Jan Błoński
Mikołaj Sęp Szarzyński a początki polskiego baroku
BIOGRAFIA
Współcześni o Szarzyńskim
Wypowiedzi o Szarzyńskim współczesnych mu ludzi (m.in. brata, Marcina Kromera, Kaspra Niesieckiego, Bartosza Paprockiego)
Podan niebacznej śmierci na progu żywota
Rodzina herbu Junosza, duża, rozpleniona. Kłótliwi - spory ziemskie ze Starzechowskimi. Nie wiadomo, kiedy urodził się Mikołaj (ale ok. 1550). Nauki rozpoczął prawdopodobnie we Lwowie w szkole elementarnej - pod nadzorem duchownych, w szkole wyższej mógł poznać nawet grekę. Rektorem szkoły był Benedykt Herbert - wysoki poziom szkoły. Szarzyński w młodości był protestantem.
Znajomy Szarzyńskiego - Andrzej Bargiel (rektor) razem z innymi dokonał reformy wielu polskich szkół średnich dążąc do ujednolicenia typu humanistycznego gimnazjum katolickiego.
21 V 1565 - Sęp na uniwersytecie w Wittenberdze. Czy studiował tam przez wyznanie? Stanisław Starzechowski wyjeżdża do Włoch - towarzyszy mu Sęp. Sęp osobiście lub pośrednio poznał środowisko wybitnie intelektualne i zarazem odważne w skrajności poglądów.
1565 - 1568 - luka w biografii
Kryzys religijny Sępa można prześledzić tylko na osobach trzecich: jedność duchowa Włoch, splendor obyczaju i potęga sztuki sakralnej, integracyjna funkcja religii, odrodzenie mistycyzmu - nawrócenia na katolicyzm.
31 stycznia 1568 - Sęp we Lwowie: problemy rodzinne, pożyczki od ojca, zachłanność, fikcyjne pożyczki w celu odzyskania majątku, matactwa ojca
pierwsze utwory: nagrobki dla wojewody podolskiego Jana Starzechowskiego (1567r.), Pieśń o Fidruszu, Pieśń VI o Strusie (ok. 1571)
Przebywał w trójkącie Lwów - Sambor - Rzeszów. Pod koniec życia związany z rodziną Kostków. Kontakty ze szlachtą (Starzechowscy), z intelektualistami (księża) - Antonin z Przemyśla (dominikanin, znał Sępa z konfesjonału).
Przed 1580 Sęp poznał Kostków, nasiąknął religijno-intelektualnymi tendencjami rodziny. Tkwił w ośrodku jezuickiej myśli i działania. Działalność jezuitów w Polsce; ludzie dojrzali początkowo wstępują do zakonów. Zostało niewiele wierszy Sępa z okresu 1567-1581: Nagrobek panu Janowi Starzechowskiemu, renesansowa inskrypcja, rozwinięta w cycerośński okres (1567), nagrobki Kostkówny i Kostczynej - barokowe manierystyczne koncepty, pointa i parabola.
Pieśń VII - poświęcona Batoremu - nasycenie figur, tropów, paradoksów, zmącenie jasności wypowiedzi 1579-1580. Sonety, pieśni o Batorym, nagrobki Kostków - reprezentują najciekawszego Sępa, nowy styl w literaturze.
Ostatnie miesiące życia spędził k. Przemyśla, umarł w lipcu lub czerwcu 1581. Jego pisma, bibliotekę zabrał Stanisław Starzechowski.
LIRYKA SĘPA SZARZYŃSKIEGO
Gość w kosmosie
Skupiony i poważny, lecz rozdarty i wewnętrznie niespokojny.
Płynny żywioł narzuca się w konstatacji nieszczęścia, gdzie bohater stawia czoło trudnościom czy klęsce.
Woda dla Sępa - żywiołem znaczącym, uwewnętrznionym, symbolicznym. Wiecznie trwająca sława porównana do wiecznie płynącego potoku. Obrazy wody prawie zawsze połączone z nieszczęściem. Woda - herbem Fortuny, losu ujmowanego w swej przypadkowości. W zrządzeniach Fortuny jak w płynącej wodzie nie ma nic trwałego.
Woda - zmienna, światło - stałem, płomień - drogą ku światłu.
Fortuna utożsamiana czasem z grzechem. Jad - powracające słowo, szatański ekstrakt grzechu i zmienności. Słodycz, smak - zmysłem grzechu.
W Rytmach nie ma ani jednego epitetu, określenia koloru, chodzi o przeciwstawienie ciemności i światła. Kosmiczne obrazowanie Sępa; człowiek widziany między żywiołami, między wodą a światłem.
Lampa, pochodnia - wiara, pobożność, emblemat wartości
Chłop z kosą - zwiastuje śmierć.
W psalmach - kosmiczne panoramy, opisy naturalnego ładu. Opozycje ruchu i stałości, światła i cienia.
Obłoki, chmury - dziedziną zmienności, kojarzą się ze śmiercią.
Ciemność, cień - synonimy grzechu, lęku. Człowiek cieniem stworzenia, istnieje dzięki słońcu (Bogu).
Sprawy boskie wyraża świetlistościami. Światło Boga jest czynne. Człowiek (jak planeta) świeci światłem odbitym (język światła).
Życie, szczęście wieczne wyraża przez zwierciadła. Gradacja światła. Człowiek cnotliwy świeci lampę na cześć światła (Boga) dającego każde światło, zwraca więc ułamkowo to, co dostał.
Obecność Boga w człowieku objawia się żarem, praca ducha - ciepłodajna. Ogień - oczyszcza, przepala, zbawia. Ogień: łaska Boga - powołuje do życia wiecznego.
Obrazowanie Sępa składa się albo z kosmicznych prawzorów lirycznych, albo z wyimków codziennego życia.
Sęp - poeta uczony, książkowy, z ubóstwa obrazowania uczynił cnotę. Umiał wywołać natłok obrazów. Ubóstwo obrazowania plastycznego było cechą poetów renesansu. Odczuwali świat całościowo i jakościowo w nierozerwalnym związku rozmaitych doznań zmysłowych - styl ogólnikowy, abstrakcyjny.
Humanistyczny wzorzec poezji pojęciowej, mało obrazowej. Materiałem poetyckim Rytmów idee i doświadczenia wewnętrzne, uczucie i dyskurs moralny (z tego punktu widzenia Sęp jest poetą renesansowym).
Poezja wnętrza
Przestrzenią poezji Sępa - kosmos, bohaterem - człowiek.
Sęp czuje się wrzucony w istnienie, którego obcość przejawia się grozą. Najdotkliwiej przeżywa własną samotność, nie ma się o co oprzeć, nie istnieje dla niego ludzka i społeczna rzeczywistość. Jakby uwięziony w bezkresie, porusza się w pustce zaludnionej jedynie moralnymi emblematami. Sęp żyje wśród znaków i patrzy przez znaki. Pisał epigramaty i epitafia, a nie fraszki, od szczegółu wracał do ogółu.
Emblematy w jego poezji - cecha barokowa - łączył bujność ornamentacji z metafizycznym znaczeniem, ale tylko emblematyczność obrazowania.
Nastrój osobistego dziennika w Rytmach. Kochanowski rozumuje sytuacjami. Sęp - wewnętrzne efekty, skutki sytuacji. Jest empirykiem sumienia, czerpie z doświadczenia wewnętrznego, pracuje doznaniami wnętrza, odtwarza duchowy chaos.
Zmienność, wielorakość ludzkiego „ja”, własnej świadomości. Los i wnętrze jednostki zagadką, bo tyle w niej sprzeczności.
Porównania Sępa nie mają mocy obrazotwórczej, ilustrują określoną cechę psychiczną. Personifikacje, metafory, alegorie, figury mitologiczne.
Synekdocha (część za całość), metonimia.
Tendencja do uduchowienia, spirytualizacji świata, odnoszenie zewnętrznego do wewnętrznego. Uczucie „upostaciowane”, zalegoryzowane, tworzy materię poetycką Sępa. Odwołuje się do rozróżnień teologicznych, z nich snuje poznanie własnego wnętrza. Miłość jest właściwym biegiem ludzkiego istnienia. Duchowe bogacenie się Sępa: pogłębianie się medytacji. Oryginalność tkwi w drodze myślowej.
Skupienie uwagi na ludzkim wnętrzu z przyczyn religijnych. Odczuwał wielorakość ducha - dowodem rozbicie Boga na własności, cechy, elementy.
Świat poruszony
Tematem wierszy Sępa jest ruch, a nie los ludzki, przymus umierania, łaska i grzech, nicość i Bóg. Śmierć, choć stale obecna w pamięci Sępa, jawiła się zawsze jako warunek losu, a nie cel. Mniej bał się śmierci, mniej pisał o umieraniu niż inni poeci pełnego baroku.
Uważał, że człowiek został stworzony do życia i miłości doczesnej także, ale zwłaszcza nadprzyrodzonej.
Śmierć budziła lęk, pogardę, bo utożsamiana była z grzechem, demonem. Walczy zawsze pod sztandarem cnoty. Głęboka żarliwość religijna Sępa.
Ruch - we wszystkim, co go otacza, czego doznaje odczuwa zmianę. Ruch jest dla niego czymś więcej niż jednym ze zjawisk, jest trybem bytu, formą, w jakiej istnieje rzeczywistość zewnętrzna i duchowa.
Natura i dusza - w ciągłym poruszeniu. Obrazowanie i wersyfikacja Sępa - pod znakiem ruchu. Dwie cechy ruchu: szybkość i zmiana - odtwarza je Sęp. Jeśli nawet wszechświat jest porządkiem, to porządkiem zmiany. Akcentuje ruch, potęgę zmiany. Wnętrze człowieka, sumienie - dziedziną zmiany.
Ruch a poezja
Ruch jest wszędzie. Sęp umiał zdynamizować opis, fascynacja ruchem. Zaciemnia zrozumienie i uniezwykla skojarzenia po to, aby obraz natchnął bezpośrednio czytelnika instynktownym wrażeniem pędu.
Składnia Sępa - najprzewrotniejsza w poezji polskiej. Ład - powołaniem składni, zawiłości dowodzą celowego rozmysłu. Znaczenie słów mówi co innego niż sposób, w jaki zostały wypowiedziane. Zależności syntaktyczne odtwarzają zmienność nastroju. Zawiłość składni jest ostentacyjna - cecha barokowa, ma zaskoczyć czytelnika.
Natręctwo równowagi
U Sępa występuje sylabizm ścisły. Rym dokładny, przeważnie gramatyczny. Rygoryzm metryczny, normalny tok przerzutniowy. Opozycja między długim zdaniem, poświęconym nieskończoności Boga, a początkiem sonetu. Intonacje Sępa kojarzą się z ruchem i zmianą.
Intencjonalna zmienność, ruchliwość intonacji Sępa. Środki, którymi Kochanowski wyrażał stateczny ład, równowagę, Sęp - ukazuje zmianę.
Fortuna i prawo
Dla Kochanowskiego centralnym problemem była Fortuna. Jego twórczość - pojedynek z losem, próba poskromienia przypadku. Nastrojem Kochanowskiego - wahanie, oddalenie, odsunięcie teatralnym gestem.
Strategia życiowa Kochanowskiego opierała się na milczącym założeniu, że dziedziną chaosu i przypadku jest świat, a jaźń - miejscem, gdzie buduje się i kształtuje ład, miara i równowaga.
Jeśli Sęp urodził się w 1550 r., to mając 20 lat miał już za sobą zmianę religii. Protestantyzm uczył patrzeć w siebie, zmuszał do ustalenia osobistego stosunku do Boga i Pisma. Zmieniając wiarę - zmieniał tożsamość. Duchowy stereotyp Sępa - rozchwianie wnętrza, niespoistość uczuciowa. Fortuna u Sępa - wewnętrzna, przeraża go zmienność własnego wnętrza.
Wnętrze człowieka jest zbyt niepewne, by się na nim oprzeć. Chaotyczny ruch - metaforą grzechu. Fortuna - zbędną wolnością i pomyłką duszy. Jako pierwszy kojarzy natrętną zmianę i zgon, tworzy figurę śmierci w ruchu, charakterystyczną dla plastyki i poezji baroku.
Śmierć „ożywiona” - metafora, paradoks.
Bóg: nieruchome źródło ruchu
Prawo: też ruchem zgodnym, uporządkowanym.
Stałość - ciągle podkreślaną cechą Boga.
Niemożliwość zerwania z natręctwem ruchu i nierównowagi stanowi wyraz klęski, opuszczenia, nikczemności ludzkiej.
Ruch jest wszędzie, ruch wstępujący. Celem systemu retorycznego Sępa - ma pomóc w poskromieniu natręctwa ruchu. Człowiek żyje w zmienności, nie może się z niej wyrwać. Paradoks zabija świadomość zmiany, zwraca umysł ku wieczności.
Retoryka Sępa - system paradoksów o religijnym i metafizycznym znaczeniu, pragnie zlikwidować ruch i zmiany przez nadmiar ruchu i zmiany.
Retoryka paradoksu
Zwięzłość, lapidarność słowa Sępa - uderza czytelników. Sęp nie przeciwstawiał się „potoczności”, kolokwialności, nie był „uczniem” Kochanowskiego.
Zwięzłość i wielosłowie
Sęp bywał zwięzły. Lubował się w aforyzmie. Elipsy, skróty syntaktyczne świadczyły o trudzie rozszyfrowania świata.
Sfera cierpienia i wątpliwości. Barokowa skłonność do nagromadzeń.
Formuły wahania: „rozdwojenie w sobie”
Często mówi o swoim wahaniu, zwątpieniu, udręce. Obfitość zdań warunkowych, przyzwalających, pytajnych, wtrąconych, urwanych i wykrzyknieniowych.
Hiperbat - pojedyncze słowo rzucone na koniec, nabywa szczególnej mocy, znaczenia.
Retoryka wczoraj i dziś
Religijna uczuciowość - więc powinien podobać się barokowi polskiemu. Chciał nie olśniewać, ale zadziwiać intelektualnie. Dobra znajomość poetyckiego rzemiosła, tropów, chwytów, zdobnictwa.
Twórczość Sępa przypada na moment największego rozkwitu wiedzy literackiej, gdy cyceronianizm zalewa literaturę.
Zwięzłość Sępa - funkcja figur eliptycznych, wyrażanie niepewności, zagadkowości świata, własnej duszy. Poetycka składnia, ciemność stylu wyraża i pogłębia udrękę. Zwięzłość Sępa przychyla się ku dwuznaczności.
Zwięzłość i ciemność elipsy
Ciemna lapidarność - celowa i zamierzona. Elipsy utrudniają zrozumienie, czytelnik musi uzupełniać.
Zwięzłość i ciemność: dwuznaczniki
Eliptyczne praktyki Sępa prowadzą do wieloznaczności.
Świadomie uzależniał sens od interpunkcji.
Elipsy, dwuznaczności, tortury składni: zdania myślom kłamią.
Słowa na opak: „metafonie”
Słowa mogą się sprzeniewierzać swym znaczeniom. Fałszywe etymologie. Uwidacznianie odmienności znaczenia w podobieństwie dźwięków, figury metafoniczne.
Analogie dźwiękowe odsłaniające przeciwność znaczeń. Słowa są równie niepewne co rzecz, człowiek otoczony przez maski, pozory, omylne znaki.
Słowa na opak: przestawnie
Sęp lubił szeregować epitety. Współbrzmienia załatwiał rymami gramatycznymi.
Przestawnia - chwytem z wyboru, figurą kształtującą styl, rodzajem zagadki, utrudnia znalezienie właściwego porządku wyrazów - wytwarza fałszywe całostki znaczeniowe, pierwsza lektura bywa na ogół mylna.
Paradoks jako zasada budowy wiersz
Paradoks i oksymoron. W Rytmach występują paradoksalne aforyzmy, obrazy, zestawienia.
Koncept - paradoks podniesiony do rzędu zasady kompozycyjnej wiersza.
Paradoks kluczem życia moralnego
Paradoks przesyca całą materię poetycką w Rytmach. Dzięki paradoksowi myśl wynika z własnego przeciwieństwa. Paradoksom Boga odpowiada paradoks człowieka.
Paradoks może złączyć, zszyć sprzeczności. Bóg jest niepojęty, człowiek niemal niepotrzebny. Boskie żądania zmieniają i odwracają spojrzenie doczesnej roztropności.
Elipsy, przestawnie, „metafonie”, dwuznaczności Sępa kształtują obraz świata do którego nie można mieć zaufania; przygotowują tak rzędy paradoksu, władztwo cudu, od jakiego zależy los.
Wyprzedzał swój czas, trafnie przeczuwał przyszły rozwój uczuciowości religijnej.
Niepokój i napięcie
Świat poetycki Sępa - uwartościowany i dramatycznie napięty; nic nie jest obojętne, neutralne, wszystko tu znaczy, nieraz paradoksalnie.
Obfitość epitetyki w Rytmach. Rzadko w epitety obrazowe, konkretne, plastyczne. Często fortissimo w wyrażaniu uczuć. Epitety Sępa owocem refleksji, spekulacji teologicznej, moralnej. Często epitet - oksymoronem. Przeważa metafora ostrożna (bliskie kojarzenie), metonimia i pars pro toto.
Metaforyka Sępa - pozornie naturalistyczna maksymalizacja lęku i grozy. Metaforyka barokowa w Rytmach.
Budowanie poematu
Sonety Sępa - mozaiką ułożoną z motywów wówczas powszechnie znanych, wyobrażeń biblijnych, zapożyczeń antyczno-klasycznych.
Oryginalność tkwi w kompozycji.
Sonety Sępa są małymi dramatami.
Punkt wyjścia: tradycja renesansowa
Kilka postaci występuje w każdym wierszu.
Wiersz ma lirycznego słuchacza, którego nie wolno identyfikować ze słuchaczem rzeczywistym, czyli czytelnikiem.
Autor zazwyczaj utożsamia się z bohaterem lirycznym. W liryce barokowej - mnogość adresatów.
Punkt dojścia: sonet dramatem
W sonetach „postacie” wiersza rozszczepiają się i działają wpływając na siebie.
Efekt dramatyczny osiągnięty został dzięki rozszczepieniu bohatera na neutralny (pozornie) i obiektywny głos, i na aktora.
Sonet najpierw „monologiem” człowieka, potem zapytaniem lub skargą - dialog niespełniony, monolog jednostki.
Odkrycie osobistej, jednostkowej więzi między człowiekiem a Bogiem - treścią wiersza.
Rozmaitość... ale także jedność
Spoistość i zwartość utworów Sępa. Forma sonetu dąży ku jedności. Sęp udramatycznia tok wypowiedzi, ale spoistość wzmacnia dystychami końcowymi.
Rola pointy: w Rytmach sonet zawsze kończy się twardo, gwałtownie, ekstatycznie.
Czas teraźniejszy „presens metaphisicum” - odbiera wymiar chronologiczny utworom (futurum pojawia się tylko w pointach).
Kompozycja sumująca i panoramiczna.
Poezja - szkołą uczuć, lekcją myślenia.
Sztuka przekonywania: fabuły logiczne
Kompozycja wiersza oparta najpierw na tezie, zaszyfrowanej w versum raportatorum, następnie trójdzielne wyliczanie objaśniające twierdzenie autora.
Technika fabuł logicznych.
Tendencja barokowa - triumfuje zmysł ruchu zmiany, metamorfozy, cechy dynamiczne sonetu (crescendo).
Zwięźle i zręcznie wyrażona ciągłość logiczna z zachowaniem nastroju niepokoju i rozdarcia.
Sęp - filozofem serca, teologiem wewnętrznego przeświadczenia.
Wyczucie przemienności symetrii.
Sonety Rytmów łączą w sobie konieczność ze spontanicznością.
Od Kalwina do Loyoli: historia nawrócenia
Sęp był poetą religijnym, miał styczność z luteranizmem (studia w Niemczech). We Włoszech zetknął się z kontrreformacją.
Religijność Sępa była zawsze prawowierna, czerpała z różnych inspiracji. Przeświadczenie o ułomności natury ludzkiej tkwi w chrześcijaństwie.
Bóg i jednostka
Bóg Sępa jest Bogiem przepaści. Samotność i opuszczenie (tak przeżył relację religijną).
Reformacja za fundament religii uznała jednostkowe i wewnętrzne przeżycia religijne.
Osobisty ton, ton jednostkowego dramatu u Sępa.'
Rytmy - to poezja metafizyczna, widoczny jest subiektywizm i indywidualizm religijny.
Bezmiar grzechu
Materią poetycką Sępa - sprzeczności uczuciowe, abstrakcyjne figury walki duchowej.
Wołanie o autorytet skojarzone z poczuciem samotności i opuszczenia.
Przeświadczenie o nikczemności człowieka.
Uczestnictwo Sępa w nastroju kryzysu i pesymizmu, lęku i niechęci do natury ludzkiej.
Rozwiązaniem - ascetyzm.
Między ascetyzmem a mistycyzmem
Ludwik z Grenady - źródło duchowości Sępa - reprezentant renesansu w Hiszpanii, uczył czytelników osobistej modlitwy swoim dziełem, oszczędność i naturalność uważał za kanon stylu, trafił na indeks. Poglądy: Bóg jest pięknem, żyjąc w Bogu, każdy człowiek nabywa cech pięknego przedmiotu. Był jako dominikanin idealnym nauczycielem dla Sępa.
Sęp wybrał ascetyzm, nie mistycyzm. Religijną samotność odczuwał jako przekleństwo.
Rygorystyczny ascetyzm Sępa przesiąknięty jest pesymizmem i poczuciem grzechu, nie ośmiela się szukać mistycznego szczęścia, życie traktuje jako zadanie do wypełnienia, ale niewykonalne dla człowieka - konstatacja ta stanowi źródło tragizmu Rytmów.
Mimo słabości ciała należy przyjąć postawę heroiczną.
Życie - niepewna bitwa i zbawienie jako służba posłuszna.
Athleta Christi
Doktryna ignacjańska -doktryną służby, rodzi się w niepewności. Loyola nie ufał człowiekowi, ale chciał go zmusić do heroicznego działania. Doktryna ignacjańska mogła wydać się dla Sępa sposobem uniknięcia „przepaści”, uwolnienia się od sprzeczności własnego „ja”.
Droga postępowania Sępa naśladowała rozmyślania rozumowań ignacjańskich.
W Rytmach pomieszanie ascetyzmu i aktywizmu. Brak w wierszach Sępa pobożności jezuickiej, ćwiczeń wyobraźni.
... i obrońca przedmurza
XVI-wieczne piśmiennictwo tureckie - spór o ideał wychowawczy człowieka
Rycerz chrześcijański u Sępa (rycerskie ody Sępa - o Strusie i Batorym) pieśni wychowawcze, programowe, kształtujące ideał „strażnika przedmurza”.
Czyn wojenny upodobniał się od powinności religijnych. Apologia rycerzy przedmurza. Śmierć wojownika - najwyższą dostępną szlachcicowi formą pobożności. Utożsamiał ostatecznie obowiązek rycerski z religijnym.
W królu widział najdoskonalsze wcielenie żołnierza przedmurza, przywódcę państwa, apologia monarchy. Religia autorytetu przywołuje absolutną monarchię.
Sposób myślenia i odczuwania Sępa odbiegał od postępującej i rosnącej w siłę mentalności szlacheckiego sarmatyzmu.
Sęp a początki baroku
Wiek XVI - koniec renesansu, początek manieryzmu, baroku.
Średniowiecze nie musiało „zmartwychwstawać” w baroku, kwitło ono też w renesansie, choć przemienione.
Pojęcie piśmiennictwa manierystycznego.
System poetycki Sępa objawiał się od razu, niemalże gotowy, więc nie mógł postać spontanicznie, był przemyślany.
Docere i delectare: upadek ideału renesansowego we Włoszech
Sperone Speroni - godził humanizm z volgare, wzmacniał zwycięskie renesansowe tendencje w krajach zaalpejskich, jest jednym z pierwszych pisarzy barokowych, spadek antyczny w jego twórczości.
Retoryka dla ludzi quattrocenta była całością moralno-estetyczną; pisać znaczyło pisać dobrze, pięknie, słusznie, szlachetnie.
Kryzys pojęcia retoryki zbiega się z kryzysem kulturalnym renesansu, załamaniem równowagi i sprzecznością dwóch stylów życia: budującego (rozbijają humanizm, wprowadzają wiek kontrreformacji, proponują motywy, których dialektyka określi istotę baroku) i libertyńskiego.
Manieryzm - pobożny, skupiony i surowy styl życia początków kontrreformacji.
W innych sztukach (malarstwo, architektura, plastyka) - przemiany analogiczne do literackich, skłonność do eklektyzmu.
Sztuka religijna była przez wieki sztuką totalną, teraz sztuka religijna i świecka.
Inspiracje Sępa: liryka cinquecenta?
Sęp - jednym z pierwszych, który posłużył się formą sonetu.
Il canzoniere Petrarki - odkrycie i rehabilitacja miłości; do Boga dochodzi człowiek po szczeblach stworzenia.
Forma sonetu była nieodłącznie związana z lirycznym romansem.
Giovanni della Casa zerwał z pojęciem „canzoniere” jako historii miłości, umieścił sonet pod gravitas, medytacyjnej i na poły metafizycznej powagi.
Sęp nie mógł przejąć jakiegoś sonetu „w ogóle” od Włochów, ale „jakiś” sonet na określonym stopniu złożoności i rozwoju.
Rola „concetta” w Rytmach skromna miała na celu wyrównanie rozdźwięku między docere i delectare.
Rytmy stanowią bardzo wczesne ogniwo tzw. „poezji metafizycznej”.
Rozwijał formuły późnorenesansowej poezji religijnej.
Ostatnie pokolenie renesansu polskiego
Renesans polski nie był monolitem, stale się zmieniał w wyniku okoliczności krajowych i coraz liczniejszych cudzoziemskich bodźców.
Zygmunt August: nie będę królem waszych sumień.
Kochanowski dał wszystkim narzędzi: polską mowę poetycką.
Śmierć u Sępa: grzechem, śmiercią duszy.
Manieryzm - poetyka baroku, materiale renesansu.
Miejsce Sępa w polskiej liryce XVI w.
Był wciągnięty w wielki proces przemian religijnych. Wykształcenie humanistyczne, łacina Sępa o renesansowej proweniencji.
Poetyka Sępa - wykraczała poza renesans. Renesans zburzony przez natręctwo ruchu, zmiany; zburzony ideał równowagi duchowej i szlacheckiego „życia poczciwego”.
Doprowadził do mistrzostwa dramatyczną kompozycję fabuł logicznych; układem treści umiał wyrazić cierpienia, sprzeczności, postępy duszy.
Ciężar i trudność religijnych doświadczeń uwarunkowały lirykę Rytmów.
Potomni o Szarzyńskim
Zainteresowanie Sępem Przybosia i Jastruna, Twardowskiego, Pasierba.
Spuścizna i spór o autorstwo
Źródła wierszy Sępa:
Przeciw morowemu powietrzu przestroga Malchera Miechowity (1579)
Herby rycerstwa polskiego Bartosza Paprockiego (1584)
Rękopis Zamoyskich z końca XVI w.
Z 1601 r. - wydanie opracowane przez brata Mikołaja Sępa Szarzyńskiego
O Rzymie pogańskim i chrześcijańskim Andrzeja Wargockiego (1610)
Kwestia erotyków Sępa: Erotyki i Rytmy, mimo iż różne, mogły być napisane przez jedną osobę.