KONSPEKT LEKCJI JĘZYKA POLSKIEGO DLA KLASY II GIMNAZJUM
TEMAT: Obrazy słowem malowane - analiza opisów przyrody w „Górze Kikineis” i „Stepach akermańskich” Adama Mickiewicza.
CELE:
Uczeń:
- dokonuje interpretacji i analizy utworu;
- umie wyjaśnić czym charakteryzuje się opis poetycki;
- zna środki stylistyczne takie jak: epitet, przenośnia, porównanie, hiperbola - umie określić ich funkcje i rolę w tekście;
- zna genezę cyklu „Sonetów krymskich”;
- umie wskazać trasę podróży Mickiewicza po Krymie;
- samodzielnie wypełnia tabelę dotyczącą środków stylistycznych;
METODY:
- oglądowa, praca z tekstem, problemowa, ćwiczenia redakcyjne
FORMY:
- grupowa
POMOCE:
- mapa przedstawiająca trasę podróży Mickiewicza po Krymie, ilustracje miejsc opisanych w „Sonetach krymskich”, tabela do samodzielnego wypełnienia przez uczniów (dotycząca środków stylistycznych występujących w obydwu utworach), teksty sonetów
TOK LEKCJI:
Wprowadzenie:
- Pytanie: jakie są wasze odczucia kiedy w książce, którą czytacie pojawia się opis (np. opis krajobrazu)? czy wtedy pomijacie ten fragment i szybko przerzucacie stronę czy czytacie z zainteresowaniem, pobudzając swoją wyobraźnię do „budowania” obrazu miejsca, krajobrazu opisywanego w książce?
- Z reguły opisy wydają się nudne, prawie nic się nie dzieje, ale czy rzeczywiście tak jest? Przyjrzymy się dzisiaj dwóm tekstom i spróbujemy zastanowić się jaka rola przypada widokom przyrody w tych utworach.
- Zapisanie tematu lekcji:
Obrazy słowem malowane - analiza opisów przyrody w „Górze Kikineis” i „Stepach akermańskich” Adama Mickiewicza.
Rozwinięcie:
- Przedstawienie uczniom krótkiej genezy „Sonetów krymskich” oraz trasy podróży
Adama Mickiewicza po Krymie:
Obydwa utwory („Góra Kikineis”, „Stepy akermańskie”) wchodzą w skład „Sonetów krymskich” (18 sonetów), w których poeta zawarł wrażenia z podróży na Krym. Podróż ta trwała 2 miesiące (według dzisiejszego kalendarza od 29 sierpnia 1825r. do 27 października b.r.). Mickiewicz wyjechał na Krym dzięki szczęśliwie nadarzającej się okoliczności. Zaproszono go mianowicie do wzięcia udziału w podróży gen. Jana Witta, która pod pozorami towarzyskiej wycieczki była podobno wyjazdem inspekcyjnym przygotowującym zapowiedzianą wizytę cara Aleksandra I w południowych prowincjach Rosji. Poeta znalazł się więc w towarzystwie dość osobliwym ,składającym się z carskich szpiegów i bywalców arystokratycznych salonów. Jednak zapewne, mimo wszystko, czuł się Mickiewicz nie najgorzej w otoczeniu tych osób. Znał je wszystkie z odeskich salonów.
- Rozdanie uczniom map przedstawiających trasę podróży Mickiewicza po Krymie.
Główna trasa podróży poety prowadziła z pewnością z Eupatorii przez Symferopol, Bakczysaraj, Czufut Kale,Czatyrdah, Ałusztę i dalej wzdłuż brzegu przez Partenit, Artek, Gurzuf, Koreis, Kikineis, Bajdar i Bałakławę. Naszkicowana tu trasa należy do najpiękniejszych i najciekawszych na Krymie. Daje ona bowiem możliwość obejrzenia wszystkich typowych dla Krymu krajobrazów: stepów, wapiennych płaskowyżów i wąwozów, niezapomnianych konfiguracji gór i morza.
- Przyjrzyjmy się teraz bliżej temu, jak Mickiewicz opisywał szeroką panoramę Krymu. Odczytajmy sonet „Góra Kikineis” (podręcznik str.63)\
Analiza sonetu „Góra Kikineis”
Pytania o:
- tytuł - brzmi egzotycznie, orientalnie, Kikineis - nazwa osady tatarskiej
- Mirza - jest podmiotem mówiącym (w przedstawionym świecie sonetów obrazy natury oglądają i przeżywają dwaj wyizolowani z ludzkiego tła romantyczni samotnicy: utożsamiany najczęściej z podmiotem lirycznym Pielgrzym i jego krymski przewodnik Mirza), reprezentant Wchodu - ma duszę jednostronną, nastrojoną na wzniosły i dostojny ton filozofii i kultury islamu, jest pokorny wobec ogromu natury i zdany całkowicie na łaskę Allacha, wprowadzając tę postać uzasadnił poeta orientalne widzenie świata.
- odczytanie pierwszej linijki :
„spojrzyj w przepaść - niebiosa leżące na dole to jest morze..”
Mirza spogląda ze szczytu góry na rozciągający się w dole krajobraz. Widzi morze w sąsiedztwie gór. Woda morska z tej wysokości kojarzy się z niebem, jakie rozpościera się u stóp ludzkich (przenośnia). To początek wiersza - jaki nastrój wprowadza? (budowanie typowego dla literatury romantycznej nastroju tajemniczości, niepokoju, a nawet grozy) Gdzie są „niebiosa”? (niebiosa u góry - tu na dole, niebiosa jako morze - przenośnia). Jaki jeszcze element pejzażu tu występuje? (przepaść) Czy wszystko jest w należytym porządku?
„(…)śród fali zda się, że ptak-góra, piorunem zastrzelony, swe masztowe pióra roztoczył kręgiem szerszym niż tęczy półkole i wyspą śniegu nakrył błękitne wód pole.”
Pojawia się baśniowy „ptak-góra” - znajomy z Tysiąca nocy, jest to sławny w mitologii perskiej, po wielekroć od poetów wschodnich opisywany ptak Simurg - „wielki on jak góra , a mocny jak twierdza, słonia unosi w szponach swoich. Pojawienie się tego ptaka podkreśla orientalność przedstawianego obrazu.
„(…) ta wyspa żeglująca w otchłani - to chmura!
Z jej piersi na pół świata spada noc ponura;
czy widzisz płomienistą wstążkę na jej czole?
To piorun! (…)”
Chmura przyrównana jest tutaj do śnieżnej wyspy pojawiającej się na bezkresie morza, płomienista wstążka to piorun
- Rozdanie uczniom tabelek, w których mają wypisać środki stylistyczne pojawiające się w utworze.
Co to jest przenośnia?
Jakie przenośnie występują w dwóch pierwszych strofach? (uczniowie wpisują je w odpowiednie miejsce w tabelce) - „niebiosa leżące na dole”, „wód pole” nakryte „wyspą śniegu (…) żeglującą w otchłani”, żeglująca chmura, spadająca noc z „płomienistą wstążką” - piorunem.
Jak przenośnie wpływają na kształtowany w wierszu obraz? - kreują one przyrodę na podobieństwo żywej istoty, dynamizują opis, uruchamiają wyobraźnię, wpływają na kształtujący się w niej obraz.
Jakie epitety się pojawiają? - masztowe pióra, błękitne (…) pole, wyspa żeglująca, noc ponura, płomienista wstążka.
Co jest niezwykłego w tych epitetach?
Z czym utożsamione zostały w wierszu:
morze - niebiosa, błękitne wód pole
chmura - wyspa śniegu z płomienistą wstążką na czole
piorun - promienista wstążka
- Odczytanie kolejnych dwóch strof - jakie wydarzenie zostało zapowiedziane w dwóch ostatnich zwrotkach?
Skok Mirzy, dla którego góry są wyzwaniem, możnością sięgnięcia po nieograniczoną swobodę - nawet za cenę życia. Przepaść jest hiperbolizowana, by tym silniej wyrazić potęgę górskiej natury. Ten apel do wyobraźni czytelnika tworzy atmosferę, do której dobrze pasują hiperboliczne zwroty z drugiej części utworu, określające ryzykowny skok Mirzy. Jeśli widzi się morze jako niebiosa, chmurę jako żeglującą wyspę - to i skok ponad górską szczeliną może wydać się pokonaniem przestrzeni tak rozległej, że po jej drugiej stronie ledwo widać rozbłyskujące pióro przewodnika. Górski krajobraz dzięki wyobraźni przemienia się w cudowny pejzaż, rozciągający się między ziemią a niebiosami. A podróżny, zwycięsko zmagający się z naturą, wyrasta na miarę herosa.
Co to jest hiperbola?
Hiperbola - przedstawienie zjawiska w sposób wyolbrzymiony, przesadny, by wywrzeć mocne wrażenie na czytelniku.
Analiza sonetu „Stepy akermańskie”
Pytania o:
- tytuł - sugeruje, że przedmiotem poetyckiego zainteresowania będzie tu step, jednakże już po przeczytaniu pierwszego wersetu okazuje się, że obok obrazu przyrody mamy tu do czynienia z obserwującym i przeżywającym ją bohaterem, wprowadzając do tytułu nazwę Akermanu a do tekstu odpowiednie realia topograficzno-przyrodnicze Mickiewicz pragnął nadać stwarzanemu obrazowi ścisły koloryt lokalny (zespół realiów, cech charakterystycznych dla danego środowiska, miejsca lub czasu, zwłaszcza przedstawianych w utworze literackim).
„Wpłynąłem na suchego przestwór oceanu,
Wóz nurza się w zieloność i jak łódka brodzi,
Śród fali łąk szumiących, śród kwiatów powodzi,
Omijam koralowe ostrowy burzanu (…)”
W wyobraźni poety obraz stepu skojarzony jest z oceanem - step jako ocean (przenośnia), wóz zestawia z łódką, jazdę z „nurzaniem się” i brodzeniem, szumiące łąki z falami, gęstwinę kwiatów z powodzią, skupiska burzanów z falami itd. Tak więc pojawiają się tu liczne metafory („suchego przestwór oceanu”, „fala łąk”, „powódź kwiatów), które podobnie jak w sonecie „Góra Kikineis” kreują dynamizują opis, uruchamiają wyobraźnię, wpływają na kształtujący się w niej obraz (uczniowie wpisują w tabelkę wyróżnione przenośnie).
Jakie epitety się pojawiają? - łąki szumiące, koralowe ostrowy, śliska pierś
„Już mrok zapada, nigdzie drogi ni kurhanu (…)”
Nastrój wiersza buduje też zapadający mrok. Gdy wóz się zatrzymuje, w ciszy słychać, przedstawione tu z niezwykłą dyskrecją odgłosy: „ciągnące żurawie”, węża „który śliską piersią dotyka się zioła”, słychać nawet „kędy się motyl kołysa na trawie”. Te subtelne dźwięki powodują, że podmiot liryczny zaczyna jeszcze głębiej wsłuchiwać się w przestrzeń nocy, w nadziei wychwycenia jakiegoś głosu dobiegającego z odległej Litwy.
Na zmysły obserwatora orientalnej przyrody oddziałują także liczne plamy świetlne i kolory - „zieloność”, „koralowe ostrowy burzanu”, „błyszczy obłok”.
Jak zmienia się sytuacja w trzeciej i czwartej strofie?
Tu sytuacja zmienia się - radosny dzięki ciepłym i intensywnym barwom oraz wyrazistym kształtom obraz stepu w strofie pierwszej i drugiej oparty na wrażeniach wzrokowych przekształca poeta w strofie trzeciej i czwartej w obraz budowany na wyolbrzymionych wrażeniach słuchowych. W konstrukcji świata przedstawionego przejście to umotywowane jest faktem zapadania zmroku. Ale konieczność tej zmiany uzasadniona jest także innymi względami. Dzięki niej dokonuje poeta zmiany również w wątku lirycznym. Świat zewnętrzny staje się coraz bardziej mniej widoczny, zaczyna być natomiast słyszalny. Jego rola powoli maleje. Występujący dotychczas na planie drugim bohater przesuwa się na plan pierwszy i zyskuje coraz większe znaczenie w utworze. Na czoło wysuwają się teraz jego wewnętrzne przeżycia. Owo zatem przejście od wrażeń wzrokowych do słuchowych służy mocniejszemu podkreśleniu tragizmu osamotnieniu i tęsknoty bohatera za opuszczonym krajem wyrażonych właśnie poprzez wrażenia słuchowe („nikt nie woła”). Początkowa radość bohatera wynikająca z samotniczego „nurzania się” w bujnej roślinności przekształca się powoli w beznadziejny smutek stanowiący pointę utworu.
Obserwujemy tu równoczesną ewolucję obrazu świata zewnętrznego i sytuacji lirycznej bohatera. Obraz przyrody przekształca się z widzialnego w słyszalny. Nastrój bohatera ewoluuje od radości do smutku. Cała kompozycja sonetu nakierowana jest na wyeksponowanie ostatnich czterech słów sonetu: „Jedźmy, nikt nie woła” - motyw tęsknoty, Mickiewicz dąży do przedstawienia „pejzażu duszy” podmiotu lirycznego: samotnego wędrowca, smutnego pielgrzyma o rozdartej żalem i tęsknotą za utraconą na zawsze ojczyzną.
Zakończenie:
- Uczniowie odczytują notatkę dotyczącą literackich opisów przyrody:
Literackie opisy przyrody są zwykle bardzo poetyckie, twórcy wykorzystują w nich wiele środków stylistycznych, wskazują na związki między tym, co się dzieję w naturze, i tym, co przeżywają bohaterowie, wprowadzają w nastrój utworu, nadają elementom natury znaczenia symboliczne (np. wzburzone morze i płynący po nim statek jako metafora ludzkiego życia, pejzaż wiosenny jako symbol młodości, a jesienny - starości).
- Jakie wrażenia wywarły na nich literackie opisy przyrody zawarte w omówionych sonetach Mickiewicza?
- Zadanie pracy domowej: odpowiedz na 4 pytania do obrazu Kaspara Davida Friedricha „Wędrowiec ponad chmurami” str.64-65 (podręcznik)