Cywilizacja Ameryki prekolumbijskiej

W II tysiącleciu p.n.e., niezależnie od siebie, w Ameryce powstały 2 odrębne rolnicze kultury-matki: na północy kultura olmecka, na południu — kultura Chavin 
. Z nich rozwinęły się późniejsze kultury i państwa. Na północy osadnictwo rozwijało się na terenie Meksyku i Półwyspu Jukatan, na południu — na ziemiach położonych między Pacyfikiem a Andami i na płaskowyżu andyjskim, na pograniczu dzisiejszego Peru, Boliwii i Chile.

Na obu terenach prowadzenie upraw wymagało budowy systemów irygacyjnych. Ze względu na niewielką ilość ziemi uprawnej stosowano uprawę tarasową, a w Kotlinie Meksyku, na płytkich słodkich jeziorach, także „pływające ogrody”.

W rolnictwie Ameryki najważniejszymi roślinami były kukurydza, fasola, groch i różnego typu jadalne bulwy (m.in. maniok, ziemniaki). Uprawiano również proso, dynie, pomidory, chili, orzeszki ziemne, awokado, ananasy, melony, tykwy, tytoń, krzewy kakaowe. Z drzew kauczukowych zbierano kauczuk. Ze zwierząt udomowiono jedynie na północy indyki i bażanty, a na południu — lamy, używane jako zwierzęta juczne i alpaki hodowane na wełnę. Ubrania wykonywano z włókien niektórych kaktusów (Mezoameryka), z bawełny i z wełny alpaki.

Ameryka Północna

Najstarsza kultura Meksyku, zwana umownie olmecką, wykształciła się około 1200 p.n.e. nad Zatoką Meksykańską, na południe od dzisiejszego Veracruz i istniała do około 400 p.n.e. Archeolodzy odnaleźli duże centra miejskie pochodzące z tego okresu w San Lorenzo, La Venta, Tres Zapotes, a w nich monumentalne budowle z gliny, kamienne sarkofagi i monolityczne rzeźby — gigantyczne głowy, ołtarze, stele, olbrzymie posągi, ale także finezyjne figurki.

Kultura Majów rozwijała się od początku II tysiąclecia p.n.e. do podboju Ameryki przez Hiszpanów na początku XVI w. Szczytowy jej rozkwit przypadł na III-IX w. n.e. W wielkich miastach (Tikal, Uaxactun, Chichen Itza, Mayapan) Majowie budowali monumentalne zespoły urbanistyczne ze świątyniami umieszczonymi na szczycie schodkowych piramid, pałacami, tarasami, dziedzińcami i kamiennymi boiskami do gry w piłkę, pozbawione jednak ulic. Często opuszczali swoje miasta, by założyć nowe w innym miejscu. Wyznawali politeizm.

W tym samym mniej więcej czasie co kultura Majów, między III a VIII w., rozkwitło w dolinie Meksyku miasto Teotihuacan, którego wpływy kulturowe sięgnęły daleko na zachód i południe. Powstały w nim imponujące piramidy (m.in. Słońca o wysokości 65 m), rezydencje z pałacami, domami i zajazdami, grobowce i rzeźby. Po upadku Teotihuacan w kotlinie Meksyku powstało wiele państw-miast, wśród których hegemonię zdobyło Tollan (ob. Tula), łączone dzisiaj z kulturą Tolteków. Toltekowie, którzy w X-XII w. górowali nad in. kulturami Mezoameryki, przez pewien czas podporządkowali sobie nawet Majów z pn. Jukatanu. Ostatecznie musieli jednak uznać wyższość przybyłych z pn. zachodu Azteków.

Aztekowie byli ludem dobrze zorganizowanym i walecznym. Na ziemie pd. Meksyku przybyli w XIII w., w 1325 założyli miasto Tenochtitlan (dziś Meksyk). Początkowo uznawali zwierzchnictwo sąsiednich państewek, ale już w końcu XIV w. uniezależnili się 
. W 1. połowie XV w. — najpierw w porozumieniu z sąsiednimi plemionami, później na własną rękę — prowadzili podbój okolicznych ziem. Na przełomie XV i XVI w. imperium Azteków obejmowało około 500 państw-miast środk., wsch. i pd. Meksyku.

W stolicy państwa, liczącej wg różnych szacunków od 50 do 600 tys. mieszkańców, znajdowały się imponujące świątynie i pałace. Aztekowie mogli się szczycić rozwiniętym rzemiosłem, osiągnięciami medycyny i dokładnym kalendarzem. Ważnym elementem życia codziennego były ofiary składane bogom regularnie w czasie licznych świąt. Często były to ofiary z ludzi, czasem łączone z rytualnym spożywaniem ciała ofiar.

Ameryka Południowa

Większość śladów dawnych cywilizacji odnaleziono na terenie Peru. Najstarszą badaną kulturą jest kultura Chavin (od miasta Chavin de Huantar), istniejąca od ok. połowy II tysiąclecia p.n.e. do I w. p.n.e. Jej śladami są ruiny wielkiej świątyni, w której czczono niezidentyfikowane dokładniej bóstwo opiekuńcze.

Dorobek ludów Chavin został przejęty przez kultury Mochica (ew. Moche) na pn. i Nazca na pd. wybrzeżu. Pozostałością pierwszej z nich są piramidy z suszonej cegły, znajdujące się w pobliżu miasta Trujillo, oraz naczynia ceramiczne w kształcie głów. Druga — do dziś intryguje gigantycznymi geoglifami, rysunkami na ziemi powstałymi na pustynnym podłożu przez usunięcie ciemnych kamieni i odsłonięcie jasnego tła. Geoglify przedstawiają zwierzęta i formy geometryczne. Dokładny czas i cel ich powstania (VI w. n.e.?) oraz związek z kulturą Nazca nie jest znany.

Kolejne kultury, łączono już z państewkami-królestwami. Były to Tiahuanaco na południu (III-XII w., rozkwit VI-XI w.) i Huari na północy (VII-VIII w.). Tiahuanaco obejmowało pogranicze dzisiejszego Peru, Boliwii, Argentyny i Chile. Jego centrum znajdowało się na południe od jeziora Titicaca.

Około 1000 n.e. w dolinie rzeki Moche na północy powstało państwo Chimu ze stolicą w Chan-Chan (blisko ob. Trujillo). Podbiło ono większość mniejszych państewek na terenie obecnego Peru i u szczytu swojej potęgi, w XIV w., kontrolowało 1000 km pn. wybrzeża.

W XIII w. wokół Cuzco powstało niewielkie królestwo Inków. Jego historia jest dokładniej znana od czasów panowania króla Pachakuti (1438-71). Najpierw Inkowie podporządkowali sobie bogate tereny wokół jeziora Titicaca, następnie — jeszcze w XV w. — tereny sięgające po Quito w Ekwadorze na północy i po środk. Chile na południu. Jednocześnie prowadzili prace nad integracją zdobytych ziem.

Wiedza Inków nie dorównywała osiągnięciom Azteków czy Majów, jednak w organizowaniu sprawnego państwa nie mieli sobie równych. Ślady ich działalności są żywe do dzisiaj — keczua jest drugim językiem państwowym w Peru, posługuje się nim ponad 80% Indian andyjskich.

Rodzime cywilizacje Ameryki upadły błyskawicznie w zderzeniu z cywilizacją europejską, przyniesioną przez odkrywców-najeźdźców. Podbój Meksyku zajął Hiszpanom niecałe 2 lata (1519-21). Podobnie podbój Peru (1531-33). Nie znający żelaza, zwierząt pociągowych, koła i środków transportu, broni żelaznej i palnej Indianie nie mieli żadnych szans w starciu z agresywnymi, żądnymi łupów przybyszami.

---