HERBERT MARCUSE "EROS I CYWILIZACJA" (1955)
H. Marcuse- ur. 19 lipca 1898 w Berlinie, zm. 29 lipca 1979 w Starnbergu -,niemiecko-amerykański filozof i socjolog żydowskiego pochodzenia, członek Szkoły Frankfurckiej.
Podejmuje polemikę z tezą Freuda o konieczności represji w procesie sublimacji i stawia hipotezę co do możliwości nierepresywnej kultury.
Przedmowa:
Tytuł: wyraża optymistyczną, eufemistyczną myśl, sugerując, iż osiągnięcia wysoko rozwiniętego społeczeństwa przemysłowego umożliwia człowiekowi zerwanie śmiercionośnego związku między produktywnością i destrukcją, między wolności i represją.
-te same siły, za sprawą których społeczeństwo zyskało zdolność złagodzenia walki o byt, posłużyły do stłumienia w jednostkach potrzeby wyzwolenia
- w zamożnych społeczeństwach władze rzadko muszą uzasadniać swą dominację- przecież zapewniają towary, a także ujście dla seksualnej i agresywnej energii poddanych
- w pewnym momencie jednostkom już to jednak nie wystarcza, wtedy pojawia się masowa demokracja
Zastrzeżenia odnośnie wolności:
- wolność i zaspokojenie przemieniają naszą planetę w piekło
- wg autora w imię wolności popełnia się zbrodnie przeciwko ludzkości- wolność ekonomiczna stworzyła nędzę i wyzysk
- dla wyzwolenia potrzeb popędowych celem osiągnięcia pokoju i spoczynku, uwolnienia „aspołecznego” niezależnego Erosa, niezbędne jest wyzwolenie od represywnego dostatku: odwrócenie kierunku postępu
POD RZĄDAMI ZASADY RZECZYWISTOŚCI
I)Ukryty nurt w psychoanalizie
Koncepcja człowieka wyłaniająca się z teorii Freuda stanowi zarazem najbardziej dobitne oskarżenie cywilizacji zachodniej oraz najbardziej niepodważalny argument na jej obronę.
Historia człowieka to historia jego represji, kultura ogranicza nie tylko jego byt społeczny, ale i biologiczny, nie tylko części ludzkiej istoty, ale jej strukturę popędową- ograniczenie to jest jednak nieodzownym warunkiem postępu.
Popędy, zarówno Eros jak i Tanatos mają naturę niszczycielską, nie da się nic na nich trwale zbudować.
Cywilizacja zaczyna się tam, gdzie następuje skuteczne wyrzeczenie się pierwotnego celu, czyli zaspokajania potrzeb.
Rzeczywistość, która kształtuje zarówno popędy, jak i związane z nimi potrzeby oraz sposoby ich zaspokajania należy do świata społeczno - historycznego.
U Freuda- zmiana dominującego systemu wartości- transformacja zasady przyjemności w zasadę rzeczywistości:
- od natychmiastowego zaspokojenia do odroczonego zaspokojenia
- od przyjemności do powściągnięcia przyjemności
- od radowania się (zabawy) do trudu (pracy)
- od wrażliwości do produktywności
- od braku represji do bezpieczeństwa
Człowiek, mimo iż jest do dla niego traumatyczne, uzmysławia sobie, że pełne i bezbolesne zaspokojenie potrzeb jest niemożliwe, że wchodzi w konflikt ze środowiskiem naturalnym i społecznym. Wtedy zasadę przyjemności zastępuje zasada rzeczywistości. Pod rządami zasady rzeczywistości człowiek rozwija funkcję rozumu- uczy się testować rzeczywistość, odróżniać dobro od zła, prawdę od fałszu, rzeczy pożyteczne od szkodliwych. Staje się świadomym, myślącym podmiotem. Jedynym rodzajem aktywności myślowej, który zostaje wolny od panowania zasady rzeczywistości jest fantazja- chroniona przed kulturowymi przemianami i wierna zasadzie przyjemności.
Jeśli za archetyp wolności uznamy brak represji, cywilizacja jest walką przeciwko wolności.
Zasadę rzeczywistości trzeba wciąż, w każdym pokoleniu ustanawiać na nowo- znaczy to, iż jej zwycięstwo nad zasadą przyjemności nie jest zupełnie ani raz na zawsze zapewnione.
Wolność kulturowa pojawia się w świetle zniewolenia, a postęp kultury w świetle ograniczenia.
Freudowska analiza kształtowania się represyjnego aparatu psychicznego dotyczy dwóch płaszczyzn:
a) Ontogenetycznej- rozwoju jednostki podlegającej represji, od okresu niemowlęcego do etapu świadomej egzystencji społecznej
b) Filogenetycznej- rozwoju represywnej cywilizacji, od hordy pierwotnej do w pełni ukształtowanego cywilizowanego państwa
Obie płaszczyzny są od siebie zależne. Podsumowaniem tej zależności jest freudowskie pojęcie powrotu represjonowanego w historii: jednostka na nowo doświadcza i odtwarza wielkie traumatyczne wydarzenia, jakie miały miejsce w rozwoju gatunku, a dynamika popędowa odzwierciedla od początku do końca konflikt między jednostką a gatunkiem oraz rozmaite jego rozwiązania.
II)Pochodzenie zrepresjonowanej jednostki (ontogeneza)
Freud doszukuje się początków represji w popędowej strukturze jednostki. O wolności i szczęściu człowieka przesądza zmaganie popędów- walka między śmiercią(Tanatosem) i życiem(Erosem)- w której uczestniczy soma i psyche, natura i cywilizacja.
Ze wspólnej natury życia popędowego wyrastają dwa antagonistyczne popędy. Popędy życia uzyskują przewagę nad popędami śmierci.
Zasada rzeczywistości daje organizmowi oparcie w świecie zewnętrznym, w przypadku organizmu ludzkiego jest to świat historyczny. Represyjne zorganizowanie popędów leży u podstaw wszystkich form historycznych, jakie w ramach cywilizacji przybiera zasada rzeczywistości.
Jeśli represyjne zorganizowanie popędów uzasadnione jest przez Freuda niemożliwością pogodzenia zasady przyjemności z zasadą rzeczywistości, wyraża tym fakt historyczny, że cywilizacja rozwinęła się jako zorganizowana dominacja.
Represja podwyżkowa- ograniczenia wymagane przez dominację społeczną; jest czymś innym od represji (podstawowej), jest modyfikacją popędów konieczną dla dalszego trwania rodzaju ludzkiego w stanie cywilizacji
Zasada wydajności- przeważająca historyczna forma zasady rzeczywistości
Wg Freuda u podstaw zasady rzeczywistości leży fundamentalny fakt Ananke, czy też niedostatku- oznacza to, że walka o byt toczy się w świecie zbyt ubogim, by mógł zaspokoić potrzeby człowieka bez nieustannego ograniczania. Zaspokojenie zatem wymaga pracy- przez okres trwania pracy, czyli zwykle całe życie jednostki przyjemność pozostaje w zawieszeniu, przeważa cierpienie. Skoro podstawowe popędy dążą do tego, by przyjemność przeważała, a cierpienie zniknęło, to zasada przyjemności nie da się pogodzić z zasada rzeczywistości, a popędy muszą ulec represyjnej dyscyplinie.
Powyższe twierdzenie jednak, wg Marcuse'a jest błędne o tyle, o ile odnosi się do niedostatku jako konkretnego faktu, będącego w rzeczywistości konsekwencją szczególnego zorganizowania niedostatku i szczególnego egzystencjalnego nastawienia narzuconego przez to zorganizowanie. W rzeczywistości jednak zawsze zaopatrywanie w dobra było źle zorganizowane, nie tak, aby zaspokoić wszystkie jednostkowe potrzeby, sposób pracy był jednostkom narzucany. Była to zatem racjonalność dominacji. Każda forma zasady rzeczywistości wymaga znacznego stopnia i zakresu represyjnej kontroli popędów, określone historyczne instytucje, będące wyrazem tej zasady oraz określone interesy dominacji wprowadzają dodatkowe rodzaje kontroli poza tymi, które są niezbędne dla cywilizowanej ludzkiej zbiorowości- te właśnie dodatkowe rodzaje kontroli wynikające z określonych instytucji dominacji, określamy jako represję nadwyżkową.
Eros nie wyklucza trwałych cywilizowanych stosunków społecznych, odrzuca jedynie opartą na represji nadwyżkowej organizację stosunków społecznych będącą zaprzeczeniem zasady przyjemności.
Zasada wydajności- konkretyzacja zasady rzeczywistości, pod jej rządami społeczeństwo dzieli się na warstwy zgodnie z opartymi na rywalizacji ekonomicznymi dokonaniami jego członków
Czas pracy jest dla jednostki czasem cierpienia, bo oznacza brak spełnienia
W imię zasady przyjemności perwersje wykazują głębokie powinowactwo z fantazją
III)Pochodzenie represyjnej cywilizacji (filogeneza)
To, co wpływa na osobowość i jej relacje z innymi to końcowy rezultat długich procesów historycznych, które stężały w sieć ludzkich i instytucjonalnych jednostek składających się na społeczeństwo.
Determinujące przeżycia z okresu dzieciństwa związane są z przeżyciami gatunku- jednostka przeżywa uniwersalne losy rodzaju ludzkiego.
Wg Freuda nie każda przemiana ego „nabyta jest w walkach obronnych wczesnego dzieciństwa”. Każde pojedyncze ego z góry wyposażone jest w indywidualne dyspozycje i tendencje.
Po zabiciu ojca (horda pierwotna) rozpoczęły się walki między braćmi o władzę, miało to jednak doprowadzić do bardzo niebezpiecznych sytuacji, zawarto zatem umowę społeczną, która była pierwszą formą organizacji społecznej charakteryzującą się wyrzeczeniem się popędu.
Freud zakłada, że pierwotna zbrodnia i związane z nią poczucie winy odtwarzają się w zmodyfikowanych formach na przestrzeni dziejów.
Freud stosuje do całych dziejów ludzkości koncepcje powrotu represjonowanego, wypracowaną w trakcie badania historii indywidualnych nerwic. Ten krok od psychologii jednostki do psychologii zbiorowości wprowadza jeden z najbardziej kontrowersyjnych problemów: jak można rozumieć historyczny powrót represjonowanego?
Przeszłość zostaje odciśnięta i zachowana w nieświadomych śladach wspomnień- ta teza Freuda spotkała się ze sprzeciwem. Wyliczając warunki, w których represjonowany materiał może przeniknąć do świadomości, Freud wspomina o wzmocnieniu elementów popędowych związanych z tym, co wyparte.
IV)Dialektyka cywilizacji
Freud przypisuje poczuciu winy rolę decydującą w rozwoju cywilizacji, wprowadza wręcz korelację między postępem a nasilającym się odczuwaniem winy. Za postęp kultury płacimy utratą szczęścia w wyniku podwyższenia poczucia winy.
Cywilizacja to przede wszystkim postęp w dziedzinie pracy. Podstawowa praca wykonywana w ramach cywilizacji nie ma charakteru popędowego, jest trudem, stanowiącym nieprzyjemność, który musi zostać narzucony, sami się bowiem do niej nie skłonimy.
Cywilizacja jest głównie dziełem Erosa. Kultura musi odebrać seksualności duży potencjał energii psychicznej, który sama zużywa. Kultura wymaga nieustającej sublimacji, osłabia tym samym Erosa, swego budowniczego.
Popęd śmierci(Tanatos) vs popęd życia(Eros)- zahamowania wymuszone przez kulturę wywierają wpływ na wywodzące się z popędu śmierci impulsy agresji i destrukcji- kulturowe zahamowanie zwiększa siłę Erosa; praca w cywilizacji jest w znacznym stopniu społecznym zużytkowaniem impulsów agresji i tym służy Erosowi.
Niszczenie życia ludzkiego i zwierzęcego nasiliło się wraz z postępem cywilizacji. Rozwijanie i zaspokajanie ludzkich potrzeb byłoby tylko produktem ubocznym opanowywania natury i wzrostu produktywności pracy: rosnące bogactwo i coraz większy zasób wiedzy dostarczałyby materiału dla postępującej destrukcji i potrzeby coraz silniejszego represjonowania popędów.
Represja jest w znacznej mierze nieświadoma i automatyczna.
Rozbieżność między potencjalnym wyzwoleniem a rzeczywistą represją osiągnęła dojrzałość: przenika wszystkie sfery życia na całym świecie. Racjonalność postępu wzmaga irracjonalność jego zorganizowania i ukierunkowania. Spójność społeczeństwa i potęga administracji są wystarczająco silne, by całość uchronić przed bezpośrednią agresją, ale nie na tyle, by wyeliminować nagromadzoną agresywność.
Czy obecne stadium cywilizacji jest bardziej destrukcyjne niż stadia poprzednie? Destrukcyjność obecnego stadium cywilizacji ujawnia swoje pełne znaczenie tylko wtedy, gdy ją mierzyć kategoriami współczesnych czasów, a nie przeszłości.
Kultura w jednostce i dla jednostki tworzyła system zahamowań, które rodziły i odradzały panujące wartości i instytucje. Obecnie represyjna siła zasady rzeczywistości przestała być odnawiana i odmładzana przez represjonowane jednostki