Charakterystyka wad wymowy, sposób ich rozpoznawania i terapii

„Należy do dobrego wychowania dzieci, ażeby dobrze wykształcić narzędzie mowy, ażeby dzieci nauczyć każde słowo doskonale, wyraźnie i czysto wymawiać. I to będzie pierwsza nauka, którą dzieci powinny odebrać od matki, ojca i wychowawców.” (J.Śniadecki, 1805r.)

W ciągu całej swojej pracy z dziećmi w przedszkolu z roku na rok obserwuję (i jest to niepokojące), iż mowa dziecka i jego wymowa ulega pogorszeniu. Dzieci mają coraz bardziej ubogie słownictwo, występuje u nich coraz więcej wad wymowy, w ich wypowiedziach często brak spójności i logiki. Praca z takimi dziećmi wymaga wielkiego poświęcenia ze strony zarówno rodziców, logopedów czy nauczycieli. Jeżeli chodzi o wady mowy wystarczy po prostu (choć nie zawsze) poświęcać dziecku jak najwięcej czasu i prowadzić ćwiczenia w formie zabaw z książką, obrazkiem, wierszem czy opowiadaniem,. Należy dużo z dzieckiem rozmawiać, pytać i dawać mu wzory prawidłowej mowy. Jeżeli chodzi o wady wymowy konieczna czasem jest pomoc specjalisty, który wskaże nam i rodzicom drogę pracy z dzieckiem. W przedszkolu, w którym pracuję jesteśmy w komfortowej sytuacji, ponieważ mamy logopedę na miejscu (co prawda za mało ale jest). Są jednak placówki, w których nie ma takich udogodnień, tam też nauczyciel musi być również terapeutą i musi wskazywać rodzicom drogi postępowania z dzieckiem z wadami wymowy. Ważna jest zatem edukacja nauczycieli szczególnie w tych małych mieścinach, gdzie społeczeństwo ubożeje i nie stać go na pomoc logopedyczną.

Mowa człowieka stanowi wysoko zorganizowaną zdolność porozumiewania się między sobą ludzi zgodnie z zasadami przyjętymi w danej grupie lub społeczeństwie. Jest to zdobycz dość późno nabyta przez człowieka w rozwoju gatunkowym i łatwo ulega rozmaitym wpływom zakłócającym jej poprawność i funkcjonalność.

Występujące u dzieci opóźnienia i zaburzenia mowy są uwarunkowane różnymi przyczynami tkwiącymi zarówno w samym dziecku, jak i w środowisku, w jakim ono wzrasta. Istnieje bardzo wiele systemów klasyfikacyjnych odnoszących się do podziałów wad i zaburzeń mowy, a każdy z nich ma niemal oparty jest na innych założeniach i kryteriach. Nauczyciele stykający się z dzieckiem wykazującym nieprawidłowości w porozumiewaniu się stara się skierować dziecko do specjalisty, który potrafi dokonać odpowiedniej diagnozy i ustali postępowanie rewalidacyjne. Specjalistami takimi są lekarze-foniatrzy, i logopedzi - osoby po studiach typu humanistycznego odpowiednio wykwalifikowani w usuwaniu wad mowy. W każdym przedszkolu znajdują się dzieci wymagające postępowania rewalidacyjnego lub przynajmniej ogólnego instruktażu, który miałby na celu uzyskanie poprawnej, wyrazistej mowy. Braki w zakresie oddziaływania wzmacniającego prawidłowy rozwój mowy dają się zauważyć już bardzo wcześnie. Zajęcia wychowawcze w przedszkolu uwzględniające potrzeby w zakresie zapobiegania opóźnieniom i nieprawidłowościom w mowie zawierają szereg elementów ukierunkowanych na rozwijanie poprawnych wzorców językowych. W odniesieniu do tych najmłodszych dzieci najbardziej skuteczne są metody rewalidacji, które stosuje się w formie zabawowej, połączonej z przyjemnymi doznaniami, nie nużące monotonnością.

Przedszkole może odegrać istotna rolę jako środowisko wspomagające działania logopedy. Istnieje tu bowiem wiele okazji do prowadzenia takich form zajęć rozwijających zdolności językowe, które będą miały znaczenie profilaktyczne i stymulujące. W grupie rówieśników dziecko znajduje różnorodne źródła motywacji do tego, by wzbogacać swój słownik, rozwijać się pod względem intelektualnym oraz uczestniczyć aktywnie w zajęciach pobudzających do słownego wypowiadania się.

Przedstawię teraz kilka wad mowy, których nie należy oczywiście mylić z wadami wymowy.

• opóźniony rozwój mowy

• dysartria (anartria)

• dysfazja (afazja)

• dysglosja

• jąkanie

• giełkot

• oligofazja

Jak powinien wyglądać prawidłowy stan rozwoju mowy dziecka 5 - letniego ?

• Wypowiedzi dziecka 5 - letniego są wielozdaniowe.

• W swoich wypowiedziach uwzględnia ono kolejność wydarzeń i związki przyczynowo - skutkowe.

• Pytane o znaczenie słów, potrafi je wyjaśnić. Potrafi opisywać przedmioty i podawać ich cechy charakterystyczne i możliwości zastosowania.

• Nieprawidłowości gramatyczne zanikają.

• Dziecko dokonuje autokorekty, czyli samo poprawia swoje błędy językowe.

• Wymowa doskonali się. Głoska r wymawiana jest prawidłowo, czasami hiperpoprawnie (przykład: lustro - rustro, król - krór).

• Dziecko wymawia tez głoski sz, ż(rz ), cz, dż.

Kształtowanie wymowy powinno być zakończone ostatecznie do 6 roku życia, ale proces rozwoju języka trwa nadal. W dalszym ciągu dzieci uczą się nowych słów i udoskonalają umiejętność precyzowania wypowiedzi słownych.

WADY WYMOWY

Aby przybliżyć nauczycielom niektóre wady wymowy spróbuję teraz pokrótce opisać niektóre przyczyny nieprawidłowości, z którymi mamy najczęściej do czynienia w przedszkolu czy w szkole oraz kilka ćwiczeń,. Które można stosować w przedszkolu lub w domu, by pomóc dziecku prawidłowo wymawiać głoski.

W polskiej literaturze wady wymowy przyporządkowane są do terminu dyslalia.

Dyslalia to różnego rodzaju zaburzenia artykulacyjne oraz wady artykulacyjne spowodowane najrozmaitszymi czynnikami.

Dyslalia polega na niemożności prawidłowego wymawiania jednego, kilku, kilkunastu, a nawet wszystkich dźwięków (bełkot). Dotyczy więc zaburzeń dźwiękowej strony języka objawiających się zniekształceniem głosek (ich deformacją), zastępowaniem (substytucją) bądź opuszczaniem (elizją), w wyniku czego brzmienie odbiega od ogólnie przyjętej normy wymawianiowej.

Do dyslalii zalicza się następujące wady wymowy (klasyfikacja foniatryczna):

• Sygmatyzm - czyli nieprawidłową realizację głosek dentalizowanych (Ś , Ź , Ć , DŹ , S , Z , C , DZ , SZ , Ż , CZ , DŻ )

• Rotacyzm - czyli nieprawidłową realizację głoski R

• Kappacyzm - czyli nieprawidłową realizację głoski K

• Gammacyzm - czyli nieprawidłową realizację głoski G

• Lambdacyzm - czyli nieprawidłową wymowę głoski L

• Betacyzm - czyli nieprawidłową realizację głoski B

• Mowa bezdźwięczna - czyli wymawianie głosek dźwięcznych jak ich bezdźwięczne odpowiedniki

• Rynolalia - (nosowanie)

• Palatolalia

• Inne odchylenia od normalnej artykulacji

Postaram się omówić teraz kilka z wad wymowy aby wykazać jakie są istoty tych wad i ich przyczyny. Poniżej przedstawię także kilkanaście ćwiczeń, które można wykonywać z dzieckiem aby poprawić wymowę.

ROTACYZM

Istota zaburzeń

Rotacyzm to zaburzenie artykulacji polegające na nieprawidłowej realizacji głoski r. Głoska ta może być przez dziecko deformowana (rotacyzm właściwy), zamieniana na inna głoskę (pararotacyzm) lub opuszczana (mogirotacyzm). Ponieważ jest to jedna z ostatnich głosek pojawiających się w toku rozwoju mowy dziecka, cechuje ją największa liczba zniekształceń.

Przyczyny rotacyzmu

Dość często zdarza się, że przyczyną rotacyzmu właściwego u małych dzieci (do 5 roku życia) jest nieprawidłowa postawa najbliższego otoczenia, które nie akceptuje faktu substytuowania lub opuszczania głoski r. W takiej sytuacji dzieci, u których brak jeszcze gotowości aparatu artykulacyjnego do wymawiania r prawidłowego, czyli dziąsłowego, poszukują artykulacji zastępczych, łatwiejszych dla nich do zrealizowania.
Zdarza się również, że dziecko 6 - letnie wymawiające wszystkie głoski prawidłowo substytuuje głoskę r głoską l (właściwie realizowaną), przy czym prawidłowo się rozwija, ma dobry słuch i w pełni sprawny aparat artykulacyjny.
Dane te świadczą o tym, że brak r jest zjawiskiem rozwojowym, tzn. wynika jedynie z indywidualnego tempa i rytmu rozwoju dziecka.

SYGMATYZM

To nieprawidłowa realizacja głosek dentalizowanych wszystkich trzech szeregów: I - ciszącego, tj. ś ź ć dź

II - syczącego tj. s z c dz;

III - szumiącego tj. sz ż cz dż.

Określenie dentalizowane oznacza, że głoski te są realizowane ze znacznym zbliżeniem górnych i dolnych zębów.

Wyróżnia się wiele rodzajów sygmatyzmu właściwego. Z punktu widzenia przebiegu korekty logopedycznej ważne jest jedynie zróżnicowanie między sygmatyzmem międzyzębowym a sygmatyzmem bocznym. Istotne jest też to, czy dziecko deformuje tylko jeden lub dwa, czy wszystkie trzy szeregi głosek dentalizowanych, a także, czy nieprawidłowo wymawia jedną, czy wszystkie głoski danego szeregu.

Szereg ciszący

Głoski ś ź ć dź pojawiają się jako pierwsze ze wszystkich dentalizowanych w mowie dziecka. Cechuje je zatem najmniejsza liczba zniekształceń. Często są one zamieniane na ich twarde odpowiedniki: s z c dz oraz są wymawiane bocznie, międzyzębowo, albo jako dźwięki pośrednie między twardymi a miękkimi.

Szereg syczący

Najczęściej spotyka się międzyzębową i boczną realizację głosek
s z c dz.Natomiast w przypadku parasygmatyzmu najpowszechniejsza jest zamiana tych głosek na: ś ź ć dź albo na dźwięki pośrednie pomiędzy twardymi a miękkimi.

Szereg szumiący

W praktyce głoski sz ż cz dż najczęściej są zamieniane na ich łatwiejsze odpowiedniki z pozostałych dwóch szeregów, realizowane prawidłowo bądź deformowane (np. sz jest zastępowane przez s przedniojęzykowo - zębowe, ewentualnie przez s realizowane międzyzębowo bądź bocznie; może też być zastępowane przez ś prawidłowo realizowane, przez ś międzyzębowe lub boczne).

KAPPACYZM I GAMMACYZM

Istota zaburzeń

Kappacyzm i gammmacyzm to wady wymowy polegające na nieprawidłowej realizacji głosek tylnojęzykowych. Do najczęstszych przyczyn zaburzeń realizacji głosek k i g, jest niska sprawność ruchowa języka, a w szczególności jego tylnej części. Może to wynikać z ograniczonych możliwości językowych. Zamiast wysklepienia się tylnej cześci języka i zwarcia z podniebieniem miękkim - szczególnie gdy po k, g występuje któraś z samogłosek szeregu przedniego, np. e, i, miejsce zwarcia przesuwa się do przodu jamy ustnej.

Istota badania

Wyróżnia się trzy postacie wadliwej realizacji głosek tylnojęzkowych k, g:

1. Kappacyzm właściwy (i gammacyzm wlaściwy) - deformacja tych głosek jest wynikiem zwarcia krtaniowego, w rezultacie którego powstają brzmienia zbliżone do k, g.
2. Parakappacyzm (i paragammacyzm) -zamiana zwartych tylnojęzykowych k, g na zwarte zębowe t, d lub h zjawisko to występuje jako etap przejściowy w procesie kształtowania i rozwoju mowy dziecka, lecz w przypadku przedłużania się do 5 - 6 roku życia uznawane jast za patologię.
3. Mogikappacyzm (mogigammacyzm) - opuszczanie głosek tylnojęzykowych zwartych k, g

LAMBDACYZM

Istota zaburzeń

Głoska ta stosunkowo rzadko jest zniekształcana. Najczęściej jest zastępowana przez j, ewentualnie przez r. Wywołanie i doprowadzenie do starannej wymowy tej głoski tj. do kontaktu czubka języka z wałkiem dziąsłowym i ruchu języka w płaszczyźnie pionowej, jest niezwykle ważne także z uwagi na to, że ten układ artykulacyjny stanowi punkt wyjścia do terapii sygmatyzmu (głosek sz, ż, cz, dż) oraz terapii rotacyzmu (głoski r).

Istota badania

Głównie w terapii lambdacyzmu głównie stosuje się ćwiczenia mające na celu doprowadzenie do pionizacji języka np. unoszenie języka za górne zęby i cofanie go do podniebienia miękkiego. Po wyćwiczeniu języka, do pojawienia się głoski l, wystarczy jedynie pokaz właściwego sposobu jej artykulacji.

BETTACYZM

Istota zaburzeń

Najczęstszą przyczyną nieprawidłowej wymowy głosek p, b może być słaba praca artykulatorów. Do zaburzenia tych głosek może dochodzić gdy mięśnie warg nie pracują prawidłowo, gdy mamy do czynienia z wadami zgryzu, niedomykaniem ust. Dlatego też, w ramach ćwiczeń usprawniających pracę artykulatorów proponuje się: masowanie warg zębami, mruczenie przy silnie zaciśniętych wargach, układanie dolnej wargi na górną i górnej na dolną, naprzemienne rozciąganie lewego i prawego kącika ust ze zwartymi wargami i ściśniętymi zębami, parskanie, "żucie" warg, nadymanie policzków itp.

Istota terapii

Do wywoływania tych głosek często wystarczy jedynie sam pokaz. Jeśli nie przyniesie on skutku, prosi się dziecko o zaciśnięcie warg i gwałtowne wypchnięcie powietrza z ust. Do metod wywoływania głosek p, b należą również metody substytucyjne. Jedna z nich jest wywoływanie głoski b z głoski u. Poleca się pacjentowi, by w czasie wymawiania u naprzemiennie zwierał i rozwierał wargi. Z kolei szeptem wymawiane b przekształca się w p.

Wad mowy i wymowy jest bardzo wiele i nie jestem w stanie w jednym krótkim opracowaniu przedstawić ćwiczeń dla wszystkich wad wymowy. Postaram się opisać kilkanaście ćwiczeń wspomagających terapię sygmatyzmu czyli nieprawidłową realizację głosek dentalizowanych: ( Ś , Ź , Ć , DŹ , S , Z , C , DZ , SZ , Ż , CZ , DŻ ), opisze parę ćwiczeń wspierających terapię rotacyzmu czyli nieprawidłową realizację głoski R. Postaram się także opisać jak można badać słuch fonemowy u dziecka.

SŁUCH FONEMOWY

Istota zaburzeń

Określenie słuch fonemowy (fonematyczny) wywodzi się od terminu fonem . Fonem jest nazwą całej klasy dźwięków, które mają ten sam zespół cech wyróżniających (dystynktywnych, np. dźwięczność) i pełnią tę samą funkcję w wyrazie. Słuch fonemowy jest specyficzną ludzką zdolnością do odbierania i identyfikowania pojedynczych fonemów w wyrazach a w rezultacie do rozróżniania słów.
Dzieci z zaburzonym słuchem fonemowym mogą mieć trudności z rozróżnianiem tzw. paronimów czyli słów różniących się jedną głoską np. t - d. Sprawne działanie analizatora słuchowego jest także podstawą prawidłowego pisania i czytania. Te czynności usprawniają się wraz z rozwojem dziecka. Zaburzenia słuchu fonemowego mogą być przyczyną nieprawidłowego odczytywania znaczeń wyrazów np. buty - budy.

Istota badania

Najintensywniejszy rozwój słuchu fonemowego przypada między 1 a 2 rokiem życia.
Istotą badania słuchu fonemowego jest stwierdzenie czy dziecko nie ma trudności w rozróżnianiu słów brzmiących podobnie a więc czy potrafi dokonać identyfikacji poszczególnych fonemów w wyrazie. Jest to bardzo ważne, gdyż zaburzenia tego typu prowadzą w konsekwencji do błędnie dokonywanej analizy i syntezy słuchowej, która jest podstawową czynnością w nauce czytania i pisania a także dalszego rozwoju mowy dziecka.

ĆWICZENIA WSPOMAGAJĄCE TERAPIĘ SYGMATYZMU

Ś

1. Nauczyciel przedstawia dziecku dużą ilustrację, na której znajduje się las. W lesie za drzewami chowają się różne zwierzęta. Zadaniem dziecka jest odnaleźć i nazwać te zwierzątka, np. gęś, świnka, miś....

Ź

2. Zaznacz w kółeczko przedmioty, które mają w sobie głoskę „ź”. Tu można narysować takie przedmioty jak: źrebak, poziomki, guziki, gałęzie....

Ć

3. Nauczycielka układa przed dzieckiem różne kolorowe domki, skonstruowane tak, że można otworzyć drzwi i zajrzeć do środka. Dziecko musi otworzyć drzwi i zajrzeć do środka, gdzie czeka na niego niespodzianka. Tą niespodzianka są różne zagadki, które należy rozwiązać. Po rozwiązaniu dziecko otrzymuje obrazek z odpowiedzią. Można wybrać takie obrazki aby w pierwszym domku głoska „ć” była na początku, potem w środku i na końcu. Proponowane wyrazy: ćma, bocian, nić...

Dź

4. Nauczycielka pokazuje fragmentarycznie różne obrazki w których słychać głoskę „dź” a dziecko odgaduje jaki to przedmiot. Gdy odgadnie to otrzymuje nagrodę w postaci odgadniętego obrazka, można tu pracować z dwójką dzieci, kto nazbiera więcej obrazków ten wygrywa (budzik, dzik, dziupla, łabędź, łódź....)

S

5. Pokazujemy dziecku obrazek ilustrujący jakąś sytuację. Dziecko ma za zadanie odnaleźć i nazwać przedmioty, których nazwy zaczynają się na głoskę „s”, np. Samolot, samochód, słońce, sroka....

C

6. Nauczyciel przedstawia dziecku ilustrację, na której jest np. kuchnia. Dziecko ma za zadanie odnaleźć na niej przedmioty, które mają w nagłosie głoskę „c”, np. cytryna, cebula, cukierek...

Dz

7. Na obrazku dziecko widzi lokomotywę, która ciągnie wagoniki. Są one tak narysowane, że ich okienka mogą się otwierać. W wagonikach mieszczą się różnorodne przedmioty, które dziecko rozpoznaje i nazywa ( dziewczynka, dziecko, pędzelek....)

Sz

8. Na obrazku jest pokój, który jest nie umeblowany. Zadaniem dziecka jest poukładać na obrazku wycięte przedmioty, ubrania, tak aby pokój był zapełniony. Można tu przygotować takie obrazki jak: szafa, kosz na kwiaty, szuflady do komody, klosz, szufelkę, szalik szelki....

9. Rozwiązywanie zagadek. Nauczycielka przedstawia dzieciom różnorodne zagadki. Jeżeli dziecko zgadnie może zabrać sobie obrazek z rozwiązaniem, oczywiście musi jeszcze wskazać obrazek. Rozwiązaniem zagadek mogą być takie słowa jak: żaba, żarówka, żyrafa, żagiel, żeglarz, żmija, żółw..., np.

Zielony ma kolor, mieszka w wodzie

a najbardziej lubi zjadać ją bociek...

Gdyby w niej nie była

to by lampa nie świeciła...

Wystawia głowę ze swej skorupki

nie ma rogów lecz ogonek malutki...

Do golenia służy

jednak to nie pędzel

ma bardzo ostre brzegi

lepiej nie bierz jej w swe ręce...

Długą ma szyje

i w ZOO żyje...

ĆWICZENIA WSPOMAGAJĄCE TERAPIĘ GŁOSKI "R"

1. Nauczycielka przygotowuje zestawy zdań, które dziecko musi dokończyć. Aby sprawdzić czy odpowiedziało dobrze odwraca obrazek ze zdaniem na druga stronę. Proponowane rozwiązania zagadek: parasol, kurczak, ryba, rak, karp, korek....

2. Dziecko nazywa przedmioty, rośliny, zwierzęta itp. prezentowane na kartonikach z ilustracjami

Prostokąt, papryka

Broda, ubranie

Truskawka, wiatrak

Drabina, kwadrat

Krowa, ekran

Gruszka, agrest

Czte_y b_ązowe ku_y.

3. Rozwiązywanie zagadek. Nauczycielka czyta zagadki, dziecko podaje rozwiązanie.

• Chodzi po podwórku i grzebie łapkami,

Jest to ptak domowy, nazwijcie go sami. (kura)

• W jednym małym domku

przebywa nas wiele.

Do naszych kolorów

spieszy się pędzelek. (farby)

• Nie gryzą, choć zęby mają,

ogrodnikom pomagają. (grabie)

• Chociaż nie jest ptakiem,

gubi białe piórka.

Po niebie wędruje,

nazywa się ..................... . (chmurka)

SŁUCH FONEMOWY

Badanie słuchu fonemowego u dziecka

Program przeznaczony jest do diagnozy słuchu fonemowego (fonematycznego) czyli umiejętności różnicowania fonemów w wyrazach. Przedstawię kilka ćwiczeń, które mogą służyć nauczycielom podczas badania słuchu fonematycznego u dziecka.

1. Nauczyciel kładzie przed dzieckiem trzy wyrazy przedstawiające:

budy - buty - parasol

Ten zestaw wyrazów różni się opozycją fonemową t - d (buty - budy) natomiast wyraz parasol, jest tu umieszczony w celu zmniejszenia przypadkowości wyboru badanego. Dziecko dobrze różnicujące fonemy w wyrazach nie ma problemu ze wskazaniem prawidłowych obrazków o które prosimy w badaniu.

Pani trzyma w ręku pacynkę, która prosi o wskazanie jednego z obrazków.

Oto proponowany zestaw obrazków do pracy z dzieckiem.

Mysz - ptak - miś

Kura - góra - fotel

Tacka - taczka - telefon

Lampa - czapka - żabka

Buty - buty - parasol

Pajac - konewka - pałac

Nurek - murek - ośmiornica

Waga - uwaga - listopad

wąż - wąs - okulary

dłoń - słoń - wózek

taczka - paczka - pędzel

kosa - grzebień - koza

kratka - klatka - lodówka

kot - kok - wiewiórka

gruszka - automat - dróżka

budzik - bucik - zegar

Od stopnia naszego wkładu w mowę i wymowę dziecka oraz od stopnia współpracy z rodzicami i terapeutami będzie zależało to jak dziecko będzie mówiło i jak potoczą się jego dalsze losy w późniejszych latach, ponieważ praca z dzieckiem w wieku przedszkolnym przynosi największe rezultaty i szybko możemy zlikwidować wszelkie nieprawidłowości czego wszystkim nauczycielom i rodzicom życzę.

Literatura:

1. Na podstawie pracy magisterskiej pisanej w Zakładzie Technologii Kształcenia UMK w Toruniu i pracy dyplomowej pisanej w Zakładzie Logopedii Uniwersytetu Gdańskiego.

2. Na podstawie notatek z wykładów i ćwiczeń z przedmiotu logopedia spisanych podczas studiów pedagogicznych na UAM w Poznaniu, gdzie wykładowcą była pani dr Błachnio (za co dziękuję)

3. Na podstawie własnych doświadczeń i rozmów z logopedami

mgr Beata Musielak

nauczycielka

Przedszkola w Rydzynie

---