MIKOŁAJ SĘP SZARZYŃSKI

„RYTMY ABO WIERSZE POLSKIE ORAZ CYKL EROTYKÓW”

Opracował i wstępem poprzedził Julian Krzyżanowski

W S T Ę P

1. BAROK POLSKI I JEGO TŁO EUROPEJSKIE

• Julian Krzyżanowski pisze o sobie, że ustalił bardzo fajną datę graniczną między renesansem a barokiem - 1620 - kiedy to zmarł Piotr Kochanowski, ale potem twierdzi, że ten podział wcale nie jest taki fajny, bo jednak umieszcza naszego Sępa w późnym renesansie, a przecież badacze uznają go za twórcę barokowego

• Barok przybył do Polski ze świata kultury romańskiej: z Włoch a także pośrednio z Hiszpanii i Francji

• Nawrót do elementów średniowiecznych Julek tłumaczy dwiema cechami kultury renesansowej: 1) charakter klasowy, arystokratyzm; 2) postawa religijna jej przedstawicieli (chodzi o to, że arystokraci traktowali ludzi prostych jak masę, bez szacunku, np. Kochanowski, który się tak wynosił nad zwykłych śmiertelników)

• Jedyny ruch postępowy XVI wieku to arianizm, ale i katolicy i protestanci pomiatali nimi

• Stosunki między obozem katolickim i akatolickim - były jednakowo wrogie wobec renesansu, wznawiały tradycje średniowieczne, dzięki czemu literatura barokowa była jednakowa w obu tych kręgach

• Zdezorientowany człowiek szukał ratunku w religii, ale tam trwałą walka ww. obozów, więc czuł się rozdarty, dlatego m.in. angielscy „poeci metafizyczni” wzbijali się ponad doczesność

• Renesansową radość życia wypierał coraz częściej kult śmierci i towarzyszący jej lęk grzechu itd.

2. ŻYWOT TWÓRCY „RYTMÓW ABO WIERSZY POLSKICH”

• 1601, Lwów - wydanie tomiku Rytmy abo wiersze polskie. Po jego śmierci zebrane i wydane... - 19 kart, wydał go Jakub Szarzyński Sęp - brat Mikołaja

• Antonin z Przemyśla - rzutki i inteligentny dominikanin, propagował w Polsce dzieła Ludwika z Granady, spowiednik, świadek ostatnich chwil Mikołaja

• Mikołaj Sęp Szarzyński - najstarszy z trzech synów Joachima Szarzyńskiego Sępa, komornika ziemskiego i podstolego lwowskiego, właściciela Zimnej Wody koło Lwowa

• Mikołaj (od roku 1565) był studentem uniwersytetów w Wittemberdze i Lipsku, a może również w Bazylei i Rzymie

• Przyjaciele Mikołaja: Stanisław Starzechowski (podkomorzy lwowski), dzięki Starzecho-wskim Sęp wszedł w stosunki z przedstawicielami możnych rodów (Tarłami i Kostkami), zwłaszcza z należącymi do nich kobietami, być może dzięki tym kontaktom przeszedł na katolicyzm

• Utwory Sępa nie były drukowane, krążyły w odpisach (nie było wtedy ksera), z których jeden - kodeks Zamojskich, ocalał do naszych czasów, zawiera on 5 wierszy Szarzyńskiego w redakcjach odmiennych od pierwodruku

• Sęp mówił o tym, że żałuje błędów młodości, Julek przypuszcza, że ma on na myśli swoje erotyki

3. POETA-POKUTNIK I PIEWCA BOHATERSTWA

• Zbiorek Rytmów obejmuje kilka jednolitych zespołów: sonety, pieśni i mniej jednolite pieśni, dwadzieścia kilka utworów drobnych, np. epigramy, nagrobki i inne pierdoły

• 5 sonetów 6 psalmów i 9 pieśni reprezentuje lirykę religijną

• Pieśni przypominają hymn Kochanowskiego, ale wprowadzają nowe motywy, ukazują one świat jako krainą „burzy ustawicznej”, życie jako „bezportne ludzkie żeglowanie”, a człowieka jako istotę, której ciało-sługa krępuje porywy ducha - wyjściem z tej tragicznej sytuacji jest jedynie łaska i miłosierdzie Boga

• W psalmach inspiruje się Dawidem, posługiwał się także parafrazą psalmów Buchanana, jest także uczniem Kochanowskiego; jednak cykl ten należy raczej nazwać psalmodią lub przeróbką, rozbudowuje tekst psałterzowy,

• Wprowadzał do swych utworów cytaty z obcych tekstów, np. Biblii czy z Horacego

• Krzyżanowski porównuje Sępa do Kasprowicza czy na odwrót

• Sęp operuje pojęciami teologicznymi, nie ma u niego śladu mitologii chrześcijańskiej, a więc sądu ostatecznego, piekła; unika także aniołów

• W jego liryce religijnej występują nie plastyczne obrazy, lecz schematy pojęciowe bardzo precyzyjne i mimo braku plastyki bardzo wymowne → w jego liryce jest obecny on sam - człowiek głęboko zaangażowany w sprawy, o których mówi, które tragicznie przeżywa, nikła obecność pierwiastków emocjonalnych a wszechwładza intelektualnych, ujętych jednak w ten sposób, że wciągają czytelnika w świat stworzony przez poetę i wywołują w nim reakcje emocjonalne

• Ale Sepu nie zamykał się tylko w świecie przeżyć pokutniczo-religijnych, pisał także o wydarzeniach bieżących i odznaczał się patriotyzmem lokalnym czerwonoruskim

• Pieśń V. O fridruszu, który pod Sokalem zabit od Tatarów roku Pańskiego 1519 sławiła Fryderyka Herburta, który po klęsce w polu dał nogę, żeby ocalić ludzi od Połańców, ale potem, nie mogąc przeżyć hańby odwrotu, po patetycznym przemówieniu rzucił się sam jeden na Tatarów i padł zarąbany

• Pieśń VI. O Strusie, który zabit na Rastawicy od Tatarów roku pańskiego1571 opowiada o epizodzie walk pod Kijowem, skupiając uwagę na młodzieńcu, który w chwili, kiedy inni umykają, rzuca się na wroga i ginie od jego strzał

• W tej twórczości widać schematy poezji łacińskiej, np. porównanie walczących pojedynczo wojowników z osaczonym lwem i tygrysicą, retoryka zamiast opisu

• Pieśń VII. Stefanowi Batoremu, królowi polskiemu, któremu Sęp poświęcił jeszcze 2 epigramy, panegiryk ku czci Batorego Szarzyński wzbogacił rysami polskimi, czyniąc go wskrzesicielem ducha rycerskiego, przygasłego za czasów ostatniego Jagiellona i odnowicielem wieku złotego w twej Polszcze

→ bohaterska tonacja i wyjątkowe u Szarzyńskiego bogactwo konkretnych wiadomości historycznych sprawiają, iż pieśń o Batorym jest najpiękniejszym hołdem wielkiemu królowi złożonym przez literaturę polską przed Dumą o hetmanie, choć jest to hołd jednostronny, robiący ze Stefana nie tyle samodzielnego polityka, ale raczej realizatora polityki kurii rzymskiej

• Nagrobek Bolesławowi Śmiałemu, królowi Polski - sławił króla za czyny wojenne i za to, że wybrał wygnanie zamiast wojny domowej

• Epigramy Szarzyńskiego należą raczej do kategorii wierszy rzemieślniczych, preparowanych wedle schematów

• Wplatanie w tok liryków cytatów, np. I miłować ciężko, i nie miłować nędzna pociecha pochodzi z anakreontyku → renesansowy charakter kultury literackiej

4. NIEZWYKŁY MISTRZ SŁOWA POETYCKIEGO

• Sęp stworzył swój własny język poetycki, odmienny od języka Kochanowskiego i Szymonowica, zaspokajający wymagania swojego twórcy

• Słownictwo teologiczno-filozoficzne z domieszką pierwiastków biblijnych, wprowadzają-ce terminologię z zakresu astronomii i optyki, wymagające od czytelnika sporej wiedzy mitologicznej i historycznej

• Mikołaj lubi tworzyć nowe wyrazy, np. bezrówny

• Pleonazmy, synonimy wprowadzane seryjnie, np. odmiennie, nędznie, bojaźliwie czy wątły, niebaczny, rozdwojony w sobie

• Archaizmy: jakmiarz - prawie, niemal, stworzec - stwórca

• Zawiłe peryfrazy, inwersje utrudniają odbiór jego utworów

• Jego utwory to poezja intelektualisty, chce zadziwiać i n t e l e k t u a l n i e

• W zakresie rytmiki jest on uczniem Kochanowskiego

• A wyrazy rymował tak jak je słyszał

• Liczne aliteracje

• Kontrasty, paradoksy, np. zgodne spory, głupia mądrość

5. CENTRALNA ZAGADKA W BIOGRAFII LITERACKIEJ SZARZYŃSKIEGO

→ czy cykl erotyków napisał Sęp?

• Krzyżanowski jest zdania, że są to wiersze Sępa i broni tej tezy, krytykując Sinkę

• „Poetyka Szarzyńskiego w Rytmach wykazuje tyle cech wspólnych z warsztatem pisarskim autora rękopiśmiennych erotyków, iż domysł, że obydwa te zbiorki są dziełem tej samej ręki, zmienia się w należycie uzasadnioną hipotezę naukową”, tak samo twierdził Bruckner

• Sinko odkrył śpiewność erotyków

• Erotyki z rękopisu Zamojskich wyróżniają się 3 swoistymi cechami. Ich cykl obejmuje utwory jednego poety, nie zawiera on (oprócz O Kasi i o Pasiu) wierszy komicznych o akcentach pornograficznych, ok. 1/3 to parafrazy poetów antycznych

• Często zamiast o konkretnych przeżyciach pisze o abstrakcyjnych pojęciach psychologicznych, np. nienawiść, miłość, nadzieja, wstyd, gniew

• Do Najświętszej Panny - paradoksalna sytuacja Matki własnego Stworzyciela , pokora, pokonanie szatana, porównanie Jej do światłości księżyca, zorzy i słońca, pokonujących ciemności nocne

6. RENESANS SZARZYŃSKIEGO

• XIX/XX w - pierwsze naukowe zainteresowania twórczością Sępa → 1903 wydanie zbiorku przez Chrzanowskiego

• Sinko zaatakował Brucknera, dowodząc, że erotyki nie są dziełem Szarzyńskiego → spór literacki

• „jest Sęp zwiastunem, a częściowo nawet pionierem baroku, jakkolwiek pisarzem barokowym nazwać go niepodobna”, bo nie ma u niego „dewocji pasyjnej i kultu świętych”

• Julek chwali Błońskiego za monografię o Sępie, która wywołała kolejny spór o renesansowy czy barokowy charakter jego twórczości

Sonet I. O krótkości i niepewności na świecie żywota człowieczego

Sonet II. Na one słowa Jopowe: „Homo natus de muliere, brevi vivens tempore” etc.

Sonet IIII. O wojnie naszej, którą wiedziemy z szatanem, światem i ciałem

Sonet V. O nietrwałej miłości rzeczy świata tego

4

---