Próby reform gospodarczych ekipy Władysława Gomułki (1956-70)
Napięta sytuacja rynkowa pod koniec 1956 i wydarzenia polit. tego okresu spowodowały, że opracowanie kolejnego planu wieloletniego - pierwszej pięciolatki - trwały stosunkowo długo, a jego zasady uchwalono dopiero 12.07.1957. Plan gospodarczy na lata 1956-60 zakładał priorytet dla poprawy materialnego położenia ludności przy jednoczesnym tworzeniu przesłanek „dalszego rozwoju gospodarki socjalistycznej”.
W dziedzinie przemysłu lata 1956-58 przyniosły wyrównanie wielu dysproporcji oraz wzrost produkcji związany z uruchomieniem inwestycji. Gł. nacisk kładziono na wprowadzanie do produkcji zakładów, których budowę już rozpoczęto, co dawało szybkie efekty wytwórcze. Zmieniły się ogólne kierunki inwestycji. Ograniczono nakłady na zbrojenia a udział inwestycji hutniczych spadł z 23,2% ogółu inwestycji przemysłowych w Planie Sześcioletnim do 13,3% w latach 1956-58. Produkcja środków wytwarzania stanowiła w 1958 51,3% wytwórczości przemysłowej (najmniej od lat '40), zaś środków konsumpcji 48,7%. Na rynku pojawiły się liczne krajowe art. dotychczas w PL nie produkowane (pralki, lodówki, telewizory). W stosunku do 1955 prod. przem. wzrosła w 56 o 9% zaś przyrost roczny w 1957 9,5% a w 1958 9,9%.
Pomimo wyraźnego polepszenia zaopatrzenia rynkowego duża część produkcji środków konsum. była „nietrafiona” pod względem ilości czy wartości użytkowych. Marnotrawstwo związane ze złą jakością produktów w 1957-58 oceniano na 2-3% dochodu narodowego.
W 1956-58 często podkreślano potrzebę aktywizacji polskiego handlu zagran. Problem był trudny, bo na skutek autarkizacji gospodarki i przestarzałych inwestycji przem. realizowanych w Planie Sześcioletnim nie stworzono nowoczesnej bazy dla wzrostu polskich zdolności eksportowych.
W strukturze towarowej eksportu zachodziły pewne pozytywne zmiany. Wzrastał udział maszyn i urządzeń oraz wyrobów gotowych, malał zaś węgla i żywności. W imporcie dominowały paliwa i surowce oraz maszyny i urządzenia. Zmiany w strukturze obrotów były wynikiem m.in. sytuacji płatniczej i rynkowej PRL.
Największym partnerem handlowym pozostawał ZSRR (1/3 eksportu i importu). Faktem było ogromne uzależnienie gospodarki polskiej od radzieckiej.
Stan finansów państwa był w latach 1956-59 stosunkowo dobry. Obieg pieniądza powiększył się o 30% z 1956 do 1958. Wobec prawie 17% wzrostu dochodu nar. w tym samym czasie oznaczało to inflację, ale stosunkowo niewielką. Ogółem jednak lata 1956-58 przyniosły zmniejszenie napięć rynkowych, wzrost produkcji i poprawę położenia materialnego ludności. Przeciętna płaca realna w gospodarce narodowej wzrosła w 1955-58 o 24,8%.
Pod względem materialnym pierwsze lata po październiku przyniosły więc odczuwalną poprawę. Coraz rzadziej musiano wystawać w kolejkach po żywność, można było kupić nowe AGD czy samochód. Pojawiło się poczucie „małej stabilizacji” materialnej jako wynik nadziei na stopniową poprawę sytuacji w przyszłości.
Na XII plenum KC PZPR w X 1958 stan gospodarki oceniono pozytywnie. Kierownictwo partyjne sformułowało wytyczne rozwoju PRL na lata 1959-65, zakładające ponowne przyspieszenie industrializacji, gdyż tylko to mogło zagwarantować pełne zatrudnienie i wzrost stopy życiowej.
W 1959 zapoczątkowano realizację nowej polityki gospodarczej. Powtórne przyspieszenie tempa akumulacji pierwotnej było spowodowane wzrostem wymagań zbrojeniowych Kremla i związane z tym zadania stawiane przemysłowi ciężkiemu ZSRR i jego satelitów.
Pod koniec 1960 zakończono oficjalnie realizację pierwszego planu pięcioletniego obliczonego na lata 1956-60. W praktyce ten plan nie miał spójnej idei przewodniej, a w trakcie jego przygotowań i wykonania dwukrotnie zmieniano politykę gospodarczą. Pierwszej pięciolatki w praktyce nie wykonano. Do realizacji planu w zakresie zwiększenia dochodu narod. zabrakło 8,3%. Efekty olbrzymiego wysiłku inwestycyjnego i wyrzeczeń związanych z realizacją Planu Sześcioletniego były mniejsze niż oczekiwano, gdyż uruchamiane inwestycje były na ogół przestarzałe i kapitałochłonne.
Względnie dobre wyniki gospodarcze 1957-59 oraz stopniowe odchodzenie od założeń polit. października odbiły się na zahamowaniu reform systemu. Przedsiębiorstwa nadal manipulowały asortymentem produkcji w celu osiągnięcia najwyższych wskaźników wykonania planu, lekceważono jakość i opłacalność produkcji, wykazywano niechęć do innowacji i usprawnień. Hamowało to rozwój ekon., prowadziło do ciągłego marnotrawstwa materiałów, czasu i energii ludzkiej.
Wytyczne nowego planu pięcioletniego na 1961-65 przyjęte na III Zjeździe PZPR w marcu 59 oznaczały kontynuację polityki przyspieszonej akumulacji. Wg. założeń nowej pięciolatki dochód narodowy miał się zwiększyć w 1961-65 o 40,6%, spożycie o 30,6% płace realne o 23%, inwestycje o 50%, zatrudnienie o 9,1% a prod. rolna o 22,2% (przemysłowa o 50,4%).
Lata 1959-64 przyniosły znaczne zwolnienie tempa rozwoju całej gospodarki.
Wzrost gospodarczy PRL stawał się coraz kosztowniejszy i mniej efektywny. Wobec chronicznego nieosiągania zakładanego poziomu wzrostu wydajności pracy, wymagało to stałego zwiększania zatrudnienia, którego przyrost przekroczył planowane zamiary w 1964 aż o 62%.
Abstrahując od kapitałochłonności i małej wydajności, najszybciej rozwijał się w l. 1959-64 przemysł (prod. wzrosła w tym okresie o 53,3%). Dużą dynamikę miał przemysł maszynowy i metalowy. Znacznie gorzej rozwijał się przem. włók., mineralny, obuwniczy i rolno-spoż.
Nakłady inwestycyjne w przem. kierowano gł. na rozbudowę bazy paliwowej i surowcowej.
W handlu zagr. zanotowano w 1959-64 przyrost obrotów o 62,5%, eksportu o 83,1%, a importu o 46%. Przez cały czas utrzymywało się silne, ujemne saldo handlowe. Ponadto w lipcu 1960 podpisano umowę o wypłacie odszkodowań obywatelom USA za mienie znacjonalizowane w PRL w wys. $40M w ciągu 20 lat. Obciążyło to płatności polskie, ale umożliwiło uzyskanie przez Polskę klauzuli najwyższego uprzywilejowania w USA w XI 1960. Pozwoliło to również na kredytowe dostawy zbóż zza oceanu.
W strukturze towarowej PL handlu zagr. rosnący import zbóż stawał się nowym, niekorzystnym zjawiskiem. Pozytywnym zjawiskiem był wzrost udziału przemysłowych dóbr konsumpcyjnych w eksporcie, choć oznaczało to drenaż rynku krajowego. Ugruntował się podział produkcji na lepszą (na eksport) i gorszą (na rynek krajowy). Struktura geogr. obrotów nie ulegała większym zmianom, jeśli nie liczyć załamania handlu z ChRL oraz wzrostu eksportu do USA i Kanady.
Położenie materialne ludności nie uległo w latach 1954-64 większym zmianom. „Mała stabilizacja” stawała się hasłem rozumianym coraz bardziej ironicznie.
Fundusz płac wzrósł o 36,4%. W porównaniu z wynoszącym 37,5% przyrostem przem. prod. rynkowej i 12,2% wzrostem prod. rolnej oznaczało to presję inflacyjną związaną z realizacją nowego programu inwestycyjnego. Presję tę łagodziło zamrażanie ogromnych sum we wkładach mieszkaniowych PKO. Mimo to sytuacja rynkowa była bardzxo napięta. Pogorszenie jej nastąpiło w 1962. Nastąpiło wówczas wycofywanie wkładów oszczędnościowych z PKO i wykup towarów; rosły ceny targowiskowe, spekulacja oraz kolejki przed sklepami.
W celu likwidacji narosłych trudności plenum KC PZPR w listopadzie 1963 dokonało korekty w planie pięcioletnim. Gomułka znów przyznał, iż zaniedbano rolnictwo i produkcję rynkową.
Zmiana polityki gospod. przyniosła pewne efekty już w 1964. Dochód narodowy wzrósł w tym roku o 6,7%. W 1965 dochód narodowy zwiększył się o 7%, a ciągle napiętą sytuację rynkową poprawiły doskonałe zbiory zbóż. Inflacyjna luka na rynku uległa zmniejszeniu, ale odbiło się to na przeciętnej płacy realnej. W grudniu 1965 zakończono realizację drugiej pięciolatki. Ogólnie rzecz biorąc zadania znów nie zostały zrealizowane. Dochód narodowy zwiększył się w 1961-65 o 52% ale do wykonania planu zabrakło ~5%.
IV plenum KC w lipcu 1965 poświęcono projektowanym zmianom w systemie planowania i zarządzania. Szumne uchwały plenum przewidywały daleko idące reformy, z których w styczniu 1966 wprowadzony został w życie nowy system obliczania cen fabrycznych, a w grudniu 1966 nowe zasady organizacji i działania zjednoczeń. Zarządzanie zamierzano oprzeć na r-ku ekon., co miało podnieść wydajność pracy. Plenum KC w grudniu 1965 poświęcono handlowi zagr. Planowano wyodrębnienie specjalizacji eksportowych i podniesienie tempa wdrażania postępu techn., przez co miała nastąpić aktywizacja eksportu gł. maszyn i urządzeń.
Na VII plenum KC w październiku 1966 podkreślano potrzebę usprawnienia organizacji pracy w przedsiębiorstwach. Na IX plenum we wrześniu 1967 mówiono wiele o warunkach intensyfikacji rolnej, ale oświadczenie Gomułki o marszu drogą „socjalistycznej przebudowy wsi” stawiało pod znakiem zapytania cały ten program. W grudniu 1967 Gomułka stwierdził ponadto, że będzie wprowadzono ustawa o przymusowym wykupie „źle prowadzonych” gospodarstw indywidualnych.
W handlu zagranicznym udało się ograniczyć deficyt bilansu handlowego (z ~$230M w 66 do ~$160M w 67). Wg. oficjalnych danych eksport wzrósł w 1967 o 12%, podczas gdy import o 7%.
Wzrost płac realnych był b. powolny. Sytuacja rynkowa uległa pogorszeniu. Obieg pieniądza rósł szybciej niż produkcja. Oznaczało to pogłębienie się luki inflacyjnej na rynku. 24.XI.1967 X plenum KC PZPR zdecydowano się podnieść ceny mięsa średnio o 16,7% (zahamowaniu uległa hodowla).
Na Żeraniu robotnicy manifestowali swe niezadowolenie z rządów Gomułki; były też strajki w innych fabrykach.
Praca pochodzi z serwisu www.e-sciagi.pl