkiego, oparta na rodzinach monogamicznych, zakazie kazirodztwa i podziale pracy wg płci i wieku.

Brak bezpośrednich danych o istnieniu u pitekantropów zaczątków jakichkolwiek wierzeń i praktyk magicznych, są jednak dane^{[potrzebne źródło]}, że pitekantropy uprawiały kanibalizm.

Niebagatelną rolę w pożywieniu Homo erectus stanowiła zwierzyna. Odkrycia wskazują na to, że pitekantropy polowały na antylopy, co było już bardziej skomplikowane niż polowanie na żółwie i drobne gryzonie, jak to czynił Homo habilis w wąwozie Olduvai. Homo erectus wynalazł bolas i oszczep.

Obozowiska Homo erectus wykazują obecność przestrzennej organizacji. Przejawiało się to w odrębnej lokalizacji miejsc wytwarzania narzędzi kamiennych, obróbki kości oraz przygotowywania pokarmów.

Szczątkom pitekantropów towarzyszą zwykle prymitywne narzędzia kultury aszelskiej (Europa Zachodnia) i narzędzia odłupkowe (Europa Środkowa i wschodnia).

Homo erectus w Polsce

Dotychczas na ziemiach polskich nie odkryto kostnych szczątków Homo erectus. Natomiast w okolicach Trzebnicy oraz u źródeł rzeki Pilicy znaleziono ślady obozowiska (narzędzia, kości zwierząt, paleniska) związanego z bytnością przedstawicieli tego gatunku.

Znalezisko to datuje się na okres ok. 0,5 mln lat p.n.e. Na szerokości geograficznej odpowiadającej środkowej Polsce także odkryto szczątki kostne Homo erectus w Niemczech, na obszarze Turyngii w miejscowości Bilzingsleben.

Na południe od ziem polskich szczątki kostne Homo erectus odkryto także w Vertesszöllös na Węgrzech (na północny zachód od Budapesztu). Najstarszym dobrze udokumentowanym śladem pobytu Homo erectus w najbliższym sąsiedztwie ziem polskich jest stanowisko Korolewo na Ukrainie Zakarpackiej. Datowane jest na okres ponad 800 tys. lat temu.

Na ziemiach polskich odkryto obozowiska Homo erectus najprawdopodobniej starsze od obozowisk odkrytych na terenie Węgier i Niemiec.

Nieliczne narzędzia kamienne, choppery i odłupki z retuszami zębatymi odkryto w Trzebnicy koło Wrocławia i w Rusku koło Strzegomia.

Na uwagę zasługują odkryte w stanowiskach polskich ości ryb, m.in. szczupaka, co wskazuje na umiejętność łowienia ryb.

---