Ziemie polskie na przełomie XIX i XX w.

1. Gospodarka i społeczeństwo polskie w Prusach

• Wielkopolska i Pomorze - rolnicze zaplecze Prus

• Górny Śląsk - przemysłowe zagłębie

• napływ ludności polskiej na Śląsk spowodował repolonizację ziem

• liczba ludności stopniowo wzrasta; 1870r. - ok. 4 mln, 1910r. - ok. 6mln.

2. Polityka niemiecka wobec ludności polskiej

• 1862-1890 - kanclerzem Prus jest Otto von Bismarck

• władze pruskie początkowo tolerancyjne wobec Polaków, nie prowadzą polityki germanizacyjnej

• represje po powstaniu styczniowym ustały w 1866r. (amnestia) - Niemcy dążą do zjednoczenia swojego kraju, nie chcą konfliktów wewnętrznych

• 1871 - sytuacja się zmienia, Bismarck dąży do wewnętrznego scalenia państwa; Polaków uznaje za swych wrogów

• rozpoczyna się intensywna germanizacja (Niemcy jako państwo prawa muszą funkcjonować zgodnie z przepisami prawa - to ułatwia Polakom obronę)

• antypolski charakter polityki kulturkampfu

• Kościół katolicki uznany za instytucję jednoczącą Polaków - Bismarck dąży do podporządkowania go władzom państwowym; duchowni odsuwani od szkolnictwa, na urzędy kościelne wybierano kandydatów popieranych przez władzę; księża musieli zdawać egzaminy z kultury niemieckiej

• prymas Mieczysław Ledóchowski, arcybiskup gnieźnieński - wystąpił przeciwko ingerowaniu państwa w sprawy Kościoła i religii; został aresztowany wraz z ponad setką duchownych -> skutek: Wielkopolanie stali się bardziej religijni

• 1878 - Bismarck kończy z polityką kulturkampf

• Wielkopolska zwana prowincją poznańską - dalsza germanizacja, szykanowanie rolników

• rugi pruskie - 1885r.; akcja wysiedlania Polaków z zaboru pruskiego (głównie uciekinierów z zaboru rosyjskiego)

• 1886r. - Bismarck tworzy Komisję Kolonizacyjną; ma ona wykupywać ziemię od Polaków; sądził, że wysoka cena zachęci ich do sprzedawania gospodarstw i kupna większych majątków w głębi Niemiec; osiedlała ona Niemców w Poznańskiem; chętniej ziemię sprzedawali Niemcy niż Polacy - porażka Bismarcka

• sukcesy Bismarcka: wprowadzenie niemieckiego w administracji, sądownictwie i w szkołach (tylko religia po polsku)

• 1890r. - Wilhelm II odwołuj Bismarcka -> germanizacja słabnie

• 1900r. - nowym kanclerzem Niemiec zostaje książę Bernhard von Büllow

• zaczęto zmuszać do nauki religii i modlenia się w języku niemieckim -> sprzeciw dzieci i rodziców

• 1901r. - protest rodziców i dzieci we Wrześni (dzieci odmówiły modlenia się w języku niemieckim, były za to bite, a rodzice którzy nie posyłali dzieci do szkoły - karani)

• represje w szkołach wzbudziły sprzeciw społeczeństw europejskich; pod presją opinii publicznej przestano bić dzieci, a strajkującym wydłużono obowiązek nauki o 1 rok

• 1904r. - nowela osadnicza - nałożona przez Büllowa; nakładała obowiązek uzyskania zgody od urzędu na postawienie budynku na zakupionej ziemi; Niemcy zgodę uzyskiwali łatwo, Polacy prawie nie mieli na to szans -> słynne procesy np. Michała Drzymały (nie mógł postawić domu, zamieszkał w wozie cyrkowym)

• 1908r. - ustawa kagańcowa - zabraniała Polakom używania języka polskiego w miejscach publicznych, jeśli stanowili mniej niż 60% mieszkańców

• 1908r. - ustawa wywłaszczeniowa; umożliwiła odbieranie gruntów rolnikom źle gospodarującym -> protest Niemców (godziło to w zasadę decydowania o swojej własności prywatnej) -> ustawa nie została zrealizowana

• plany germanizacyjne popierane przez niemiecką organizację nacjonalistyczną - Niemieckie Towarzystwo Marchii Wschodniej (utworzone w 1894r. w Poznaniu); potocznie zwane hakatą od pierwszych liter nazwisk twórców: Hansemann, Kennemann i Tiedemann

3. Postawy Polaków wobec władz pruskich

• początkowo lojalni, ale Kulturkampf i germanizacja zniechęcają lojalistów

• zamian walki zbrojnej - praca organiczna, mająca poprawić sytuację ekonomiczną, oświatową i kulturalną polskiego społeczeństwa

• Polacy kandydowali z powodzeniem do parlamentu pruskiego i ogólnoniemieckiego (Reichstag) -> dążyli do powstrzymania germanizacji

• Centralne Towarzystwo Gospodarcze (1861r.) - dbało o utrzymanie rozwoju gospodarczego Wielkopolski, koordynowało akcje gospodarcze; na czele: Hipolit Cegielski

• rozwija się ruch spółdzielczy (chłopów, których nie było stać na zakup np. nowych maszyn, nakłaniano do zakładania kółek rolniczych); patronem działalności był Maksymilian Jackowski

• tworzono banki spółdzielcze (zachęcały do oszczędzania, udzielały kredytów); główni organizatorzy: ks. Augustyn Szamarzewski i ks. Piotr Wawrzyniak

• rodzi się świadomość potrzeby dbania o rozwój gospodarczy -> wielkopolski kult pracy

• doceniano edukację

• powstała gęsta sieć czytelni ludowych, gdzie nauczano w języku polskim

• działały biblioteki publiczne:
  - Biblioteka Raczyńskich w Poznaniu
  - biblioteka Tytusa Działyńskiego w Kórniku

• dbano o kształtowanie się postaw patriotycznych

• solidaryzm narodowy - w działalność przeciwko władzom niemieckim angażowali się przedstawiciele różnych warstw społecznych

4. Sytuacja gospodarczo-społeczna w zaborze rosyjskim

• stopniowa poprawa gospodarki w Królestwie Polskim

• dynamiczny rozwój przemysłu (okolice Łodzi, Zagłębie Staropolskie i Zagłębie Dąbrowskie, zakłady w Warszawie)

• Królestwo Polskie najbardziej uprzemysłowioną częścią Imperium Rosyjskiego

• 1850r. - zniesiono cła między Królestwem a Rosją (ułatwiło to wywóz polskich towarów w głąb Rosji)

• kapitał powstały w Kongresówce, w większości nie pochodził z Polski (obcy przedsiębiorcy chętnie inwestowali w Królestwie, m.in. Żydzi, Francuzi, Niemcy)

• 1864r. - uwłaszczenie chłopów; powstaje wiele małych gospodarstw chłopskich (zaspokajały jedynie potrzeby właścicieli), wprowadzono płodozmian

• uwłaszczenie chłopów -> bankructwa ziemian -> szukają oni źródeł utrzymania w mieście -> zasilają szeregi mieszczaństwa -> tworzy się warstwa inteligencji

• szybki wzrost liczby ludności; 1870r. - 6mln, 1910r. - 12mln.

5. Polityka rosyjska wobec Polaków

• schyłek XIXw. - polityka represji i rusyfikacji

• od czasu powstania styczniowego - rządy policyjne, cenzura, zakaz działalności politycznej

• zlikwidowano odrębność polityczną i narodową Królestwa Polskiego -> nowa nazwa - Kraj Przywiślański

• po śmierci gen. Berga (ostatni namiestnik królestwa), zlikwidowana urząd namiestnika; jego następcy - urząd generalnego gubernatora

• Kraj Przywiślański podzielony na 10guberni; gubernatorzy mieli szerokie uprawnienia w zakresie władzy cywilnej i wojskowej;
  mogli: zesłać na Syberię osoby uznane za winne lub podejrzanie; zgoda na zesłanie czy powrót leżą w gestii gubernatora

• zlikwidowano Kościół unicki

• rusyfikowali urzędnicy carscy, ale powszechna była wśród nich korupcja, co ułatwiło Polakom życie

• niemal całkowita rusyfikacja administracji, sądownictwa i szkolnictwa

• w szkołach wyższych - tylko Rosjanie mogli się uczyć, Polacy mogą studiować tylko na uniwersytetach w głębi Rosji

• język wykładowy w szkołach - rosyjski (oprócz religii)

• surowe represje za używanie w szkole polskich słów

• narzucono Polakom kulturę rosyjską i prawosławie

• Aleksander Apuchtin - rosyjski kurator oświaty; jego zdaniem rusyfikacja byłaby zakończona, gdy matki będą śpiewać dzieciom kołysanki po rosyjsku; wprowadził do szkół podręcznik, którzy nieprzychylnie przedstawiał historię Polski

• izolacja Kościoła katolickiego od papieża

• likwidacja 75% klasztorów

• ogromne szykanowania na ziemiach zabranych Polakom (zakaz nabywania ziemi, publicznego wypowiadania się po polsku) -> depolonizacja tych ziem

6. Polacy w zaborze rosyjskim

• upadek powstania styczniowego => kryzys moralny w społeczeństwie polskim

• wielu lojalistów m.in. Zygmunt Wielopolski (syn Aleksandra Wielopolskiego)

• władze rosyjskie nie zgadzają się na zawarcie ugody (głównie w czasach cara Aleksandra III - 1881-1894)

• lojalizm - brak korzyści, wyraz zgody na represje i wynaradawianie - określano go mianem serwilizmu

• szerokie poparcie postaw warszawskich pozytywistów: idea pracy organicznej i pracy u podstaw - wspieranie ekonomiczne i kształcenie biedniejszych warstw społecznych

• coraz popularniejsze hasła emancypacji kobiet i asymilacji Żydów

• cel działalności pozytywistów: utworzenie społeczeństwa nowoczesnego i cywilizowanego; główny filozof: Aleksander Świętochowski; w utworach pozytywizm propagowali: Aleksander Głowacki (Bolesław Prus) i Eliza Orzeszkowa

7. Gospodarka i społeczeństwo w zaborze austriackim

• ciężka sytuacja gospodarcza ziem zaboru austriackiego (Królestwo Galicji i Lodomerii zwane było potocznie Golicją i Głodomerią)

• przemysł nie istnieje (brak wystarczającego kapitału) -> pogranicze z Rosją niezbyt bezpieczne dla inwestycji

• brak środków na rozwój Galicji

• wyjątek: Śląsk Cieszyński - rozbudowany przemysł ciężki

• przełom XIX i XXw. - rozwój w Galicji przemysłu naftowego (głównie firmy brytyjskie i francuskie)

• najbardziej zacofana rolniczo (uwłaszczenie - 1848r. -> powstaje olbrzymia ilość małych gospodarstw + przyrost naturalny + brak pracy w przemyśle => przeludnienie i rozdrobnienie majątkowe; gospodarstwa pracują na własne potrzeby, chłopi są biedni)

• szlachta zachowuje swe folwarki, serwituty, wyłączność na polowania i prawo propinacji; większość nie inwestuje -> życie ponad stan

• konflikty narodowościowe, szczególnie nie korzystna sytuacja Polaków w Galicji Wschodniej

• gwałtowny wzrost ludności na przełomie XIX i XXw.: 1870r. - 5,5mln, 1910r. - 8,5mln.

• brak perspektyw na poprawę życia -> emigracja zarobkowa (np. do Ameryki Południowej)

8. Polityka władz austriackich wobec Galicji

• cesarz Franciszek Józef dąży do uzyskania jak największego poparcia społecznego (stopniowo nadaje autonomię)

• 1860r. - pod wpływem namiestnika Agenora Gołuchowskiego cesarz przyznał Galicji autonomię w dokumencie tzw. Dyplomie październikowym

• Gołuchowski wprowadzał na urzędy Polaków, udaje mu się dojść do zgody z zaborcą

• 1867r. - pełna autonomia Galicji

• spolonizowane urzędy administracji państwowej (Polacy pełnią funkcje namiestnika i starostów powiatów)

• działa wiele instytucji samorządowych decydujących o ekonomii, oświacie, kulturze i opiece socjalnej

• władza ustawodawcza - Sejm Krajowy, organ wykonawczy - Wydział Krajowy

• istnieją rady powiatów, gmin i miast

• Polacy wybierani do parlamentu austriackiego w Wiedniu (Rada Państwa)

• polonizacja szkolnictwa; polski językiem wykładowym na Uniwersytecie Jagiellońskim, Lwowskim, Politechnice Lwowskiej i ASP w Krakowie

• swobodny rozwój kultury polskiej - teatry w Krakowie i Lwowie

• polskojęzyczna prasa i książki - cenzura praktycznie nie isnieje

• powstają polskie organizacje ekonomiczne, kulturalne, polityczne

• działają malarze: Jan Matejko, Józef Chełmoński, Józef i Wojciech Kossakowie, Stanisław Wyspiański

• nadanie autonomii nie rozwiązało wszystkich problemów:
  - swobodny rozwój szkolnictwa, ale chłopów nie stać na edukację dzieci
  - spolonizowanie szkół wywołało protest Ukraińców -> Polacy odrzucają prośby o język ukraiński jako wykładowy na niektórych wydziałach -> próby spolonizowania Ukraińców -> konflikty narodowościowe

• Ukraińcy prowadzili aktywną działalność pozytywistyczną, wykształciła się warstwa inteligencji ukraińskiej

• 1908r. - ukraińscy zamachowcy mordują namiestnika Galicji - Andrzeja Potockiego

9. Polacy w Galicji wobec zaborcy

• koniec XIXw. - niemal znikają dążenia niepodległościowe

• dominująca postawa politycznych elit - całkowita lojalność wobec władz

• trójlojalizm - akceptacja rozbiorów i podporządkowanie się wszystkim zaborcom (postawa zdarzała się w Galicji)

• 1866r. - Sejm Krajowy wystosował list do cesarza: „z głębi serc naszych oświadczamy, że przy Tobie Najjaśniejszy Panie stoimy i stać chcemy”

• 1869r. - w „Przeglądzie Polski” pojawia się cykl artykułów „Teka Stańczyka”; nawiązywały do poglądów politycznych Stańczyka; autorzy: Józef Szujski, Stanisław Koźmian, Stanisław Tarnowski, Ludwik Wodzicki

• Stańczycy winą za rozbiory obarczali naród i jego skłonność do anarchii i cywilizacyjne zacofanie; odrzucali zbrojną walkę o niepodległość, uważali, że trzeba być lojalnym; skłonność do konspiracji (liberum conspiro) uważali za zgubną

• Michał Bobrzyński, Walerian Kalinka i Józef Szujski - krakowska szkoła historyczna

---