IGNACY KRASICKI (03.02.1735 Dubieck - 1801 Berlin)
AUTOR:
Pisarz, działacz kulturalny, krytyk literacki i teatralny, teoretyk teatralny, erudyta, autor encyklopedii („Zbiór potrzebniejszych wiadomości”) i słownika pisarzy polskich i obcych („O rymotworstwie i rymotworcach”), prezydent trybunału małopolskiego, redaktor i autor „Monitora”, biskup warmiński, redaktor pisma „Co tydzień”.
Edukacja: Warszawa - seminarium misjonarzy przy kościele Św. Krzyża, Rzym - 2-letnie studia.
Związany z grupą reformatorów skupionych przy królu Stanisławie Auguście.
Przymioty - wybitna inteligencja, wszechstronne wykształcenie, talent literacki; wytworny, dowcipny, przystojny; ideał towarzyski; urok osobisty, dar zjednywania sobie ludzi.
Trudności finansowe.
Był jednym z nielicznych poetów związanych do pewnego stopnia z dworem, a nie uprawiających panegiryku.
1775-1786 - największy rozkwit twórczości. W tym okresie jest to twórczość głęboko zaangażowana w zachodzące w Polsce przemiany, wyznacza nowe szlaki polskiej poezji i prozie. Próbował on prawie wszystkich gatunków i form literackich, jakie wtedy uprawiano, w niektórych osiągnął szczyt możliwości języka polskiego.
Kryptonim: XBW - Xiążę Biskup Warmiński.
TWÓRCZOŚĆ:
„Hymn o miłości Ojczyzny”.
Interesujący wzór nowej liryki patriotycznej.
Oksymorony.
Rehabilitacja rekwizytów posiadających dotąd w liryce patriotycznej znaczenie pejoratywne.
Poemat heroikomiczny „Myszeidos pieśni X”.
Postawa parodystyczna - kontrast między nikłością tematu opowiadania a wielką formą epicką, między kondycją bohaterów a ich rolą w poemacie.
2 zasadnicze formy parodii: 1) trawestacje poematów bohaterskich (zmiana określonych słów czy fragmentów), 2) konstrukcje samodzielne (tworzenie oryginalnego tematu narracji, ubranie go w formę epopei, wykorzystanie w celach parodystycznych licznych rekwizytów tego gatunku).
Zadanie satyryczne - ośmieszenie i degradacja pewnych wartości; skuteczna broń w okresie oświeceniowej krytyki feudalnych wzorów obyczajowych.
Osnowa oparta na opowieści o bajecznym królu Popielu - tradycyjna historiografia. Incydent z zagryzieniem go przez myszy rozbudowany do rozmiarów eposu zwierzęcego (dodatkowe wprowadzenie szczurów i kotów).
Nowatorstwo - ludzie i zwierzęta.
Brak zwartości konstrukcyjnej.
Każda z 10 pieśni rozpoczyna się inwokacją lub ogólną sentencją.
Rozbudowane homeryckie porównania.
Anachronizmy.
Zabarwienie satyryczne i aluzyjność.
Interpretacje alegoryczne jako poemat o konfederacji barskiej.
Ekonomia słowa.
Styl raczej określający, ale tryskający humorem, opalizujący nastrojami.
Dyskretny liryzm - subtelna ironia, drwina, parodia.
Ubóstwo w efekty plastyczne - epitety określające kształt i barwę są jednostajne i szare, postaci nie zindywidualizowane.
Bogaty arsenał środków ukazujących ruch, działanie.
Wykorzystywanie oktawy - stanowiła ona zamkniętą całość o charakterystycznych rymach abababcc, o prawie całkowitej zgodności układu syntaktycznego z rymowym. U Krasickiego - składała się z 2 części: 6+2, przy czym w I - zarysowana narastająca sytuacja dramatyczna lub obraz zamknięty 2-wierszową klamrą spinającą w formie uogólnienia, sentencji, nabierających nieraz cech przysłowia. Zmuszała do wielkiej oszczędności słowa, selekcji elementów obrazowych i dyskursywnych. Sprzyjała wykształceniu się u autora intelektualnego stylu poezji.
Niemal symetria układu słów i zdań, jasność i celność wypowiedzi.
Wiersz „O pochwałach do króla”.
Ciekawy notatnik lektury „Zbiór różnych wierszy nabożnych, moralnych i zabawnych”.
Brak jakichkolwiek utworów barokowych lub nawiązujących do baroku.
Autorzy łacińscy - Horacy, Marcjalis, Wergiliusz, Seneka.
Główny trzon - poeci francuskiego klasycyzmu - Boileau, Chaulieu, pani Deshoulieres, Houdart de La Motte, Malherbe, Pellisson, Perrault, Regnier, Jean Baptiste Rousseau, Wolter.
Teoretyk klasycyzmu angielskiego Pope.
Konarski.
Plan poematu „Rzemiosło wierszów”.
Poemat heroikomiczny „Monachomachia”.
Konkretny i dość jednostronny adres polemiczny - biskup ośmiesza i atakuje zakony.
Niezależnie od tego, czy była zamierzonym świadomie pamfletem p/ zakonom żebraczym, czy „igraszką wesołego dowcipu”, wyrastała ona z atmosfery, jaka panowała wokół tej sprawy w kołach oświeconych ówczesnej Polski.
Zwarta kompozycyjnie.
Realia obyczajowe.
Temat - spór klasztoru karmelitów i dominikanów. Akcja - oparta na 2 przęsłach, głównych elementach eposu bohaterskiego - rady i przygotowań do bitwy do dysputy oraz bitwy, w którą przerodziła się „uczona” polemika.
Przybytków „świętych próżniaków” jest za dużo. Próżniactwo, pijaństwo, głupota, nieuctwo.
Cechy dramatyczne mimo braku dialogu i operowania jedynie opisem i monologami.
Kondensacja pewnych gestów i sposobów zachowania się, ukazanych za pomocą lapidarnego określenia, co powoduje wrażenie ruchu.
Parodia:
Mistrzowskie parodie napuszonych przemówień na wzór saskiej retoryki.
Szczytowym osiągnięciem parodii jest homerycka bitwa mnichów na kufle i książki.
Pogodne ośmieszenie.
Wywołała głosy krytyki w kołach zakonnych i świeckich.
„Antymonachomachia” - palinodia, czyli odwołanie - poeta niby odwołując stawiane zarzuty, właściwie zaostrza akcenty krytyczne.
W ciągu 5 pieśni mnisi dyskutują nad poematem.
Pieśń VI - opis dzbana. Novum - z kielicha się Prawda i przemawia do mnichów, rozstrzygając ostatecznie ich spory („in vino veritas”). <„Jeżeli potwarz, sama pełznąć zwykła; / Jeżeli prawda, poprawcie się!” - Znikła.>
Konwencja literacka często używana w XVIII w. - autorzy, w obawie przed cenzurą albo mizdrząc przed czytelnikiem, pisali we wstępach do swoich utworów, że dzieło oddano bez ich wiedzy do drukarni, że im je wykradziono.
Przekorne: „Najlepiej bajkę i pisarza spalić”.
Poemat bohaterski „Wojna chocimska”.
Walki Chodkiewicza z Turkami.
Niezamierzony efekt komiczny.
Nawiązanie przede wszystkim do „Jerozolimy wyzwolonej” Tassa.
Próby heroizacji przeszłości, stworzenia mitu „przodków poczciwych”.
Rekwizyty chrześcijańskie.
Satyry.
Poprzedzone wierszem „Do króla”.
Wprowadzanie realiów życia codziennego i tematów „niskich”.
Odbicie świata w krzywym zwierciadle, wyjaskrawienie cech ujemnych, przedstawienie rzeczywistości w stanie zamieszania i chaosu.
Krasicki sądził, że współczesna cywilizacja doprowadziła do degeneracji społeczne instytucje i człowieka, do zaniku wartości autentycznych i rozkwitu pozornych. Ideałem byłby stan równości społecznej, w którym każdy uzewnętrzniałby swą osobowość zgodnie z jej istotą, w sposób naturalny, ludzie porozumiewaliby się bez przywdziewania masek i sztucznych póz, realizowaliby podstawowe cnoty. Postulował humanizację stosunków w systemie. Prowadził akcję wychowawczą, mającą na celu kompromitowanie wartości fałszywych, pozornych i zaszczepienie autentycznych.
„Świat zepsuty” - program „powrotu do źródeł. Deprawacji i zbrodniom współczesnych przestawia utopijny obraz „przodków poczciwych”, którzy praktykowali surowe cnoty, żyli w prostocie, uczynili państwo potężnym. Państwo - jako okręt na wzburzonym morzu. Katalog wad i wykroczeń. Sekcja anatomiczna poszczególnych schorzeń. Portrety filutów, zdrajców, dworaków, żon modnych, panów okrutnych, pieniaczy, szulerów, fircyków „omamionych polorem i gustem”, nowomodnych mędrków i głupców, pijaków i marnotrawców. Odsłania źródła i zdziera przybrane maski.
Głęboki ton przejęcia uczuciowego, wyrażony w pełnych szlachetnego oburzenia okresach retorycznych.
Bogactwo środków artystycznych.
Monolog-kazanie, rozprawa, relacja, obrazek dramatyczny, rewia typów. Łączył różne formy, by uzyskać większą rozmaitość narracji.
„Klatki” - elementy konstrukcyjne sceny kukiełkowej, sam pozostaje narratorem. Postaci ukazywane szkicowo, ale dzięki umiejętności selekcji cech, parodystycznemu ich przerysowaniu, nagromadzeniu realiów obyczajowych, nabierają życia, przemawiają do wyobraźni czytelnika. Sceny zbiorowe. Postaci w ruchu.
„Żona modna”, „Pijaństwo” - mistrzowskie operowanie dialogiem. Dramatyczne tempo akcji poszczególnych satyr.
„Bajki i przypowieści”.
Bajki krótkie, epigramatyczne, nawiązujące do wzorów ezopowych.
Materiał obserwacyjny stanowiły przeważnie zwierzęta, symbolizujące określone cechy ludzkie. Przedstawienie działania niesprawiedliwych praw, fałszywych pozorów. Pytania o sens istnienia. Załamanie i pesymizm człowieka, który obserwował upadek i rozkład swego społeczeństwa, przemoc możnych wobec słabszych, upodlenie jednych, pychę i głupotę drugich.
Elementy subiektywizmu.
Wstęp - wiersz dedykacyjny „Do dzieci”. W rzeczywistości adresowane do dorosłych.
„Jagnię i wilcy”, „Wilk i owce”, „Trzoda”, „Rybka mała i szczupak”, Dobroczynność” - ukazują mechanizm działania „wilczych praw”, jego demoralizujące skutki, głupotę i upodlenie gnębionych ofiar. Bezlitosny obiektywizm, brak współczucia dla naiwnych, słabych i cierpiących. Pozornie chłodny obiektywizm - zamierzony - powoduje dzięki kondensacji obrazu protest p/ aprobowaniu takiej rzeczywistości, działa na zasadzie wstrząsu.
„Stary pies i stary sługa” - bezpośrednie współczucie ofiarom.
Komedia ludzka - karciarze, pijacy, marnotrawcy, fałszywi filozofowie. Autor śmieje się z głupoty ludzkiej, przybiera postawę moralisty. Wskazuje słuszne racje i właściwe drogi postępowania.
„Kulawy i ślepy”, „Łakomy i zazdrosny”, „Nocni stróże” - nie ma żadnych racji pozytywnych. Pesymistyczny obraz nieuleczalności głupoty ludzkiej.
„Fiałek i trawa”, „Potok i rzeka” - bezsens działania ludzkiego wobec nieuchronnych praw śmierci.
Niektóre podejmują tematy wchodzące od lat do światowego kanonu, wzbogacone o motywy orientalne.
Bajki epigramatyczne - selekcja i oszczędność słowa, umiejętność operowania skrótem.
Bajki mające budowę dramatyczną o zacięciu komediowym (np. „Kulawy i ślepy”, „Przyjaciel”, Skarb”).
Zestawienie cech lub par działających w sposób kontrastowy, epitety, odpowiednie stopniowanie czasowników, umiejętne wplatanie istotnych dla przebiegu narracji słów w układ rymowy, przerzutnie.
Liryzm autora w sposobie przedstawiania faktów i w poincie.
„Bajki” - obraz doświadczeń pokolenia Krasickiego z okresu wielkich prób, jakimi były nieudane usiłowania reformy państwa, konfederacja barska i pierwszy rozbiór.
„Skowronek” - bajka gnomiczna. Nierówna długość wersów. 2 przestrzenie: dźwiękowa (beczenie osła i ryk wołu) oraz wizualna (kwitnąca łąka); na tym tle - solowy śpiew skowronka.
Listy tzw. menipejskie, czyli prozaiczne, przeplatane wierszem.
Wiersze różne.
Maniera arkadyjska.
„Powązki”, „Pszczoły”, „Podróż z Warszawy” - autentyczne wzruszenia.
„List imieniem brata do siostry” - autentyczne wzruszenia, marzenie o szczęściu.
„Osobność' - marzenia o przyrodzie kojarzone z krajobrazem wiejskim, związane zwykle z poszukiwaniem ustronia, ucieczki od świata wraz z wyznawaną przez Horacego i Kochanowskiego zasadą mierności, poprzestawania na małym.
„Myśli słodka, gdy spokojna” - forma intymności. Russowska zasada odtworzenia we własnym przeżyciu „powrotu do źródeł”, do „stanu natury” jako podstawy umożliwiającej odzyskanie utraconej harmonii.
„Do…” - strudzony wędrowiec marzący o miejscu przy ognisku.
Brak tematyki metafizycznej, ale występują pytania egzystencjalne, refleksje o charakterze epikurejskim („Do A.H.M.B.”) lub zbliżone do stoickiej ascezy („Pociecha”). Często - chrystianizacja takiej postawy („Wszystko swój rząd w świecie trzyma”), chrześcijańska rezygnacja, poddanie się woli Najwyższego.
Przekład „Pieśni Osjana”.
Zatarcie mrocznej mglistości duchów szkockich, wzmocnienie efektów grozy, stonowanie lub pominięcie opisów piękności bohaterek.
Niezamierzone efekty parodystyczne.
Przekład „Pieśni pierwszej Kolmy” - tonem i refrenami nawiązujący do sentymentalnych stylizacji ludowych.
W nowej koncepcji kultury, opozycyjnej wobec klasycystycznej, poezja ludowa miała stać się skarbnicą wiedzy o początkach narodów europejskich.
Komedie.
Wydał 3 - pod nazwiskiem swego sekretarza, Michała Molwińskiego - „Solenizant”, „Łgarz”, „Statysta”.
Zbudowane prawidłowo.
Novum - przełamywanie czarno-białego schematu skontrastowanych postaci dzięki osadzeniu ich w rodzimych realiach, niektóre portrety komiczne przemawiają do wyobraźni, stają się żywe, czasem wyposażone w rysy indywidualne.
Umiejętność komponowania scen komicznych, dialogów.
Akcja - dość wątła, rozwija się powoli.
Postaci negatywne - galeria dziwaków i oryginałów.
Dotychczasowy wzór pozytywny, zeuropeizowany młodzieniec w modnym francuskim stroju, nabiera cech fircyka, zostaje zakwalifikowany do rzędu bohaterów negatywnych. Jego miejsce zajmuje amant - erudyta - inteligent w stroju narodowym, aprobujący rodzime obyczaje i kulturę, wygłaszający postępowe poglądy.
Powieść „Mikołaja Doświadczyńskiego przypadki”.
Scalenie prawie wszystkich elementów nowoczesnej oświeceniowej powieści - satyryczno-obyczajowej, przygodowej, robinsonady połączonej z utopią.
Polemika z romansem awanturniczo-miłosnym, opartym na rozbudowanej fabule.
Popularny motyw pierścienia, który wymieniają kochankowie, by rozdzieleni, po niezliczonych przygodach, odnaleźć się i rozpoznać po tym znaku - tu: funkcja satyryczna o określonym adresie.
Forma relacji pamiętnikarskiej.
Podział na 3 księgi.
Ks. I - młodość, lata dojrzewania Doświadczyńskiego, edukacja, pierwsze występy w mieście, pobyt w stolicy, praktyki „obywatelskie” w trybunale, modny wojaż do Paryża, zakończony ucieczką przed więzieniem za poczynione długi. Satyryczny obraz sarmackiej Polski - na losach młodego Mikołaja przedstawiony wadliwy system wychowawczy, rozkład instytucji społecznych i państwowych, szkodliwość istniejących wzorców obyczajowych. Po ucieczce do Amsterdamu - dostaje się na okręt, który burza rozbija, a on zostaje wyrzucony na brzeg nieznanej wyspy Nipu.
Ks. II - robinsonada i utopia. Mędrzec Xaoo wykłada Mikołajowi zasady pedagogiczne przejęte z „Emila” Rousseau, potępia cywilizację europejską, zachwala i demonstruje nipuański styl życia. Każdy posiada jednakowy kawałek ziemi, wszyscy traktowani na równych prawach, nie znają „kunsztów” ani rzemiosł poza najbardziej prymitywnymi, literaturę mają tylko ustną, czczą Najwyższą Istność bez misteriów i kapłanów, praktykują podstawowe cnoty (miłość, zgoda, sprawiedliwość), we wzajemnych stosunkach wyrażają to, co czują, bez fałszu i zakłamania.
Ks. III - wprowadzenie bohatera już po reedukacji do świata „cywilizowanego”, wyobcowanego. Nipuańczyk nie może tu znaleźć pola do działania. Społeczeństwo szlacheckie przeżarte jest nieuleczalną chorobą.
Styl chłodnej narracji z przewagą postawy satyrycznej.
Elementy parodii.
Ks. II i częściowo III - styl dyskursywny, rezonerski, przetykany od czasu do czasu wstawkami przypominającymi retorykę kaznodziejską.
Powieść „Pan Podstoli”.
Narrator pierwszoplanowy, podróżny-reporter - wyjechał w teren, spotkał interesującą postać, otoczoną powszechnym szacunkiem - Pana Podstolego.
Szereg wywiadów - wiernie odtwarza w mowie niezależnej wypowiedzi bohatera, który staje się drugim narratorem powieści.
Fikcja literacka - bardzo uboga.
Cechy powieści-reportażu i powieści-traktatu.
Nawiązanie do jednej z części „Nowej Heloizy” Rousseau.
Pan Podstoli - Doświadczyński w starszym wieku, realizujący system wartości uznawany na wyspie Nipu - w warunkach ziemiańskiego folwarku w Polsce czasów Stanisława Augusta. Nie jest szlachcicem tylko na zasadzie przywileju, lecz stara się realizować istotne cnoty, które dowodzą jego wyższości nad otoczeniem.
Poprzedzona mottem - „Moribus antiquis”.
Nawiązanie do mitu ziemiańskiej arkadii, tradycji wzorcowego żywota szlachcica gospodarującego na małym folwarku. Usiłuje unowocześnić ten wzorzec, odrzucając zarazem wszystko to, co uległo zwyrodnieniu i deprawacji. Arkadia ziemiańska została zachowana w niewiele zmienionym kształcie, lecz uzyskała inny, humanistyczny sens.
Powieść „Historia”.
Gatunek pośredni między publicystyką a powieścią.
Słabo rozwinięta fikcja.
Przewaga elementów dyskursywnych i polemicznych.
Chwyt powieści ramowej - znalezionego rękopisu. Krasicki - jego edytor.
Kostium historyczny.
Grumdrypp - człowiek nieśmiertelny, odmładzający się co pewien czas, wędruje przez dzieje powszechne od Aleksandra Wielkiego do Bolesława Chrobrego; prostuje zmyślenia kronikarzy; kompromituje i demaskuje zdobywców i tyranów, bohaterów pozytywnych epoki feudalnej.
Ostra polemika z ideami sarmatyzmu (całkowite zanegowanie wzorów rzymskich, rehabilitacja systemu i rządów Kartaginy, republiki kupców i żeglarzy).
Dydaktyczne powiastki wschodnie.
Przerobienie i uzupełnienie „rozmów zmarłych” Lukiana.
Powiastka alegoryczna „Powieść prawdziwa o nabożnej kamienicy w Kukorowcach”.
Skrót dziejów Polski.
Kończy się apelem: „Nuże, cnotliwa czeladko, albo gińmy wszyscy, albo bądźmy wolnymi”.
CYTATY Z „MONACHOMACHII”:
* „W mieście, którego nazwiska nie powiem / Nic to albowiem do rzeczy nie nada; / W mieście, ponieważ zbiór pustek tak zowiem / W godnym siedlisku i chłopa i żyda; / W mieście, gród, ziemstwo trzymało albowiem, / Stare zamczysko, pustoty ohyda; / Było trzy karczmy, bram cztery ułomki, / Klasztorów dziewięć, i gdzieniegdzie domki.”
* „Wchodzi Eliasz od świętej Barbary / Marek od świętej trójcy z nim się mieści, / Jan od świętego Jana z Alkantary, / Hermenegildus od siedmiu boleści.”
* „Rzekł; i natychmiast doktor się obudził, / Przeor odechnął, lektor przetarł oczy. / Makary, co się słuchaniem utrudził; / Wymknął się cicho, i ku celi toczy. / Ociec Ildefons co rownie się znudził; / Bryknął, jak rześki rumak na poboczy. / Morfeusz, patrząc na dzieci kochane / Siał słodkie spania, i sny pożądane.”
* „W tym brat Kleofasz na obiad zadzwonił. / Wypadli wszyscy, jak by ich kto gonił.”
* „Pijemy dobrze, ale lepiej oni.”
* „Za nic tu kufle. W księgach i czytaniu / Cała treść rzeczy. Żal mówić przymusza: / Minęły czasy szczęśliwej prostoty. / Trzeba się uczyć. Upłynął czas złoty!”
* „(…) ociec przeor trwożny / Dla dobrej myśli, resztę kufla dusił. / Wchodzi w tym punkcie goniec nieostrożny: / Porwał się ociec i z nagła zakrztusił.”
* „I śmiech niekiedy może być nauką, / Kiedy się z przywar nie z osób natrząsa; / I żart dowcipną przyprawiony sztuką / Zbawienny, kiedy szczypie a nie kąsa; / I krytyk zda się, kiedy nie z przynuką, / Bez żółci łaje, kiedy nie przystojnie się dąsa. / Szanujmy mądrych przykładnych, chwalebnych. / Śmiejmy się z głupich, choć i przewielebnych.”
* „Stracił Kleofasz ostatnie dwa zęby”
Najstarszy utwór reprezentujący ten gatunek to „Batrachomyomachia” („Wojna żab z myszami”) z ok. V w. p.n.e. parodiująca konwencje eposu homeryckiego („Iliady”). W średniowieczu - epos zwierzęcy o lisie. Później - „Porwane wiadro” Tassoniego, „Pulpit” Boileau i w XVIII w. „Pukiel włosów ucięty” Pope'a.
1