Epika jest jednym z trzech rodzajów literackich (obok liryki i dramatu). Ukształtowała się z ustnych sag, podań, legend i mitów o przeszłości.

Po czym rozpoznać epikę?

• obecność narratora

• świat przedstawiony

• fabuła i akcja (układ przyczynowo-skutkowy zdarzeń)

• zapis prozą (wyjątki - epopeja, powieści poetyckie)

• pozorny obiektywizm

Gatunki epickie

powieść

utwór pisany prozą, obszerny, wielowątkowy, o dużej ilości bohaterów; np. Quo vadis; występuje kilka rodzajów powieści, np. historyczna, polityczna, przygodowa, sensacyjna, społeczno-obyczajowa, psychologiczna, biograficzna, fantastyczno-naukowa, fantasy, kryminalna itp.

nowela

utwór krótki, jednowątkowy, z małą ilością bohaterów i punkcie kulminacyjnym znajdującym się w zakończeniu; np. "Janko muzykant" czy "Latarnik"

epos (epopeja)

rozbudowany utwór wierszowany, przedstawiający dzieje mitycznych, legendarnych lub historycznych bohaterów na tle przełomowych wydarzeń dla danej społeczności; np. "Iliada", "Odyseja" lub "Pan Tadeusz"

opowiadanie

utwór niewielki, tematycznie ograniczony do jednego wątku, różniący się od noweli brakiem wyraźnej konstrukcji, luźnym układem akcji często wzbogacanej epizodami

baśń

utwór opowiadający dzieje bohaterów z reguły fantastycznych, nie posiadający określonego miejsca oraz czasu (dawno, dawno temu za górami za lasami)

legenda (podanie)

opowieść (nasycona elementami fantastyki, zawierająca jednak część prawdy) o bohaterze, często o życiu świętego, męczennika ujawniająca czas i miejsce akcji

anegdota

krótkie, często zabawne opowiadanie o jakimś specyficznym wydarzeniu, np. historyjka z życia sławnej postaci

satyra

utwór ośmieszający i piętnujący ukazywane w nim zjawiska, osoby, obyczaje, stosunki społeczne - uwaga! jest to gatunek mieszany (synkretyczny), łączy elementy epiki i liryki, podobnie jak ballada czy powieść poetycka.

pamiętnik

opisuje przeżycia uczestnika, bądź świadka jakiegoś wydarzenia, chronologicznie ułożone.

Rodzaje narracji

pierwszoosobowa

narrator jest uczestnikiem wydarzeń. Czasowniki są w pierwszej osobie liczby pojedynczej lub mnogiej, występują zaimki takie jak: mi, mnie, mój, ja. Taki narrator nazywany jest narratorem konkretnym.

trzecioosobowa

narrator przedstawia, komentuje przebieg wydarzeń, sam nie bierze udziału w wydarzeniach, jest narratorem wszechwiedzącym.

Składniki świata przedstawionego

• czas i miejsce akcji

• fabuła

• bohaterowie (główni, drugoplanowi i epizodyczni)

Między światem przedstawionym a narratorem zachodzi określony stosunek, gdy narrator jest albo niewidoczny, albo uwidacznia swoje stanowisko, lub w skrajnych przypadkach traktuje fabułę jako pretekst do własnych przemyśleń i wypowiedzi.

Czas fabuły a czas powstania utworu

przeszłość

epika historyczna

teraźniejszość

epika współczesna

przyszłość

epika fantastyczna (epika futurystyczna)

Liryka

Nazwa liryka pochodzi od starożytnego instrumentu muzycznego - liry

Liryka (gr. lyrikós - odnoszący się do liry; lira) - jeden z trzech rodzajów literackich, obok dramatu i epiki.

Obejmuje utwory, których głównym przedmiotem przedstawienia są przeżycia wewnętrzne, przekazywane za pośrednictwem wypowiedzi monologicznej (rzadziej dialogu), odznaczającej się subiektywizmem, podporządkowanej funkcji ekspresywnej oraz funkcji poetyckiej języka. Centralnym elementem utworu lirycznego jest tzw. podmiot liryczny. Niezależnie od gatunku język liryki oznacza się (w porównaniu z dramatem i epiką) wysokim zmetaforyzowaniem.

Jej nazwa wywodzi się od nazwy starogreckiego instrumentu muzycznego - liry. Przy jej wtórze antyczni poeci śpiewali swoje pieśni.

Gatunki liryczne

Większość takich europejskich gatunków lirycznych wywodzi się ze starożytności - z poezji helleńskiej lub rzymskiej, niektóre także ze Starego Testamentu. W średniowieczu gatunki liryczne powstawały głównie w kręgu liryki dworskiej (np. włoska canzona). Poeci renesansowi skupili się na kontynuowaniu gatunków antycznych, dlatego innowacje przyniósł dopiero barok - wtedy upowszechnił się sonet. Podobnie wyglądała sytuacja w dwóch następnych epokach - oświecenie to powrót do poezji klasycznej, a romantyzm - innowacje. W romantyzmie powstały m.in. poematy liryczny i dygresyjny oraz ballada.

• anakreontyk

• ballada

• canzona

• duma

• dytyramb

• elegia

• epicedium

• epigramat

• epitafium

• epitalamium

• fraszka

• hymn

• limeryk

• madrygał

• oda

• epinikion

• pieśń

• niektóre rodzaje poematu

• psalm

• sielanka

• ekloga

• sonet

• tren

• triolet

Lista ta ogranicza się tylko do gatunków pochodzących z (szeroko pojętej) kultury europejskiej. W Europie popularne bywały jednak również gatunki pochodzące z innych kręgów kulturowych, jak np. popularne współcześnie japońskie haiku.

Podział liryki

Ze względu na sposób wypowiedzi podmiotu

• bezpośrednia - bezpośrednio, wprost, w 1. os. lp., "ja" liryczne wyznaje swoje uczucia, przeżycia, myśli (np. elegia):

• osobista - bezpośrednie wyznania podmiotu lirycznego prezentują rozważania na temat myśli, uczuć poety, utożsamianego z podmiotem lirycznym

• roli - podmiot liryczny nie jest utożsamiany z poetą, a treści mają charakter ogólny, uniwersalny

• maski - podmiot liryczny przyjmuje postać np.: rośliny, zwierzęcia, rzeczy, przypisując im np. swoje uczucia

• pośrednia - podmiot liryczny jest bardziej ukryty, nie wyznaje wprost, lecz wyraża swe myśli przez sytuacje, zdarzenia, opisy; utwory te mają charakter narracyjny lub dialogowy, stąd istnieje kilka odmian tego rodzaju liryki:

• opisowa - uczucia podmiotu lirycznego wyrażone są przez opis np. krajobrazu, przedmiotu

• sytuacyjna (narracyjna) - w formie wypowiedzi dialogowych i narracyjnych podmiot liryczny prezentuje jakieś zdarzenie (sytuację), w którym nie brał udziału; oprócz podmiotu lirycznego pojawia się bohater liryczny (np. sielanka)

• podmiotu zbiorowego - podmiot liryczny to tzw. "my" liryczne - grupa wypowiadająca się w utworze, prezentująca swój zbiorowy pogląd, myśli (np. hymny)

• zwrotu do adresata (inaczej inwokacyjna) - podmiot liryczny jest wyraźnie obecny, ale swe myśli kieruje do konkretnego adresata (człowieka, grupy ludzi, przedmiotu, zjawiska, abstrakcyjnego pojęcia). Zazwyczaj utwory w stylu podniosłym (np. oda, list poetycki)

Ze względu na typy wyrażanych przeżyć (tematyka)

• miłosna - tematem utworów jest miłość, jej oblicza, formy

• refleksyjno-filozoficzna - rozważanie pojęć, uczuć w uogólniający sposób

• patriotyczno-obywatelska - naród, ojczyzna i cała sfera zagadnień z tym związanych

• agitacyjno-polityczna - teksty w formie manifestów nawołujących do popierania jakiejś idei lub czynu wielkiej rangi.

• funeralna (z łac. funerare - "uroczyście pochować, pogrzebać zmarłego") - upamiętnia zmarłą osobę, wyraża żal po jej śmierci

• religijna - odwołująca się do religii (np. Bogurodzica)

• autotematyczna - liryka, której przedmiotem jest refleksja nad rolą poety i istotą poezji (np. Muza Jana Kochanowskiego)

• refleksyjno-zasadnicza (np. przemyślenia i zasady nadane jakiemuś prawu).

• apelu - podmiot liryczny kieruje wypowiedź do określonego adresata zamiarem wywarcia wpływu na jego postawę i poglądy.

---