ĆWICZENIE XIV
OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW - W OCZYSZCZALNI "HAJDÓW"- (WIRTUALNA WYCIECZKA)
Zanieczyszczenie wód
Jest zjawiskiem trudnym do zdefiniowania, polega na zakłóceniu równowagi między czynnikami abiotycznymi
i biotycznymi oraz powstawania zespołów biocenotycznych przystosowanych do zmienionego środowiska.
Naturalnym procesem usuwania zanieczyszczeń jest:
Samooczyszczanie
Polegające na kompleksowym współdziałaniu czynników fizyko-chemicznych.
Składa się na nie:
" Rozcieńczanie zanieczyszczeń wodą z odbieralnika
" Sedymentacja zawiesin
" Adsorbcja
" Biologiczne usuwanie zanieczyszczeń
" Wymiana substancji lotnych między wodą a atmosferą
" Wymiana substancji między dnem a wodą
Biologiczne usuwanie zanieczyszczeń polega na:
Biosorpcji  czasowym gromadzeniu na powierzchni np. tlenków i wodorotlenku Fe
Mineralizacji
Bioakumulacji
Immobilizacji
Mineralizacja przebiega w etapach:
" Biodegradacji
" Utleniania produktów nieorganicznych
" Samooczyszczanie jest to procesem tlenowym. Wywołuje deficyt O2.
Wpływ czynników biocenologicznych na proces samooczyszczania
O2
Spełnia rolę akceptora H podczas utleniania substancji organicznej i zredukowanych form S i N.
Ilość tlenu, która w określonym czasie zostaje zu\
yta przez drobnoustroje na mineralizację to biochemiczne
zapotrzebowaniu tlenu (BZT) i wyra\
ana jest w mgO2/l wody.
Streeter i Phelps (1935) przyjęli, \
e proces biochemiczny utleniania substancji przebiega wg. reakcji
monomolekularnej, tzn, \
e w ka\
dej jednostce czasu o ściśle określoną wartość, która dla 1 doby i temperatury 20oC
wynosi 20,6% ogólnej wartości BZT.
Prawidłowość ta pozwala w większości przypadków na skrócenie czasu określania BZT do 5 dni.
Linia tlenowa
Słu\
y do określania stopnia zanieczyszczeń oraz postępu samooczyszczania.
Ma 3 charakterystyczne punkty:
f& Początkowy
f& Krytyczny
f& Tzw. punkt przegięcia
Punkt początkowy linii tlenowej znajduje się bezpośrednio poni\
ej z
ródła
zanieczyszczenia. Wskutek dopływu związków organicznych w wodzie rozpoczyna
się w tym miejscu zwiększony pobór O2 na mineralizację.
Dyfuzja z powietrza nie nadą\
a za jego zu\
yciem.
Wyznacza ona 4 strefy samooczyszczania:
1. strefę największego obcią\
enia
2. strefę rozkładu
3. strefę regeneracji
4. strefę wody czystej
Inne czynniki wpływające na samooczyszczanie:
Temperatura
Mo\
e wpływać dodatnio  podwy\
sza tempo procesów biodegradacyjnych lub
ujemnie  mo\
e zmniejszać rozpuszczalność O2.
Odczyn
Optymalny obojętny. Gwałtowna zmiana pH wody uniemo\
liwia funkcjonowanie większości enzymów i
niszczy komórki.
Związki toksyczne
Stopień zatrucia wody oraz toksyczność określa się za pomocą metody biotestów, które pozwalają na ocenę
zaburzeń w podstawowym metabolizmie u organizmów testowych, po określonym czasie kontaktu z trucizną
(testy fizjologiczne); zabójczego działania badanego związku na organizmy testowe (testy letalne).
1
OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW
polega na doprowadzeniu do stanu, w którym stę\
enie i rodzaj zanieczyszczeń mieszczą się w dopuszczalnych granicach.
Aby proces samooczyszczania stanowił faktycznie końcowy etap oczyszczania ścieków ekosystem obcią\
ony ściekami musi działać
bardzo sprawnie tzn. funkcje metaboliczne biocenozy i obieg materii w łańcuchu troficznym muszą się odbywać bez zakłóceń.
Najczęstszą przyczyną niespełnienia tego warunku jest nadmierne obcią\
enie odbiornika ściekami lub zatrucie
CHARAKTERYSTYKA ŚCIEKÓW
Ściekami nazywamy wody zu\
yte przez gospodarstwa domowe i zakłady przemysłowe oraz wody opadowe spłukujące z
powierzchni terenów miejskich i rolniczych ró\
nego rodzaju nieczystości:
Ścieki bytowo-gospodarcze  du\
e ilości zanieczyszczeń fekalnych i mocznika, odpadów roślinnych i zwierzęcych oraz
detergentów. W 1m3  1260g zanieczyszczeń organicznych i mineralnych głównie białko, węglowodany i tłuszcze  czyli składniki
łatworozkładalne  łatwe do oczyszczenia metodami biologicznymi. Substancje organiczne są szkodliwe z punktu widzenia
biologicznego  detergenty i środki dezynfekcyjne;
Ścieki miejskie - ścieki bytowo-gospodarcze mieszane ze ściekami przemysłowymi;
Ścieki przemysłowe  w zale\
ności od pochodzenia: z przemysłu spo\
ywczego o podobnym składzie jak gospodarczo  bytowe,
inne zawierają trudnodostępne składniki tj. ligniny (przemysł włókienniczy, drzewny i papierniczy), ale te\
toksyczne  cyjanki,
fenole, nitrozwiązki, barwniki, oleje, substancje utleniające, sole metali cię\
kich;
Wody deszczowe  te\
bardzo zanieczyszczone pyłami, substancjami gazowymi, komórkami mikroorganizmów pochodzącymi z
powietrza i gruntu. Spłukują resztki paliw, olei, nawozów sztucznych, środków ochrony roślin.
SPOSOBY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW
" Usuwanie zanieczyszczeń ze ścieków  cedzenie, sedymentacja, flotacja ciał nierozpuszczalnych  oczyszczanie mechaniczne
(I - pierwszy stopień oczyszczenia)
" Oczyszczanie biologiczne (II - drugi stopień) usuwane są głównie organiczne substancje rozpuszczalne przez mikroorganizmy
heterotroficzne
" Usuwanie nadmiaru substancji biogennych (III  trzeci stopień) lub związków refrakcyjnych (nie podlegają prawie usuwaniu
biologicznemu  np. detergenty, pestycydy)
OCZYSZCZANIE WST
PNE usuwa ciała stałe i nierozpuszczalne w wodzie, piasek, zawiesiny opadające
" Cedzenie ścieków przez kraty i sita
" Oddzielanie piasku w piaskownikach
" Oddzielanie drobnych zawiesin w osadnikach wstępnych za pomocą zgarniaczy poruszających się po części przepływowej
BIOLOGICZNE OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW zachodzi w:
" Komorach napowietrzania z osadem czynnym
" Zło\
ach biologicznych
" Glebie (filtry gruntowe, pola irygowane i pola nawadniane)
" Stawach biologicznych (stabilizacja, napowietrzanie  tak\
e w stawach rybnych)
OCZYSZCZANIE ŚCIEKÓW OSADEM CZYNNYM
Polega na mineralizacji związków organicznych przeprowadzanej głównie przez heterotroficzne bakterie
(liczba komórek bakteryjnych jest tu wielokrotnie wy\
sza ni\
w warunkach naturalnych;
zapotrzebowanie na O2 pokrywane jest poprzez napowietrzanie)
w drodze takich samych procesów biochemicznych jak przy samooczyszczaniu.
Ścieki kierowane są do komór napowietrzania z osadem czynnym 
gęstą zawiesiną mikroorganizmów  stały dopływ O2, mieszanie utrzymane w stanie zawieszonym.
Rozwój osadu czynnego następuje w warunkach hodowli ciągłej.
Rozdzielanie oczyszczonych ścieków od osadu następuje w osadniku wtórnym skąd po odprowadzeniu ścieków do odbieralnika
osad przeprowadzany jest przez komorę regeneracyjną z powrotem do osadnika wstępnego.
Ze względu na uzyskane efekty końcowe wyró\
nia się sposoby:
" Uproszczone  długotrwałe napowietrzanie ścieków z osadem, pełen biologiczny rozkład substancji organicznej oraz
zredukowanych form związków mineralnych, 90% usuwania zanieczyszczeń;
" Konwencjonalne  te\
ok. 90% usuwania zanieczyszczeń w ciągu kilku godzin;
" Wysokosprawne  bardzo krótki okres czasu, intensywne napowietrzanie i więcej osadu;
" Częściowo oczyszczające  krótkotrwałe napowietrzanie ścieków z małą ilością osadu -30-70% oczyszczania.
Charakterystyka osadu czynnego
śywa kłaczkowata zawiesina głównie bakterii heterotroficznych oraz w mniejszych ilościach grzyby, pierwotniaki, zwierzęta
wy\
sze  wrotki, nicienie
Flokulacja jest najprawdopodobniej wynikiem obecności Zooglea ramigera (nale\
ącej do Pseudomonadales), a tak\
e innych bakterii
wytwarzających śluz.
Im większa powierzchnia kłaczków tym intensywniejsze procesy biochemiczne. Mimo, \
e flokulacja zmniejsza powierzchnię
aktywną jest konieczna, gdy\
zbyt du\
a dyspersja kłaczków uniemo\
liwia sedymentację drobnoustrojów i oddzielenie ich od
ścieków. Z kolei zbyt du\
a flokulacja powoduje pęcznienie osadu, złą sedymentację i złe warunki napowietrzania i od\
ywiania.
Bakterie: głównie heterotroficzne: Achromobacter, Alcaligenes, Flavobacterium, Pseudomonas, przy oczyszczaniu ścieków
gospodarczo-bytowych  Proteus. Pseudomonas w ściekach obfitych w węglowodory.
Nieliczne chemosyntetyzujące  Nitrosomonas, Nitrobacter, Thiotrix, Beggiatoa
Rzadkie grzyby
Pierwotniaki  wa\
na grupa  uczestnicząca w bioflokulacji są wskaz
nikiem pracy osadu czynnego, jego natlenienia i obcią\
enia
związkami organicznymi, od\
ywiaja się komórkami bakteryjnymi  klarują odpływ ścieków. Nale\
ą do rodzajów:Vorticella,
Carchesium, Opercularia oraz Cochliopodium(ameba), Anthophysa (wiciowce), Trachelophyllum, Lionotus, Trochilia minor,
Oxytricha pellionella, Stylonychita mytilus.
Odwrotna zale\
ność między liczebnością wiciowców i orzęsków sw osadzie czynnym.
Du\
a liczba wiciowców (Bodo, Treponema) wskazuje na przecią\
enie osadu czynnego i złą pracę osadu.
Orzęski  Verticcilla i Aspidisca  wskazują, \
e osad pracuje prawidłowo.
Wrotki  wskaz
nik dobrej pracy osadu, ale w rozsądnych granicach.
2
PARAMETRY TECHNICZNE I TECHNOLOGICZNE
PRZY OCZYSZCZANIU OSADEM
OBCI
śENIE OSADU CZYNNEGO A
ADUNKIEM ZANIECZYSZCZEC

gBZT5 /sm /s
ilość zanieczyszczeń /sucha masa osadu (g) /czas (s)
ST
śENIE OSADU CZYNNEGO W KOMORZE NAPOWIETRZANIA
System konwencjonalny 1000 - 5000 mg sm/l
System przedłu\
onego napowietrzania 3000 - 7000 mg sm/l
System częściowego oczyszczania 300 - 700 mg sm/l
INDEX OSADOWY (INDEX Mohlmana)
V (ml)
Io =
sm(g)
1g sm/ 1/2h
CZAS NAPOWIETRZANIA
0,5h-15h
t=V/q
V - objętość komór napowietrzania (ml lub m3)
q - natę\
enie przepływu ścieków (ml/h lub m3/g)
WIEK OSADU
ilośl osadu w komorze napowietrzania
ilośl osadu nadmiernego ( dobowa)
V x średnia
Wo = " [d]
Qn x n
V  ilość osadu (ml)
Xśr - stę\
enie osadu (mg/ml)
Qn  dobowa ilość osadu nadmiernego (ml/d)
Xn  stę\
enie substancji stałych w osadzie nadmiernym (mg/ml)
PRZYROST OSADU CZYNNEGO
"xV = AsR  BxV[g" sm/g BZT " d]
a  współczynnik syntezy biomasy osadu czynnego
Sr  usunięty ładunek zanieczyszczeń
B  współczynnik utleniania biomasy
Xv  stę\
enie substancji lotnych w komorze napowietrzania
OZNACZANIE BZT5
(d - c) " I
BZT5 = S + - d [mg / lO]
m
S  ilość O2 rozpuszczonego w H2O w czasie poboru wody
d - ilość O2 rozpuszczonego w H2O w wodzie do rozcieńczeń po 5-ciu dniach
c - ilość O2 rozpuszczonego w H2O w próbie wody po 5-ciu dniach
m.  objętość badanej H2O w cm3
I  zawartość H2O w butelce
WSKAy
NIK SAPROBOWOŚCI
S  wartość saprobowości - przynale\
ność gatunków do 5 stopni systemu saprobowego
(0  strefa ksenosaprobowa ;....; 4  strefa polisaprobowa)
n " s
S =
n
n  częstotliwość względna
INDEX BIOLOGICZNY
2P
index biol. =
R + K
P  liczba producentów
R  liczba reducentów
K  liczba konsumentów
BIOLOGICZNY INDEX ZANIECZYSZCZEC

B
biol.index zan. = " 100
A + B
A  ilość organizmów zawierających chlorofil
B - ilość organizmów bezchlorofilowych
WSKAy
NIK PRZYROSTU BIOMASY
E. coli w sterylnej wodzie zanieczyszczonej
Scenodesmus quadricanda w sterylnej wodzie nieznacznie zanieczyszczonej
3
SPOSOBY OCZYSZCZANIA ŚCIEKÓW NIE WYKORZYSTYWANE W OCZYSZCZALNI
"HAJDÓW"
Zastosowanie osadu czynnego
Do usuwania metali cię\
kich za pośrednictwem osadu udaje się usunąć
ok. 80% Cd, Cr,Cu, Fe, Pb, Hg, Zn, Mn (40%), Ni(18%).
Oczyszczanie ścieków na zło\
ach biologicznych
Zło\
a  zbiorniki wypełnione luz
no uło\
onym materiałem ziarnistym i porowatym (np. koksem). Najwa\
niejszą
częścią jest błona biologiczna. Śluzowata warstwa zło\
ona z bakterii, pierwotniaków, grzybów i
miksotroficznych glonów  otacza materiał stały zło\
a.
W odró\
nieniu do osadu  błona biologiczna przylega do materiału stałego o grubości 2-3mm>
Skład: Bakterie: Zooglea ramigera, Sphaerotilus natans, bakterie siarkowe, głównie Chromatium
Pierwotniaki  wiciowce  Euglena viridis i Bodo
Orzęski  Urostyla, Oxytricha, Paramecium, Chilodenella
Rhizopoda  Amoeba, Verrucosa i Arcella
W powierzchniowych warstwach sinice z rodzaju Oscillatoria, te\
wrotki, nicienie, larwy much
Niebezpieczny jest rozwój form nitkowatych- Sphaerotilus natans, Leptomitus lacteus, Bagggiatoa alba,
Oscillatoria, które zarastają wolne przestrzenie tlenowe w konsekwencji wytwarzają warunki beztlenowe.
Zasada oczyszczania  ścieki stałe przepływają przez zło\
e w kontakcie z błoną biologiczną, doprowadzane jest
powietrze, następuje mineralizacja z namno\
eniem mikroorganizmów.
Podział (zale\
ny od prędkości przepływu ścieków i obcią\
enia ładunku zanieczyszczeń):
" Zraszane
" Spłukiwane
" Wie\
owe
" Niskoobcią\
one- otwarte urządzenia, temperatura atmosferyczna
" Wysokoobcią\
one  spłukiwane  częściowo lub całkowicie obudowane, ograniczony wpływ
czynników zewnetrznych, brak glonów, błona biologiczna cienka (1 mm), gdy\
nadmiar stale
wypłukiwany  oddzielenie osadu od ścieków w osadniku wtórnym
" Wie\
owe  do oczyszczania ściśle określonego rodzaju ścieków, wysokość zło\
a 8-9m. do 20m.,
podział na strefy o ró\
nym stopniu zanieczyszczeń i zespołach biocenotycznych
Biologiczne oczyszczanie ścieków w gruncie
Oparte na działalności biochemicznej mikroflory glebowej i drobnoustrojów ściekowych, które tworzą
mikroskopijną błonę biologiczną na cząstkach gleby przez co działa ona jak filtr biologiczny
" Filtry gruntowe  okresowe zalewanie ściekami, systemem drena\
owym do odbieralnika
" Pola irygowane  grunty orne, łąki nawadniane, ścieki oczyszczane mechanicznie
" Pola nawadniane  pola oczyszczane biologicznie i wykorzystywane rolniczo
" Zawodne zimą, mo\
liwość rozprzestrzenienia chorób, kosztowne urządzenia rozdeszczowujące,
przykry zapach
Oczyszczanie w stawach biologicznych
Naturalne lub sztuczne zagłębienia w terenie, w których światło dociera do dna. Sole mineralne wykorzystywane
przez glony Chlorella, Synechococcus  bardzo du\
a powierzchnia czynna, często zakwity glonów  Euglena
czy Chlamydomonas
III stopień oczyszczania ścieków
Pozbywanie się związków mineralnych NO3-, PO4-. Stosowne metody chemiczne i biologiczne. Np. chemiczne
strącanie fosforanów: chlorek Fe (FeCl3), siarczan glinu, biologiczne  działalność denitryfikatorów.
" Dezynfekcja ścieków
" Odnowa wód
" Koagulacja, filtracja, adsorpcja na C aktywnym, wapnowanie, elektrodializa, odwrócona osmoza,
wymiana jonowa. Daje przywrócenie przydatności do picia.
4
Podział wód zanieczyszczonych
Istnieją trudności z precyzyjnym podziałem. Niezgodności pomiędzy klasyfikacjami świadczą o
niewystarczalności u\
ywania w tym celu, jako markera, ogólnej liczebności bakterii w wodach.
I
wody bardzo czyste 200
wody czyste 5000
wody średnio zanieczyszczone 25000
wody zanieczyszczone 100000
II
Podło\
e agarowe Podło\
e Miano coli
\
elatynowe
wody nie zanieczyszczone <200 300 >1
wody nieznacznie zanieczyszczone 1000 5000 1-0,1
wody wyraz
nie zanieczyszczone 1000-5000 5000-10000 0,1-0,01
wody silnie zanieczyszczone >5000 >10000 <0,01
Dla precyzyjniejszego określania stopnia zanieczyszczenia wprowadzono pojęcie saprobowości
Wskaz
nik saprobowości określa poziom zanieczyszczenia wód martwą materią organiczną lub produktami
jej gnilnego rozkładu.
Termin saprobowość pochodzi od greckiego słowa  sapros - gnilny. Nie jest to ścisłe określenie, gdy\
strefy
saprobowe, to przede wszystkim te, w których odbywa się mineralizacja  proces tlenowy.
Tylko w wypadku nadmiernego obcią\
enia odbieralnika zanieczyszczeniami następuje wyczerpanie O2 i
gnicie materiału organicznego.
Definicja saprobowości wg Praga (1966) oraz Caspersa iKorbe (1966).
Suma wszystkich procesów rozkładu materii dostarczających wolnej energii. Mo\
na ją ocenić za pomocą
dynamiki przemian dysymilacji, intensywności pobierania O2 lub składu biocenozy. Jest procesem
przeciwstawnym produkcji pierwotnej.
Saprobowość jest tym wy\
sza im większe zanieczyszczenie (zmniejszona liczba producentów).
Sukcesywny wzrost saprobowości, powoduje liczebną przewagę destruentów nad innymi ugrupowaniami w biocenozie.
Samooczyszczanie prowadzi do zmniejszania saprobowości i prowadzi do stałego zwiększania się udziału
producentów.
W strefie o ró\
nej saprobowości zachodzą zmiany w zespołach organizmów zwanych saprobami lub saprobiontami.
Pierwszej klasyfikacji organizmów wodnych, jako wskaz
ników jakości wody dokonali Cohn (1870) oraz Mez (1898).
Na podstawie tzw. gatunków wskaz
nikowych Kolkwitz i Marsson (1908-1910) wyró\
nili 4 główne strefy saprobowe:
1. poli- w najbardziej zanieczyszczonych wodach
1" 106 bakterii/ml;
głównie bezbarwne i purpurowe bakterie siarkowe oraz wiciowce bezbarwne (Tetramitus poriformis, Bodo)
2. ą-mezo- w średnio zanieczyszczonych wodach
1" 105 bakterii/ml;
Euglena viridis dostarcza O2 z fotosyntezy, bakterie nitkowate siarkowe-Sphaerotilus, Thiotrix
3. �-mezo- w średnio zanieczyszczonych wodach
1" 104 bakterii/ml, BZT  50 mg O2/l;
 forma głodowa Sphaerotilus natans, Cladotrix dichotoma, sinice: Oscillatoria
4. oligo- w najmniej zanieczyszczonych wodach
1" 104 bakterii/ml, BZT  5 mg O2/l
całkowita czystość, nitkowate bakterie \
elaziste  Leptotrix ochraceum, Cladotrix dichotoma  forma głodowa
Sphaerotilus natans, sinice: Oscillatoria, Anabaena, okrzemki
Czasem wyró\
nia się te\
strefy:
- antysaprobowa - zwana często toksyczną, związana z intensywnymi procesami gnilnymi i wydzielaniem du\
ych ilości
trujących gazów. Organizmy \
ywe występują w niej sporadycznie.
- katarobowa - wody tej strefy są bardzo czyste, mo\
na tu zaliczyć wysokogórskie potoki i jeziora, ró\
ne wody z
ródlane
i wody podziemne wgłębne. Obserwuje się prawie całkowity brak związków organicznych i bardzo niską mineralizację.
Rozszerzenia tej klasyfikacji o dokładne podziały wód pod względem stopnia zanieczyszczenia, wprowadzenia nowych
gatunków wskaz
nikowych, jak i zastosowania metod statystycznych celem ujednolicenia wyników badań dla ich prostej
i pełnej interpretacji dokonali:
Liebmann (1962) oraz Sladecek (1973), którzy rozszerzyli listę organizmów wskaz
nikowych,
Thomas (1944), który podzielił strefę polisaprobową w zale\
ności od wielkości BZT5 na podstrefy:
5
o ą-polisaprobowa (bakteryjna) BZT5>60 mg/l O2
o �-polisaprobowa (orzęsków) BZT5 30-60 mg/l O2
o ł-polisaprobową (Sphaerotilus) BZT5 20-30 mg/l O2
Strefy saprobowe w zasadzie odpowiadały klasom czystości wód wg. klasyfikacji trójstopniowej obowiązującej w
latach 1970-2004. Od 2005 roku WiOŚ posługuje się skalą pięciostopniową.
W okresie obowiązywania trójstopniowej skali czystości wód ogólna charakterystyka danej klasy nie ulegała du\
ym
zmianom i wyglądała następująco:
" Klasa I  Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako
z
ródło zaopatrzenia ludności w wodę pitną, jako z
ródło zaopatrzenia przemysłu spo\
ywczego i innych gałęzi
przemysłu wymagających tej klasy czystości wody oraz hodowli ryb łososiowatych;
" Klasa II  Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako
z
ródło zaopatrzenia w wodę hodowli zwierząt, do celów rekreacji, sportów wodnych i kąpielisk oraz do hodowli
ryb z wyjątkiem łososiowatych.
" Klasa III  Wody tej klasy czystości mogą być wykorzystywane (do 1991 formułowano to "są przeznaczone"), jako
z
ródło zaopatrzenia w wodę zakładów przemysłowych z wyjątkiem tych, dla których wymagana jest klasa I i II
oraz do celów nawodnienia terenów rolnych i ogrodniczych.
Wartości graniczne szczegółowych wskaz
ników takich jak zawartość poszczególnych zanieczyszczeń określane były w
odpowiednich rozporządzeniach. Część wskaz
ników była obligatoryjna  były to: ilość rozpuszczonego tlenu, BZT5,
ChZTMn, stę\
enie fenoli, chlorków, siarczanów i zawiesin. Wody nie spełniające ww. norm bywały niekiedy nazywane
nieformalnie wodami czwartej klasy, ale w oficjalnych publikacjach określane były, jako wody pozaklasowe lub nie
odpowiadające normom (n.o.n.)
6