Bogumiła Staniów, Polska książka literacka dla dzieci i młodzieży w przekładach w la-tach 1990-2004, „Studia Bibliologiczne. T. 17. Centrum i pogranicze w polskiej kulturze wydawniczej i czytelniczej. (Wybrane aspekty badań bibliologicznych i szkice historyczne)”.
I. Dr hab. Bogumiła Staniów
Dr hab. Bogumiła Staniów jest pracownikiem naukowym Instytutu Informacji Naukowej i Bibliotekoznawstwa Uniwersytetu Wrocławskiego (IINiB UWr). Ponadto jest również pracownikiem Instytutu Nauk Humanistycznych Państwowej Wyższej Szkoły Zawodowej (INH PWSZ) w Koszalinie.
Bogumiła Staniów w 1985 r. obroniła pracę magisterską na temat Biblioteki szkolne w działalności IFLA i UNESCO. W 1996 r. obroniła pracę doktorską na temat Literatura amerykańska dla dzieci i młodzieży w Polsce w latach 1945-1985. Studium bibliologiczne i uzyskała stopień doktora nauk humanistycznych w zakresie bibliologii. Natomiast w 2006 r. uzyskała stopień doktora habilitowanego nauk humanistycznych w zakresie bibliologii. Tytuł jej pracy habilitacyjnej brzmiał „Z uśmiechem przez wszystkie granice”. Recepcja wydawnicza przekładów polskiej książki dla dzieci i młodzieży w latach 1945-1989. W 2007 r. otrzymała za nią Nagrodą Naukową Stowarzyszenia Bibliotekarzy Polskich im. A. Łysakowskiego w kategorii prac o charakterze teoretycznym, metodologicznym, źródłowym.
W dziedzinie jej zainteresowań naukowych znajdują się biblioteki szkolne w Polsce i na świecie, książka dla dzieci i młodzieży, a także problematyka przekładów literatury dziecięcej i młodzieżowej.
Jej zainteresowania naukowe znajdują swoje odzwierciedlenie w publikacjach. Staniów jest autorką artykułów poświęconych różnym aspektom działania i organizacji bibliotek szkolnych, a w szczególności standardom bibliotecznym w Polsce i za granicą, edukacji czytelniczej oraz kształceniu nauczycieli bibliotekarzy, które ukazały się na łamach czasopism fachowych, przede wszystkim „Biblioteki w szkole” i „Poradnika Bibliotekarza”. Staniów opublikowała również prace dotyczące literatury dla dzieci i młodzieży, a także przekładów polskiej literatury dziecięco-młodzieżowej za granicą od XIX w. do początku XXI w. Tematyki tej dotyczyła jej praca habilitacyjna, jak również artykuły m.in. na łamach „Acta Universitatis Wratislaviensis. Bibliotekoznawstwo”. Przekładów dotyczył również jej referat na I Konferencji „Książka, biblioteka, informacja. Między podziałami a wspólnotą” w Kielcach.
Bogumiła Staniów w latach 1996-2005 była Sekretarzem Rady Bibliotecznej UWr. W latach 2005-2008 pełniła funkcję zastępcy Dyrektora IINiB UWr do spraw dydaktycznych, a obecnie jest Dyrektorem INH PWSZ. Ponadto jest członkiem Oddziału Wrocławskiego Polskiego Towarzystwa Bibliologicznego, w którym w latach 1999-2007 pełniła funkcje Skarbnika, a do 2007 r. jest jego Prezesem. Od 2003 r. jest rzeczoznawcą Ministerstwa Edukacji Narodowej do spraw programów ścieżki edukacyjnej „edukacja czytelnicza i media-lna”. Od 2009 r. zasiada także w Komitecie Redakcyjnym „Poradnika Bibliotekarza”.
II. „Studia bibliologiczne”
Omawiany artykuł pochodzi ze „Studiów bibliologicznych”. Jest to wydawnictwo seryjne, wydawane nakładem Wydawnictwa Uniwersytetu Śląskiego. Stanowi część serii „Prace Naukowe Uniwersytetu Śląskiego w Katowicach”.
„Studia bibliologiczne” ukazują się nieregularnie od 1983 r. Tom drugi został publiko-wany dopiero po pięciu latach, a od tej pory kolejne ukazywały się co rok lub co dwa lata. Ostatni, 18. tom został wydany w 2010 r. Pierwszym redaktorem był dr Adam Jarosz, redaktorami poszczególnych tomów były osoby związane z UŚ np. prof. Zbigniew Żmigrodzki, prof. Bronisław Zyska, prof. Krystyna Heskiej-Kwaśniewicz, prof. Irena Socha, dr Mariola Jarczykowa.
„Studia bibliologiczne” stanowią zbiór kilkunastu artykułów napisanych przez autorów z różnych polskich ośrodków naukowych. Każdy tom oprócz nazwy serii posiada indywidualny tytuł, który określa jego tematykę. Poszczególne tomy dotyczyły różnych aspektów bibliotekoznawstwa i informacji naukowej, m.in. działalności bibliotek, zagadnień wydawniczych, czytelnictwa. Kilka tomów było poświęconych zagadnieniom bibliolo-gicznym dotyczącym Śląska, np. T. 11. Z dziejów książek, bibliotek i czytelnictwa na Śląsku. Varia z 1998 r., T. 4. Życie literackie Zagłębia Dąbrowskiego. Biografie, varia z 1990.
Każdy tom jest zaopatrzony w streszczenia artykułów w języku angielskim i rosyjskim oraz indeks osobowy.
III. Źródła
Autorka w swych badaniach brała pod uwagę tyko przekłady polskiej beletrystyki dla dzieci i młodzieży szkolnej, czyli do około 14-15 roku życia, wydanej za granicą i zarejestro-wanej przez „Polonica Zagraniczne” za lata 1990-2004 w dziale literatura dla dzieci i mło-dzieży. Uwzględniono także kilka tłumaczeń odnalezionych w innych źródłach, tj. katalogach bibliotek zagranicznych.
IV. Streszczenie artykułu
1) Wstęp
Bogumiła Staniów próbuje przedstawić jak zmieniło się zainteresowanie literaturą polską dla dzieci i młodzieży w świecie po 1989 r., przejawiające się w publikacji jej przekładów za granicą. Stara się odpowiedzieć na pytanie, czy i jak zmienił się repertuar wydawniczy tłumaczeń, zarówno w byłych państwach socjalistycznych, które do tej pory wydawały polską literaturę, jak również w krajach zachodnich. Zastanawia się także czy wystarczająca były działania promujące polską literaturę.
2) Chronologia wydań
W latach 1990-2004 udało się ustalić 335 edycji przekładów polskiej literatury dla dzieci i młodzieży za granicą. Zarejestrowano wyłącznie wydania, które wcześniej miały swoją edycję w kraju. Średnio rocznie publikowano za granicą ok. 22 utworów, czyli mniej niż w latach 1945-1989, kiedy wydawano ok. 37 pozycji. Natężenie częstotliwości wydań przekładów w poszczególnych latach było zmienne.
Istotne dla popularności poszczególnych tytułów w danych językach były ich wznowienia. Najczęściej występowały w języku rosyjskim, w którym kilku wydań doczekały się powieści J. Chmielewskiej i A. Szklarskiego. Wznawiano także dzieła klasyczne, np. W pustyni i w puszczy H. Sienkiewicza, oraz takie, których przekłady były wydawane przed 1990 r.
3) Języki przekładów
Przekłady polskiej literatury pięknej dla dzieci i młodzieży wydawano przede wszystkim w byłych krajach socjalistycznych. Przypada na nie 80% wydań w badanym okresie, czyli więcej niż w latach 1945-1989, kiedy publikowano tam ok. 75% przekładów.
W badanym okresie najwięcej tłumaczeń wydano w języku rosyjskim - 110, czyli prawie 1/3 wszystkich przekładów. Suma ta jest niemal równa łącznej liczbie wydań z trzech kolejnych języków: słowackiego, czeskiego i niemieckiego.
Polska beletrystyka ukazała się w 24 językach. W porównaniu z latami 1945-1989, kiedy wydawano tłumaczenia w 53 językach, można zauważyć wzrost tłumaczeń w języku rosyjskim i mniejsze znaczenie języka niemieckiego, a także brak wydań w językach narodów niektórych byłych Republik ZSSR.
4) Najpopularniejsze książki
Najczęściej wydawano dzieła autorów dawnych, np. H. Sienkiewicza, J. Korczaka, J. Brzechwy, oraz popularnych po wojnie, np. A. Szklarski, L.J. Kern, natomiast wśród utworów współczesnych - powieści kryminalne J. Chmielewskiej.
Najczęściej wydawano książką była W pustyni i w puszczy H. Sienkiewicza, która łącznie ukazała się w 12 językach i aż 31 edycjach. Była również najczęściej wydawaną książką za granicą przed 1990 r. Do najczęściej wydawanych utworów należą także: Król Maciuś Pierwszy J. Korczaka, Akademia Pana Kleksa J. Brzechwy, Tomek w krainie kangurów A. Szklarskiego oraz powieści kryminalne J. Chmielewskiej.
Pod względem gatunków najwięcej przełożono literatury dla najmłodszych - 28%, z któ-rych znaczny odsetek stanowiły utwory tłumaczone po raz pierwszy. Przekładano również książki podróżniczo-przygodowe - 24%, baśnie - 17%, książki fantastyczne - 8% oraz obyczajowe - 6%. Inne typy książek wydawano sporadycznie.
W badanym okresie wśród książek wydawanych za grani znacząco przeważały utwory współczesne, które stanowiły 3/4 wszystkich przekładów.
5) Najpopularniejsi autorzy
Za granicą wydano utwory 86 twórców, jednak w przypadku większości - 57%, opublikowano tłumaczenie tylko jednego utworu, natomiast 22% - dwie lub trzy książki. Najczęściej za granicą wydawano J. Chmielewską, następnie J. Korczaka, A. Szklarskiego, H. Sienkiewicza.
6) Tłumacze
W badanym okresie polską literaturę dziecięco-młodzieżową przełożyło na język obcy 154 tłumaczy. Aż 70% z nich przetłumaczyło tylko jeden utwór, który został wydany jeden raz. Publikowano zarówno przekłady sprzed 1990 r., jak i nowe tłumaczenia powstałe po 1990 r. Najwięcej utworów przełożyli „nowi” translatorzy rosyjscy, choć większość przetłumaczyła utwory tylko jednego lub dwóch autorów.
7) Wydawnictwa, nakłady, serie
Część wydawnictw, które licznie wydawały polskie przekłady przed 1990 r., w badanym okresie zaprzestała ich publikacji. W latach 1900-2004 polskie przekłady publikowały przede wszystkim nowe oficyny, w szczególności mające sprecyzowany profil wydawniczy, np. specjalizujące się w wydawaniu literatury dla najmłodszych.
Informacje o nakładzie były umieszczone w metryczce ponad 1/4 publikacji. Wynosił on od 1000 do 300 000 egzemplarzy.
30% wydań ukazało się w ramach różnych serii. Najwięcej ukazało się w rosyjskiej serii „Ironiczeski Diekiktiw” - 22 edycje powieści J. Chmielewskiej.
8) Antologie
W badanym okresie wydano kilka antologii poświęconych w całości utworom polskim oraz takich, w których występowała też literatura innych narodów. Przeważnie zawierały baśnie lub wiersze dla najmłodszych.
9) Podsumowanie
Badania potwierdzają, że po 1989 r. nie osłabło zainteresowanie polską literaturą w krajach postkomunistycznych, co może wynikać z faktu, że wydawcy znali polską literaturę i realia naszego rynku. Natomiast mała popularność literatury polskiej na Zachodzie po 1990 r. mogła wynikać z braku informacji i promocji rodzimych autorów.
Promocja polskiej literatury za granicą nie była wystarczająca, o czym świadczy fakt, że w badanym okresie praktycznie nie wydano najbardziej wartościowych utworów lat 90., uhonorowanych np. wpisem na Listę Honorową IBBY, nagrodą Polskiej Sekcji IBBY „Książka Roku”, Dziecięcym Bestsellerem Roku, Nagrodą Literacka im. K. Makuszyńskiego.
Podejmowano jednak działania, mające na celu promocje polskiej literatury. W 1998 r. powstał Zespól Literacki, mający propagować polskie książki i literaturę na Targach Książki we Frankfurcie, na których Polska w 2000 r. była gościem honorowym. W trakcie Targów został wylansowany znak towarowy „Copyright Poland”.
Powstał też Polski Fundusz Literatury, który wspierał wydawanie polskich książek, pokrywając koszty praw autorskich i tłumaczeń. W 2004 r. został przekształcony w Instytut Książki, który ma zadanie m.in. przygotowywanie programów literackich w ramach projektów promocyjnych realizowanych na zlecenie Ministerstwa Kultury, prowadzenie strony internetowej poświęconej literaturze polskiej (www.polska2000.pl), przygotowywanie programów literackich na międzynarodowe targi książek, zarządzanie Programem Translatorskim „Copyright Poland”, sprawowanie funkcji centrum informacji o polskiej literaturze i rynku wydawniczym dla zagranicznych wydawców, organizacja konferencji dotyczących promocji literatury.
W 1993 r. powstało Stowarzyszenie Przyjaciół Książki dla Dzieci i dla Młodych Polskiej Sekcji IBBY, której jednym z celów jest propagowanie polskiej literatury za granicą poprzez kontakty z zagranicznymi ośrodkami badawczymi, publikacje katalogów oraz udział w przy-gotowaniach do targów w Bolonii i Biennale Ilustracji w Bratysławie.
Instytut Książki przyznaje nagrodę dla tłumaczy „Transatlantyk”, której celem jest promocja polskiej literatury oraz integracja środowiska tłumaczy polskiej literatury i jej propagatorów.
Promocja polskiej literatury napotyka jednak na przeszkody natury administracyjnej i eko-nomicznej. Zdaniem Bogumiły Staniów polskiej literaturze, zaliczanej do „małych literatur”, bez pomocy odpowiednich instytucji i promocji trudno będzie osiągnąć sukces za granicą.
Bogumiła Staniów, tryb dostępu: http://nauka-polska.pl/dhtml/raporty/ludzieNauki?rtype=opis&objectId =25366&lang=pl, [12 listopada 2010].
Bogumiła Staniów, tryb dostępu: http://www.ibi.uni.wroc.pl/index.php/o-instytucie/37-pracownicy/170-prof-dr-hab-staniow-bogumia, [12 listopada 2010].
Uwzględniono publikacje Bogumiły Staniów zarejestrowane przez bibliografie bibliologiczne - Polską Bibliografię Bibliologiczną i Bibliografie Bibliografii Polskich.
Instytut Nauk Humanistycznych, tryb dostępu: http://www.pwsz-koszalin.pl/instytut_nauk_ humanisty cznych.html, [12 listopada 2010].
Bogumiła Staniów, tryb dostępu: http://www.ibi.uni.wroc.pl/index.php/o-instytucie/37-pracownicy/170-prof-dr-hab-staniow-bogumia, [12 listopada 2010].
Informacje o „Studiach bibliologicznych” ustalono na podstawie opisów bibliograficznych poszczególnych tomów zamieszczonych na stronie Wydawnictwa UŚ, tryb dostępu: https://wydawnictwo.us.edu.pl/?q= taxonomy/term/117, [12 listopada 2010] oraz katalogu Biblioteki Głównej UJK w Kielcach.
1