STRONA 500

leży to od organu założycielskiego, który może podjąć takie kroki, aby zapobiec likwidacji przedsiębiorstwa czy jego upadłości. Decyzja o ustanowieniu zarządcy komisarycznego wymaga dodatkowo zgody Ministra Finansów. W stosunku do takiej decyzji nie można zgłosić sprzeciwu.
Zarządca komisaryczny przejmuje obowiązki po wydaniu zarządzenia, co w konsekwencji powoduje rozwiązanie organów samorządu przedsiębiorstwa i odwołanie dyrektora. Przejmuje on kompetencje organów przedsiębiorstwa z wyjątkiem: przyjmowania i zatwierdzania sprawozdania finansowego oraz dokonywania podziału wypracowanego zysku przez przedsiębiorstwo na fundusze oraz zasad wykorzystywania tych funduszy. Kompetencje te przejmuje organ założycielski. Zarządcą komisarycznym
może być zarówno osoba fizyczna, jak i osoba prawna. W tym ostatnim przypadku działać będzie ona przez organ lub pełnomocnika, a w przypadku spółki z o.o. lub akcyjnej -również przez prokurenta.

Nb 569
Zarządca komisaryczny ma inne źródło ustanowienia niż zarządca (umowa o zarządzanie). Ponadto zarządca komisaryczny ma inny cel niż zarządca działający na podstawie urnowy, tzn. przygotowanie programu uzdrowienia przedsiębiorstwa w sytuacji jego zagrożenia finansowego.
Zarządca komisaryczny powinien przygotować program naprawczy, który powinien obejmować ocenę sytuacji, wskazanie kierunków i sposobów poprawy sytuacji itp. Plan ten musi być zatwierdzony przez organ założycielski. Zarządca komisaryczny przedstawia co 3 miesiące sprawozdanie ze swojej działalności. W przypadku uchylenia przyczyn powstania zarządu komisarycznego organ założycielski wydaje zawiadomienie o uchyleniu tego zarządu. Może to również uczynić, jeżeli wykonywanie programu naprawczego nie rokuje poprawy gospodarki przedsiębiorstwa (art. 69 PPU).

2.4. Likwidator
Nb 570
Z chwilą postawienia przedsiębiorstwa w stan likwidacji organ założycielski odwołuje dyrektora przedsiębiorstwa państwowego i wyznacza likwidatora. Ulegają rozwiązaniu z mocy prawa organy samorządu załogi przedsiębiorstwa (art. 21 PPU). Kompetencje rady pracowniczej do zatwierdzania rocznych sprawozdań finansowych przedsiębiorstwa postawionego w stan likwidacji wykonuje organ założycielski.
Likwidatorem może być zarówno osoba zatrudniona w przedsiębiorstwie (również dotychczasowy dyrektor), jak i osoba spoza przedsiębiorstwa. W tym ostatnim przypadku mogą to być zarówno osoby fizyczne,
jak i osoby prawne.


STRONA 501
Rozp. RM z 30.11.1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych nakłada na likwidatora wiele obowiązków (z uwzględnieniem KrRejSU). Należą do nich przede wszystkim: zgłoszenie do rejestru wniosku o wpisanie otwarcia likwidacji, zawiadomienie banku finansującego przedsiębiorstwo o otwarciu likwidacji, sporządzenie bilansu na dzień otwarcia likwidacji, sporządzenie planu finansowego likwidacji, tj. planu pokrycia kosztów działalności przedsiębiorstwa i planu kosztów likwidacji. Do obowiązków likwidatora należy ponadto spłata lub zabezpieczenie zobowiązań. Może to się odbywać zarówno ze środków posiadanych, jak i otrzymanych w wyniku zbycia środków trwałych. Likwidator powinien przekształcić zobowiązania niepieniężne w pieniężne, ustalić listę wierzycieli i kolejność ich zaspokajania.
Likwidator podlega nadzorowi organu prowadzącego postępowanie likwidacyjne. Na zakończenie likwidacji likwidator powinien przedłożyć sprawozdanie z procesu likwidacji z wnioskiem do organu założycielskiego o uznanie przedsiębiorstwa za zlikwidowane. Postępowanie likwidacyjne kończy się wtedy, gdy zostały zabezpieczone lub zaspokojone wszystkie długi.

2.5. Tymczasowy kierownik
Nb 571
W specyficznych sytuacjach -określonych w art. 33 ust. 3 i art. 41 PPU -może być wyznaczony tymczasowy kierownik przedsiębiorstwa. W pierwszym przypadku w przedsiębiorstwie nowo organizowanym organ założycielski może wyznaczyć tymczasowego kierownika na okres nie dłuższy niż 6 miesięcy. Drugi przypadek, określony w art. 41, dotyczy sytuacji zawieszenia dyrektora w pełnieniu przez niego funkcji przez okres do 6 miesięcy, gdy dalsze pełnienie funkcji zagraża podstawowym interesom przedsiębiorstwa. Wtedy to również może być wyznaczony tymczasowy kierownik przedsiębiorstwa.
Wyznaczenie tymczasowego kierownika przez organ uprawniony do powołania dyrektora może mieć miejsce również w innych przypadkach niż określone w art. 33 i 41 PPU, w szczególności w sytuacji:
l) odwołania dyrektora,
2) rezygnacji dyrektora z zajmowanego stanowiska,
3) wygaśnięcia okresu, na jaki dyrektor był powołany,
4) zawieszenia przez sąd postępowania upadłościowego,
5) zakończenia lub przerwania postępowania naprawczego,
6) rozwiązania ze skutkiem natychmiastowym urnowy o zarządzanie przedsiębiorstwem lub z upływem terminu jej wypowiedzenia,
7) śmierci dyrektora.



STRONA 502

Przepisy PPU nie precyzują kompetencji tymczasowego kierownika ani zasad jego działania. Wstępuje on we wszelkie prawa i obowiązki dyrektora, tzn. ma prawo zarządzania i reprezentacji przedsiębiorstwa, podejmowania samodzielnych decyzji z uwzględnieniem praw innych organów itp. (odmiennie wyr. SA w Rzeszowie z 23.12.1992 r., III Apr 28/92, OSA 1993, Nr 5, poz. 16).
Tymczasowy kierownik podlega wpisowi do rejestru (art. 74 ż l) rozp. Ministra Sprawiedliwości z 21.12.2000 r. (Dz.U. Nr 117, poz. 1237) w sprawie szczegółowego sposobu prowadzenia rejestrów wchodzących w skład Krajowego Rejestru Sądowego oraz szczegółowej treści wpisów w tych rejestrach.
W przypadku, o którym mowa w art. 41 i 33a PPU, chodzi o już działające przedsiębiorstwo państwowe. W przypadku tymczasowych kierowników, o których mowa w art. 33 PPU, tryb ich powoływania jest odmienny -wyznaczani są przez organ założycielski (art. 33), a w przypadku, o którym mowa w art. 41 i 33a PPU, tymczasowego kierownika powołuje rada pracownicza, jeżeli ma prawo powoływania dyrektora. Jeżeli rada jest pozbawiona tego prawa, powołuje go organ założycielski. Również odmienne są skutki zachowania trybu sprzecznego z art. 33 ust. 3, art. 33a w stosunku do art. 41 ust. 2. W przypadku zawieszenia dyrektora ten ostatni nie traci charakteru organu osoby prawnej, ale istnieje czasowa niemożność realizacji funkcji organu przez maksimum 6 miesięcy. Okres zawieszenia może być skrócony. Skrócony wówczas zostaje okres pełnienia funkcji przez tymczasowego kierownika.

2.6. Reprezentant upadłego
Nb 572
Konsekwencją faktu postawienia przedsiębiorstwa państwowego w stan upadłości (art. 24 PPU) jest odwołanie dyrektora przedsiębiorstwa państwowego i wyznaczenie reprezentanta upadłego. Rozwiązaniu z mocy prawa ulegają organy samorządu załogi przedsiębiorstwa państwowego. Ponadto według ogólnych zasad prawa upadłościowego z dniem ogłoszenia upadłości sąd wyznacza -poza sędzią komisarzem syndyka masy upadłości. Rozwiązanie przyjęte w ustawie o przedsiębiorstwach państwowych jest dosyć charakterystyczne. Mianowicie wprowadzono odrębne reguły dotyczące działań przez reprezentanta upadłego w stosunku do takich czynności syndyka. W ustawie o przedsiębiorstwach państwowych nie określono zakresu praw i obowiązków reprezentanta upadłego. Nie może oznaczać to, że są to analogiczne kompetencje, jak w przypadku syndyka masy upadłości. Reprezentant upadłego realizuje swoje zadania w zakresie węższym niż syndyk,


STRONA 503

działając obok syndyka. Jego rola jest bierna i sprowadza się do kontroli czynności syndyka w imieniu upadłego. Natomiast syndyk działa w imieniu wszystkich wierzycieli. Do podstawowych czynności reprezentanta należy zaliczyć: składanie wniosków o dopuszczenie do zawarcia układu, odbieranie pism procesowych, składanie środków zaskarżenia. Ustanowienie reprezentanta upadłego przez organ założycielski (odbywa się poza sądem i procedurą sądową) powinno być zgłoszone do KRS (ż 78 pkt41it. d rozp. MSz21.12.2000r. i art. 44 ust. l KrRejSU).

2.7. Kurator
Nb 573
Zgodnie z generalnymi zasadami obowiązującymi w naszym prawie, osoba prawna, w tym przedsiębiorstwo państwowe, nie może trwale działać bez organów. Potwierdza to art. 42 KC, który stanowi, że jeżeli osoba prawna nie posiada swoich organów, należy powołać kuratora, który powinien postarać się o powołanie organów, a w razie potrzeby o likwidację przedsiębiorstwa. Jak sądzę, przepis ten winien być uzupełniony uwagą: "pod warunkiem że nie działa w imieniu osoby prawnej inny, poza kuratorem, przedstawiciel ustawowy". Tak więc, jeżeli nie jest ustanowiony któryś z wyżej wymienionych przedstawicieli ustawowych, należy ustanowić kuratora. Ustanowienie wymienionych nie tworzy obowiązku powołania kuratora, mimo że osoba prawna nie może działać przez organy. Kurator może być powołany również na podstawie art. 26 KrRejSU.

3. Pełnomocnicy
Nb 574
Poza możliwością występowania w stosunkach prawnych przez organ lub przedstawiciela ustawowego, przedsiębiorstwo, zgodnie z art. 50 ust. l PPU, może być reprezentowane również jednoosobowo przez pełnomocników. Pełnomocnicy mogą dokonywać samodzielnie czynności prawnych, jeżeli nie zachodzą warunki z art. 50 ust. 2 PPU, tj. gdy nie jest wymagana reprezentacja łączna. Jeżeli czynności prawne obejmują rozporządzanie prawem, którego wartość przekracza 5000 zł lub czynności te mogą powodować powstanie zobowiązania przedsiębiorstwa do świadczenia o wartości powyżej 5000 zł, to czynność taka wymaga współdziałania z pełnomocnikiem lub reprezentacji łącznej przez dwóch pełnomocników. Pełnomocników ustanawia i odwołuje dyrektor (uchw. SN z 16.1.1986 r., III PZP 36/85, OSNCP 1986, Nr 10 poz. 156). Mogą być nimi zarówno osoby fizyczne, jak i prawne. Pełnomocnicy -osoby fizyczne nie muszą mieć pełnej zdolności do czynności prawnych (art. 100



STRONA 504

KC). Mogą nimi być pracownicy przedsiębiorstwa, w szczególności główni księgowi (uchw. SN (7) z 7.11.1986 r., 111 PZP 14/86, OSN 1987, Nr 5-6). O zakresie legalnego działania decyduje dyrektor, określając granice umocowania pełnomocnika. On też decyduje, czy mamy do czynienia z pełnomocnictwem ogólnym, szczególnym czy rodzajowym. Udzielenie pełnomocnictwa wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności.
Reprezentacja bierna przez pełnomocnika jest jednoosobowa.

IV. Dysponowanie składnikami majątku przez przedsiębiorstwa
1. Uwagi ogólne
Nb 575
Przedsiębiorstwo państwowe zostaje wyposażone w środki niezbędne do prowadzenia działalności określonej w akcie erekcyjnym. Majątek ten stanowi podstawę jego funkcjonowania. Środki te mają charakter "pierwotny", gdyż w toku działalności przedsiębiorstwa następuje przyrost lub obniżenie wartości jego majątku. Na majątek w toku działalności składają się zarówno aktywa, jak i pasywa przedsiębiorstwa. Mienie, w które przedsiębiorstwo zostało wyposażone, stanowi fundusz założycielski przedsiębiorstwa. Natomiast fundusz własny przedsiębiorstwa odzwierciedla wartość majątku przedsiębiorstwa po odliczeniu funduszu założycielskiego.
Należy wyraźnie odróżnić majątek przedsiębiorstwa od majątku innych państwowych osób prawnych. Zgodnie z art. 441 ż 1 KC, należy dokonać podziału na mienie państwowe przysługujące Skarbowi Państwa oraz państwowym osobom prawnym. Pojęcie "mienie" użyte w art. 44 KC odpowiada terminowi "majątek" (w wąskim znaczeniu), tj. dotyczy tylko ogółu aktywów majątkowych przysługujących przedsiębiorstwu. Pojęcie "majątek" sensu largo wiąże się również z ogółem pasywów, tj. ciążących na przedsiębiorstwie obowiązkach o charakterze prawnym.
Przedsiębiorstwo gospodarując wydanym i nabytym mieniem, czyni to na własny rachunek i za takie czynności ponosi odpowiedzialność, nie ponosząc odpowiedzialności za zobowiązania innych państwowych osób prawnych. Dysponowanie składnikami majątkowymi nie jest jednak swobodne. Omawiając zasady dysponowania składnikami majątkowymi przez przedsiębiorstwo, należy wyraźnie odróżnić zasady takiego dysponowania w toku normalnie funkcjonującego przedsiębiorstwa lub na wypadek likwidacji, upadłości, komercjalizacji czy prywatyzacji.


STRONA 505

2. Dysponowanie w toku bieżącej działalności
Nb 576
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych i przepisy wykonawcze do niej wprowadzają szereg ograniczeń przedmiotowych w bieżącym dysponowaniu składnikami majątkowymi. Ograniczenia te dotyczą:
1) rozporządzania środkami zaliczonymi do rzeczowego majątku trwałego,
2) dysponowania składnikami w następstwie dokonanych określonych czynności prawnych,
3) dysponowania na rzecz określonych podmiotów.

Ustawa z 29.9.1994 r. o rachunkowości (Dz.U. Nr 121, poz. 591 ze zm.) używa pojęcia środki trwałe. Konkretyzacja tego pojęcia znajduje się w rozp. RM z 30.12.1999 r. w sprawie klasyfikacji środków trwałych (Dz. U. Nr 112, poz. 1317). Zgodnie z tymi przepisami, przez środki trwałe rozumie się składniki majątku trwałego, mające postać nieruchomości (grunty, budynki i budowle, w tym także będące odrębną własnością lokale), maszyn, urządzeń, środków transportu oraz innych, kompletnych i zdatnych do użytku w momencie przyjęcia do używania przedmiotów, a także inwentarza żywego -o przewidywanym okresie użytkowania dłuższym niż rok, przeznaczone na własne potrzeby jednostki lub oddane do używania na podstawie najmu, dzierżawy lub innej umowy o podobnym charakterze.
Ograniczenia w dysponowaniu składnikami majątkowymi polegają na:
1) konieczności przeprowadzania przetargu na środki trwałe, z wyjątkiem sprzedaży podczas likwidacji przedsiębiorstwa,
2) uzyskaniu w pewnych sytuacjach zgody rady pracowniczej, 3) uzyskaniu zgody organu założycielskiego na dokonanie niektórych czynności prawnych,
4) uzyskaniu zgody Ministra właściwego ds. Skarbu Państwa na dokonanie niektórych czynności prawnych,
5) spełnieniu wymogu reprezentacji łącznej.

Nb 577
Ad 1). Przetarg -obok oferty i rokowań -jest jednym ze sposobów zawarcia umowy. Może być przeprowadzony ustnie lub pisemnie. Zgodnie z art. 702 ż 1 KC, oferta złożona w toku przetargu ustnego przestaje wiązać, gdy inny licytant złoży ofertę korzystniejszą albo przetarg zostanie zamknięty bez wyboru którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej. Zawarcie umowy w drodze przetargu pisemnego przestaje wiązać, gdy została wybrana inna oferta lub gdy przetarg został zamknięty bez wybrania którejkolwiek z ofert, chyba że w warunkach przetargu zastrzeżono inaczej (art. 703 ż 1 KC). Do ustalenia chwili zawarcia umowy w drodze przetargu pisemnego stosuje się przepisy dotyczące przyjęcia oferty.



STRONA 506

Przepisy Kodeksu cywilnego stanowią lex gen era lis w stosunku do rozp. RM z 5. 10.1993 r. w sprawie zasad organizowania przetargu na sprzedaż środków trwałych przez przedsiębiorstwa państwowe oraz warunków odstąpienia od przetargu (Dz.U. Nr 97, poz. 443 ze zm.). Wszystkie podmioty prawa cywilnego -prowadzące sprzedaż w trybie przetargowym -obowiązane są stosować zasady zawarte w Kodeksie cywilnym. Przedsiębiorstwa państwowe ponadto mają obowiązek postępowania zgodnego z przepisami wyżej wymienionego rozporządzenia. Nie ma przeszkód, aby inne podmioty przejmowały zasady przyjęte w przepisach dotyczących przedsiębiorstw państwowych i stosowały je w takiej samej lub zmienionej formie.
W przedsiębiorstwach państwowych przetarg na sprzedaż środków trwałych ma charakter publiczny, tj. prowadzący przetarg ma obowiązek ogłosić publicznie o zamiarze przeprowadzenia przetargu w codziennej prasie krajowej lub lokalnej ze szczegółowym określeniem jego zasad. Obowiązek ogłoszenia w prasie krajowej powstaje, jeżeli wartość środka trwałego jest równa lub większa od dziesięciokrotności minimalnej wartości środka trwałego (obecnie ustawodawca odstąpił od określania minimalnej wartości środka trwałego -zob. ustawa o rachunkowości).
Przetarg może być przeprowadzony w dwóch formach: ustnej (licytacja) i pisemnej (zbieranie ofert). Sprzedawca ustala wadium w wysokości 10% ceny wywoławczej sprzedaży środka trwałego tytułem zabezpieczenia wykonania zobowiązania wynikającego z przetargu.
Przetarg ustny odbywa się w drodze publicznej licytacji. Licytacja polega na tym, że po wywołaniu ceny środka trwałego (ceną wywoławczą jest cena oszacowana) następują tzw. postąpienia, czyli oferta ceny, którą biorący udział w licytacji przedstawia publicznie. Jeżeli po zgłoszonym postąpieniu (nie mniej niż l % ceny wywoławczej) inny uczestnik przetargu zaoferuje wyższą cenę, cena przestaje wiązać poprzednika. Po zakończeniu postąpień prowadzący przetarg po trzech ogłoszeniach zamyka przetarg i udziela przybicia licytantowi, który zaoferował cenę najwyższą. Z chwilą przybicia następuje sprzedaż środków trwałych na rzecz nabywcy. Wadium, które zostało wpłacone przez nabywcę, zostaje zaliczone na poczet ceny nabycia, a wadium wpłacone przez pozostałych uczestników ulega zwrotowi.
Przetarg pisemny, czyli przetarg ofert, ma na celu wybór oferenta, który zaoferował najwyższą cenę. Jest to wariant, którego celem jest uzyskanie najwyższych kwot, nie mają natomiast znaczenia np. warunki zbycia, dodatkowe czynniki, które mógłby oferent przedstawić. Jeżeli kilku oferentów zaproponowało tę samą cenę, prowadzący przetarg wybiera nabywcę lub postanawia o kontynuowaniu przetargu.
Paragrafy 28 i 29 wymienionego wyżej rozp. określają precyzyjnie, kiedy należy odstąpić od przetargu.


STRONA 507
Możliwe jest to w sytuacji gdy:
-środki te mają cenę rynkową i jest oczywiste, że w drodze przetargu nie otrzyma się ceny wyższej,
-przedmiotem sprzedaży są składniki majątkowe, których wartość wynikająca z ewidencji księgowej, uwzględniającej skutki przeszacowania i zmniejszonej o stopień umorzenia, nie przekracza kwoty określonej w przepisach w sprawie uznawania składników majątkowych za środki trwałe,
-przedmiotem sprzedaży są lokale mieszkalne stanowiące własność przedsiębiorstwa państwowego, a sprzedaż następuje za cenę nie niższą niż 50% ich wartości rynkowej na rzecz najemcy lub osoby stale z nim zamieszkującej, osoby bliskiej w rozumieniu art. 4 pkt 13 ustawy z 21.8. 1997 r. o gospodarce nieruchomościami (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr46, poz. 543), cenę określa się z uwzględnieniem, że przedmiotem sprzedaży są lokale zajęte, a wartość ulepszeń dokonanych przez najemcę zalicza się na poczet ceny lokalu,
-przedmiotem sprzedaży są środki trwałe przeznaczone do produkcji podejmowanej w innym przedsiębiorstwie państwowym.
Jeżeli środki trwałe nie zostały sprzedane w drodze przetargu po cenie wywoławczej, sprzedawca może je sprzedać bez przeprowadzenia kolejnego przetargu po cenie najwyżej oferowanej, ale nie niższej niż 1/2 ceny oszacowania w przypadku ruchomości i nie niższej niż 2/3 ceny oszacowania w przypadku nieruchomości.

Nb 578
Zbywanie środków trwałych w ramach likwidacji przedsiębiorstw państwowych może nastąpić również w trybie:
-oferty ogłoszonej publicznie lub
-w wyniku rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia.
Zastosowanie mają tu zasady określone w art. 66 i nast. KC. Tryb ofertowy lub rokowaniowy musi być poprzedzony ogłoszeniem publicznym lub publicznym zaproszeniem do rokowań.

Nb 579
Ad 2). Wspomniany wpływ rady pracowniczej na proces reprezentacji -poza bezpośrednią możliwością, określoną w art. 64 PPU (prawo rady pracowniczej do występowania z żądaniem odszkodowania), art. 33 (prawo powoływania dyrektora) czy art. 37 ust. l (prawo jego odwołania) ma charakter pośredni. Rada pracownicza musi wyrazić zgodę na dokonanie niektórych czynności prawnych przez upoważnione do tego osoby (dyrektor, pełnomocnicy). Dotyczy to prawa rady pracowniczej do wyrażania zgody na utworzenie spółki, przystąpienie do niej lub przekształcenie w nią, przystąpienie do innej struktury organizacyjnej, nabycie udziałów lub akcji, wystąpienie z takiej struktury, żądanie rozwiązania, zbycia udziałów lub akcji (art. 24 ust. l pkt 4 ustawy o samorządzie załogi przedsiębiorstwa państwowego), oddanie środków trwałych do korzystania osobom prawnym lub fizycznym (art. 24 ust. l pkt 5) oraz zbycie środ-

STRONA 508

-ków trwałych lub dokonanie darowizny (art. 24 ust. l pkt 10). Wymienione kompetencje mają jednorodny charakter i bezpośrednio wpływają na dokonanie czynności prawnych w imieniu bądź za przedsiębiorstwo. Jeżeli zgoda zostanie udzielona, dochodzi do zawarcia umowy przez przedsiębiorstwo z osobami trzecimi. Wyrażenie woli przedsiębiorstwa na zewnątrz jest dokonywane przez dyrektora lub inne podmioty (pełnomocników, przedstawicieli ustawowych) samodzielnie lub łącznie.
Zgoda rady pracowniczej, moim zdaniem, powinna być traktowana jako oświadczenie woli. Jeżeli czynność prawna dokonana zostanie bez zgody rady pracowniczej, a dyrektor działa w granicach swego umocowania jako organ, należy stosować per analogiam art. 103 KC. Przepis ten przewiduje możliwość zachowania ważności umowy zawartej przez dyrektora bez zgody rady pracowniczej poprzez jej potwierdzenie. Do czasu potwierdzenia czynność prawna ma charakter czynności prawnej kulejącej (negotium claudicans). Potwierdzenie umowy oznacza, że jest ona w pełni skuteczna od chwili potwierdzenia. Jeżeli zostałby wyznaczony termin do potwierdzenia (podjęcia uchwały przez radę pracowniczą, wyrażającej zgodę na dokonanie danej czynności prawnej), a termin ten bezskutecznie upłynął lub odmówiono by zgody, druga strona staje się wolna i czynność prawna staje się definitywnie nieważna (por. A. Kidyba, Dyrektor, s. 123).
Nb 580
Ad 3). W pewnych sytuacjach konieczne jest uzyskanie zgody organu
założycielskiego na dokonanie przez przedsiębiorstwo państwowe czynności prawnej (M. Litwińska, w: Prawo, s. 144-145). Dotyczy to zbycia tylko niektórych składników majątkowych, tj. zbycia związanego z:
wniesieniem mienia do spółki,
-wniesieniem mienia do fundacji,
-dokonaniem darowizny,
nieodpłatnym oddaniem mienia do używania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego,
sprzedażą akcji lub udziałów (z wyjątkiem akcji spółek dopuszczonych do publicznego obrotu).
Decydujący w tym przypadku jest rodzaj dokonywanej czynności prawnej, a nie inne elementy, np. wartość środka trwałego, niekorzystanie z niektórych składników majątku. Zgłoszeniu podlega zamiar dokonania czynności prawnej, tak więc akceptacja musi mieć charakter uprzedni. Obowiązek zgłoszenia zamiaru dokonania czynności prawnej obciąża dyrektora przedsiębiorstwa lub wskazaną przez niego osobę. Dyrektor ponosi odpowiedzialność za zaniechanie takich czynności.


STRONA 509

Obowiązkowi zgłoszenia zamiaru dokonania czynności prawnej przez przedsiębiorstwo państwowe odpowiada obowiązek ustosunkowania się do tego zamiaru przez organ założycielski. Odpowiedź organu założycielskiego może być wyrażona w sposób wyraźny poprzez odpowiedź na pismo przedsiębiorstwa akceptującą ten zamiar lub wyraźne niewyrażenie zgody. Poza tym milczenie organu założycielskiego przez jeden miesiąc należy traktować jako wyrażenie zgody na dokonanie czynności prawnej. Odmowa wyrażenia zgody na dokonanie czynności prawnej, o której mowa w ust. l, daje organom przedsiębiorstwa -dyrektorowi i radzie pracowniczej -możliwość skorzystania z trybu spornego przewidzianego w art. 63 PPU.
Czynności prawne dokonane z naruszeniem art. 46 ust. 3-4 oraz czynności prawne, o których mowa w art. 46a ust. l, dokonane pomimo niewyrażenia zgody przez organ założycielski, są nieważne.

Nb 581
Ad 4). Niezależnie od rozwiązań przyjętych w art. 46a ustawa z 8.8.1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.) wprowadza dodatkowe ograniczenie w dysponowaniu składnikami majątkowymi przez państwowe osoby prawne, w tym również przedsiębiorstwa państwowe. Na przedsiębiorstwie państwowym ciąży obowiązek powiadomienia Min. właściwego ds. Skarbu Państwa o zamiarze rozporządzenia rzeczowymi składnikami majątku trwałego oraz nieodpłatnego oddania tych składników do korzystania innym podmiotom na podstawie umów prawa cywilnego, jeżeli przedmiot tych czynności prawnych przekracza równowartość kwoty 50 000 EURO. Minister właściwy ds. Skarbu Państwa w terminie miesiąca od otrzymania powiadomienia może nie wyrazić zgody na dokonanie takiej czynności. Brak zgody umożliwia uruchomienie trybu spornego, polegającego na wniesieniu sprzeciwu przez przedsiębiorstwo państwowe w stosunku do decyzji Min. właściwego ds. Skarbu Państwa. Sprzeciw wraz z uzasadnieniem należy wnieść do Min. właściwego ds. Skarbu Państwa w ciągu siedmiu dni od daty doręczenia decyzji. Wniesienie sprzeciwu -zgodnie z art. 5 ust. 6 cytowanej wyżej ustawy -wstrzymuje wykonanie decyzji. Ustawa nie wyjaśnia jednak, co oznacza "wstrzymanie wykonania decyzji". Z pewnością sytuacja taka nie powinna stwarzać możliwości zawarcia umowy przez przedsiębiorstwo, choć brzmienie przepisu wyraźnie o tym nie świadczy (wątpliwości takie powstają, gdyż do ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa przeniesiono automatycznie reguły rozstrzygania sporów między organem założycielskim a przedsiębiorstwem państwowym). W razie podtrzymania decyzji przez Min. właściwego ds. Skarbu Państwa, przedsię-



STRONA 510

-biorstwu państwowemu przysługuje prawo wniesienia sprawy do sądu okręgowego w ciągu siedmiu dni. Sąd powinien wyznaczyć rozprawę w terminie czternastu dni. Postępowanie przed sądem toczy się w trybie nieprocesowym (art. 691 \ 1 - 691 \9 KPC).

Nb 582
Naruszenie przepisu art. 5 ustawy o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa, tj. zawarcie umowy mimo sprzeciwu Ministra, powoduje nieważność tej czynności prawnej. Wątpliwości, jakie rodzą się na tle stosowania art. 5 cytowanej ustawy, wiążą się ze stosunkiem tego przepisu do art. 46a PPU. Czy na zasadzie lex posterior derogat legi priori przepis ten wyłącza stosowanie przepisów ustawy o przedsiębiorstwach państwowych dotyczących wyrażenia zgody przez organ założycielski? Wydaje się, że rafio legis tego przepisu polega na uzupełnieniu procedury już istniejącej, ustalonej przepisami PPU. Przekazanie Min. właściwemu ds. Skarbu Państwa kompetencji do decydowania o dysponowaniu mieniem przez przedsiębiorstwo (a także wszystkie inne państwowe osoby prawne) centralizowałoby ten proces, co nie jest zgodne z intencją przekazania funkcji organów założycielskich przedsiębiorstw wojewodom. Przepis ten ma więc zastosowanie do przedsiębiorstw państwowych, dla których organem założycielskim jest sam Min. właściwy ds. Skarbu Państwa, i uzupełniająco (obok art. 46a) do tych przedsiębiorstw państwowych, których organem założycielskim nie jest. W tym ostatnim przypadku, jeżeli przedmiot czynności prawnej przekracza kwotę 50 000 EURO, potrzebna jest dodatkowa zgoda Ministra właściwego ds. Skarbu Państwa.

Nb 583
Ad 5). Poza wskazanymi ograniczeniami istotny jest sposób realizacji reprezentacji, w szczególności, czy jest przewidziana reprezentacja łączna. Wymóg stosowania reprezentacji łącznej, określony w art. 50 ust. 2 PPU, nie wyłącza ani konieczności uzyskania zgody rady pracowniczej, ani zgody organu założycielskiego lub Min. właściwego ds. Skarbu Państwa. Dokonanie czynności prawnej bez spełnienia zasad reprezentacji łącznej -w warunkach określonych w art. 50 ust. 2 PPU -prowadzi do bezwzględnej nieważności dokonanej czynności prawnej, nawet mimo spełnienia innych warunków.

3. Dysponowanie w toku restrukturyzacji przedsiębiorstw państwowych
Nb 584
Rozdział 6 PPU poświęcony jest problematyce restrukturyzacji (łączenie i podział) oraz zakończeniu działalności przedsiębiorstwa (likwidacja

STRONA 511

i upadłość), z kolei procesy komercjalizacji i prywatyzacji uregulowane zostały w przepisach PrywPPU.
Łączenie i podział są formami zmian organizacyjnych, które mają służyć polepszeniu efektów gospodarowania łączących się przedsiębiorstw lub stworzeniu optymalnej struktury organizacyjnej nie wymagającej koncentracji w jednym podmiocie. Zarówno PPU, jak i przepisy wykonawcze nie wskazują katalogu przyczyn łączenia i podziału przedsiębiorstw. Jedynie ż 17 rozp. RM z 30.11.1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych wskazuje na kryterium "wymiernych i trwałych korzyści ekonomicznych i organizacyjnych" (K. Kruczalak, Prawo, s. 261 i nast.).
Łączenie przedsiębiorstw polega na utworzeniu jednego przedsiębiorstwa, w skład którego wchodzą załogi oraz majątki łączących się przedsiębiorstw. Wydaje się, że analogicznie do spółek kapitałowych, łączenie przedsiębiorstw może polegać na fuzji (połączeniu dwóch lub więcej przedsiębiorstw z wykreśleniem dotychczasowych z rejestru przedsiębiorstw) lub inkorporacji (przejęcie jednego, kilku przedsiębiorstw przez drugie inkorporujące z wykreśleniem inkorporowanych z rejestru przedsiębiorstw).
Podział przedsiębiorstwa polega na utworzeniu dwóch lub więcej przedsiębiorstw w oparciu o wydzielone, zorganizowane zespoły pracowników oraz zespoły środków trwałych i odpowiadające im części środków obrotowych. Podział może polegać również na wyłączeniu z przedsiębiorstwa jednostki (jednostek) organizacyjnej, w celu włączenia do innego przedsiębiorstwa. Wyłączone składniki majątkowe przekazuje się w drodze odpłatnej czynności prawnej. Podział polegający na utworzeniu dwóch lub więcej przedsiębiorstw wiąże się z utratą osobowości prawnej przez przedsiębiorstwo ulegające podziałowi. Jeżeli jednak podział polega na wyłączeniu jednostki organizacyjnej i włączeniu jej do innego przedsiębiorstwa (zbycie zorganizowanej części przedsiębiorstwa), przedsiębiorstwo, z którego wyłączone są składniki, istnieje w dalszym ciągu (K. Kruczalak, Prawo, s. 262 i nast.).
Postępowanie w procesie łączenia i podziału składa się z kilku faz:
1) wystąpienie z inicjatywą dokonania podziału lub połączenia,
2) wydanie postanowienia o wszczęciu postępowania,
3) przedstawienie zamiaru, wraz z założeniami, dokonania połączenia lub podziału (również likwidacji) radzie pracowniczej i związkom zawodowym w celu uzyskania opinii,
4) powołanie zespołu przygotowawczego w celu przygotowania opinii na temat połączenia i podziału,



STRONA 512

5) przedstawienie projektu połączenia lub podziału ogólnemu zebraniu pracowników (radzie pracowniczej) i związkom zawodowym w celu uzyskania opinii,
6) uzyskanie zgody rady pracowniczej na takie działanie,
7) podjęcie decyzji o podziale lub połączeniu przedsiębiorstwa.

Nb 585
Przepisy PPU przewidują pewien dualizm zarówno inicjatywy połączenia lub podziału, jak i organów podejmujących decyzje o wszczęciu postępowania (por. również G. Bieniek, Przedsiębiorstwa, s. 62 i nast.). W jednym przypadku dokonuje tego organ założycielski, w drugim właściwy ze względu na przedmiot działania przedsiębiorstwa minister. Jak można sądzić, w drugim przypadku decydujące są przyczyny wszczęcia postępowania w sprawie połączenia lub podziału (lepsze wykorzystanie środków produkcji oraz poprawa efektywności gospodarowania) oraz okoliczność, że ten sposób wszczęcia postępowania dotyczy przedsiębiorstw państwowych utworzonych nie w trybie art. 7 PPU.
Inicjatywa wszczęcia postępowania w sprawie połączenia przedsiębiorstwa lub jego podziału, utworzonego w trybie określonym w art. 7 PPU, może pochodzić od:
1) organu założycielskiego,
2) rady pracowniczej,
3) kierownika zakładu przedsiębiorstwa wielozakładowego.
Jeżeli wniosek pochodzi od organu założycielskiego, to na samo wszczęcie postępowania w sprawie połączenia lub podziału musi być zgoda wyrażona przez radę pracowniczą. Jeżeli wniosek pochodzi od kierownika zakładu przedsiębiorstwa wielozakładowego, to musi on uzyskać akceptację rady pracowniczej zakładu lub nie mniej niż 50% załogi zakładu (ale tylko wówczas, gdy w zakładzie nie ma rady pracowniczej). Tak więc postępowanie może być wszczęte tylko za zgodą rady pracowniczej na takie działanie (albo wyjątkowo za zgodą pracowników).
Zarządzenie o wszczęciu postępowania w formie postanowienia wydaje organ założycielski. Jeżeli łączą się przedsiębiorstwa, które mają różne organy założycielskie, postanowienie o połączeniu wydają wszystkie te organy. W przypadku połączenia proces poprzedzający wszczęcie postępowania musi być zachowany we wszystkich łączących się przedsiębiorstwach.

Nb 586
Niezależnie od podmiotów, które zostały wskazane w art. 18 ust. 1 PPU, w ż 20 rozp. RM z 30.11 .1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych (Dz.U. Nr 31, poz. 170 ze zm.) dodatkowo wymienione zostały podmioty, które mogą wnioskować o wszczęciu postępowania (A. Kidyba, Ustawa, s. III/A/48):
1) organ sprawujący nadzór,

STRONA 513

2) bank finansujący przedsiębiorstwo.
Wniosek wyżej wymienionych podmiotów musi być zaakceptowany przez radę pracowniczą. Przepisy milczą na ten temat. Jednakże wobec wyraźnego określenia uprawnień rady pracowniczej w art. 18 PPU co do wyrażenia zgody, również gdy postępowanie jest wszczynane z inicjatywy organu założycielskiego, analogicznie należy postępować w omawianych przypadkach.

Nb 587
Niezależnie od powyżej wskazanego trybu, wszczęcie postępowania w sprawie połączenia lub podziału przedsiębiorstwa może odbyć się na podstawie decyzji ministra właściwego ze względu na przedmiot działania przedsiębiorstwa. Możliwe to jest wówczas, gdy z inicjatywą występuje:
1) sam minister,
2) organ założycielski lub rada pracownicza,
3) rada pracownicza i kierownik zakładu sporządzającego bilans,
4) kierownik zakładu, w którym nie ma rady pracowniczej.
Niezależnie od podmiotu występującego z inicjatywą połączenia lub podziału przedsiębiorstwa, minister zasięga opinii organu założycielskiego oraz organów przedsiębiorstwa.
Wskazany tryb podejmowania decyzji przez właściwego ministra nie uwzględnia w każdym przypadku akceptacji takich działań przez organy przedsiębiorstwa, zwłaszcza radę pracowniczą. Przepisy PPU przewidują w takiej sytuacji tryb sporny przewidziany w art. 63 PPU. Potrzeba było wyraźnego uregulowania kwestii, bowiem minister, który wszczyna postępowanie, nie jest organem sprawującym nadzór nad przedsiębiorstwem, w związku z czym art. 63 PPU nie miałby zastosowania (G. Bieniek, Przedsiębiorstwa, s. 63).

Nb 588
Z procesu decyzyjnego w sprawie podziału lub połączenia wyłączony jest dyrektor przedsiębiorstwa państwowego. Nie ma on prawa zgłaszania wniosku o łączenie lub podział. Może to czynić tylko za pośrednictwem rady pracowniczej. Dyrektor posiada prawo zgłoszenia sprzeciwu, w trybie art. 63 PPU, wobec organu sprawującego nad przedsiębiorstwem nadzór (ponieważ rozpoczęcie procesu podziału lub łączenia przedsiębiorstw jest władczym wkroczeniem w sprawy przedsiębiorstwa).

Nb 589
Postanowienie o wszczęciu postępowania powinno obejmować:
1) wskazanie celu i zakresu postępowania;
2) określenie przedsiębiorstwa lub przedsiębiorstw, które mają ulec po łączeniu lub podziałowi (a także likwidacji) oraz, jeżeli podział polega na wyłączeniu jednostki przedsiębiorstwa, określenie przedsię-

STRONA 514

-biorstwa, z którego ma być wyłączona oraz przedsiębiorstwa, do którego ma być włączona;
3) uzasadnienie wszczęcia postępowania.

Ponadto w postanowieniu powinno się wskazać organy, osoby, instytucje, które mogą delegować przedstawicieli do zespołu przygotowawczego, oraz wyznaczyć termin rozpoczęcia działalności przez zespół i złożenia przez niego opinii.

Nb 590
Organem, który prowadzi postępowanie w sprawie podziału, połączenia (również likwidacji), jest organ, który wszczął postępowanie. W przypadku połączenia przedsiębiorstw, których organy założycielskie są różne, postępowanie prowadzi organ założycielski tego przedsiębiorstwa, które przejmuje majątek łączonych przedsiębiorstw. Gdy następuje wyłączenie określonych składników majątkowych z przedsiębiorstwa i przekazanie do innego przedsiębiorstwa, a organy założycielskie są różne, postępowanie prowadzi organ założycielski, do którego jednostka ma być włączona. Jeżeli postępowanie wszczyna minister (art. 18 ust. 2 PPU), on też prowadzi postępowanie.
Decyzja o wszczęciu postępowania w sprawie połączenia lub podziału przedsiębiorstwa państwowego nie oznacza jeszcze pozytywnej decyzji w tej sprawie. Stanowi ona początkową fazę procesu, który ma doprowadzić do podziału lub połączenia przedsiębiorstwa państwowego.
Postanowienie o wszczęciu postępowania, mającego na celu podział lub połączenie, nie może być utożsamiane z propozycją projektu dokonania tych czynności. Zamiar wraz z założeniami jest niezależnym dokumentem o podobnej treści, jak postanowienie o wszczęciu postępowania,
jednakże powinien zawierać szczegółowe propozycje w zakresie transformacji przedsiębiorstwa państwowego.
Zamiar dokonania połączenia lub podziału przedsiębiorstwa państwowego, wraz z założeniami, przedstawia organ, który wszczął postępowanie. Dokument ten powinien być przedłożony ogólnemu zebraniu pracowników lub radzie pracowniczej oraz związkom zawodowym w celu
uzyskania opinii. Mamy tu do czynienia z drugą fazą zasięgania opinii organów przedsiębiorstwa i związków zawodowych, ale dotyczącą już nie zamiaru wszczęcia postępowania, lecz konkretnych zmian organizacyjnych.
Wystąpienie przez organ prowadzący postępowanie o wydanie opinii do wskazanych w art. 18 PPU organów jest obligatoryjne. Niezależnie od obowiązku wystąpienia o opinię w sprawie projektu dokonania połączenia lub podziału, organ prowadzący postępowanie (zgodnie z ż 24 rozp. RM z 30.11.1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych) przedstawia postanowienie o wszczęciu postępowania ra

STRONA 515

dom pracowniczym przedsiębiorstw objętych postępowaniem oraz organom związków zawodowych działających w tych przedsiębiorstwach, w celu uzyskania opinii będącej przedmiotem postępowania. Przyjęcie, że postanowienie o wszczęciu postępowania i zamiar (wraz z założeniami) dokonania podziału lub połączenia są różnymi dokumentami i należy stosować do nich oddzielnie art. 22 ust. l PPU i ż 24 wyżej wymienionego rozp. powoduje, iż tworzy się zbędny podwójny system opiniowania w początkowym etapie reorganizacji przedsiębiorstw. Daleko bardziej prawidłowe byłoby objęcie treścią postanowienia o wszczęciu postępowania również projektu stosownych zmian i poddanie tego postanowienia opiniowaniu przez organy i organizacje żywotnie zainteresowane funkcjonowaniem przedsiębiorstwa.
Wyrażenie opinii przez organy samorządu oraz związków zawodowych jest uprawnieniem tych podmiotów, a nie ich obowiązkiem. Mogą one, w sposób nie wiążący organu prowadzącego postępowanie, wyrazić swoje stanowisko, które powinno być brane pod uwagę przy podejmowaniu ostatecznej decyzji. Przepisy nie określają, w jakiej formie powinna być przedstawiona opinia.

Nb 591
Postępowanie przygotowawcze jest jednym z istotniejszych elementów całego postępowania zmierzającego do połączenia lub podziału przedsiębiorstwa państwowego. Jest ono rozpoczynane już po wszczęciu postępowania, ale przed wydaniem decyzji w tej sprawie.
Postępowanie przygotowawcze prowadzone jest przy współpracy z ze społem przygotowawczym, powoływanym przez organ założycielski. Zespół ten może składać się z przedstawicieli różnych instytucji, tj. organu założycielskiego, rady pracowniczej, organizacji związkowych, innych instytucji zewnętrznych itp., które są wskazane w postanowieniu o wszczęciu postępowania. Ma on przede wszystkim dążyć do zbadania przyczyn, celu, potrzeby i warunków zamierzanych zmian organizacyjnych. Podstawowymi zadaniami zespołu przygotowawczego w ramach postępowania przygotowawczego są: przeprowadzenie analizy ekonomiczno-finansowej i stanu prawnego majątku przedsiębiorstwa, wycena przedsiębiorstwa oraz rozpoznanie możliwości dysponowania mieniem.
Organ prowadzący postępowanie przedkłada zespołowi przygotowawczemu opinie organów samorządu i związków zawodowych co do postanowienia o wszczęciu postępowania. Zespół przygotowawczy powinien brać pod uwagę przedstawione opinie (ż 26 wymienionego wyżej rozp.).
Z prac zespołu przygotowawczego, w przypadku połączenia i podziału, przedstawiane są wnioski w formie opinii. Opinia zespołu przygotowawczego powinna zawierać analizę ekonomiczno-finansową przedsiębiorstwa,



STRONA 516

rozpoznanie możliwości dysponowania mieniem, wskazanie możliwości zabezpieczenia zobowiązań przedsiębiorstwa (przedsiębiorstw).

Nb 592
Decyzja o połączeniu lub podziale jest indywidualnym aktem administracyjnym, nie jest jednak decyzją w rozumieniu przepisów KPA. Wydawana jest przez organ założycielski (lub organ prowadzący postępowanie, który organem założycielskim nie jest) na podstawie opinii zespołu przygotowawczego, opinii związków zawodowych, opinii ogólnego zebrania i zgody rady pracowniczej. Decyzja organu założycielskiego o podziale i połączeniu przedsiębiorstw podjęta niezgodnie z ż 15 i 16 rozp. RM z 30.11.1981 r. w sprawie wykonania ustawy o przedsiębiorstwach państwowych jako sprzeczna z prawem jest nieważna. Nieważność tę ustala sąd w sprawie o uchylenie decyzji wymienionego organu (wyr. SN z 23.5.1983 r., nie publ.). Zarządzenie w sprawie połączenia przedsiębiorstw utworzonych przez różne organy wydaje organ założycielski tego przedsiębiorstwa, które przejmuje majątek łączących się przedsiębiorstw. W przypadku wyłączenia jednostek organizacyjnych i włączenia do innego przedsiębiorstwa decyzję o podziale podejmuje organ założycielski przedsiębiorstwa, do którego jednostka ma być włączona.
Treść zarządzenia o połączeniu i sytuację prawną przedsiębiorstw państwowych w okresie łączenia regulują ż 29-35 wyżej wymienionego rozp. Natomiast podział i sytuacja przedsiębiorstwa ulegającego podziałowi zostały omówione w przepisach ż 36-44 rozp.

4. Dysponowanie w toku likwidacji przedsiębiorstw państwowych
Nb 593
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych operuje pojęciem "likwidacja" na oznaczenie różnych, aczkolwiek związanych ze sobą sytuacji. Jako skutek określonych działań (art. 19 ust. l PPU) oznacza pewną procedurę oraz zakończenie bytu osoby prawnej (art. 18 prU). Likwidacja rozumiana jako postępowanie mające na celu zakończenie bieżącej działalności, zdefiniowana w art. l8a pru, polega na:
l) zadysponowaniu składnikami materialnymi i niematerialnymi, o których mowa w art. 551 KC,
2) zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli.

W konsekwencji przedsiębiorstwo państwowe jest wykreślane z rejestru (art. 64 pkt 6 KrRejSU).
Decyzję o sposobie rozporządzenia majątkiem likwidowanego przedsiębiorstwa podejmuje organ założycielski działający w imieniu Skarbu Państwa. Zadysponowanie składnikami materialnymi i niematerialnymi


STRONA 517

należy odnosić do przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, mimo istnienia jeszcze przedsiębiorstwa jako podmiotu praw. Jak to już zostało wyjaśnione, przy zdefiniowaniu pojęcia przedsiębiorstwa w znaczeniu przedmiotowym, pojęcie to obejmuje nie tylko prawa, ale -zgodnie z art. 551 pkt 5 KC -zobowiązania, długi i obciążenia (np. zastaw, hipoteka, służebność), związane z prowadzeniem przedsiębiorstwa (pasywa).
Likwidacja, o której mowa w art. 18a, uregulowana jest odmiennie od rozporządzania składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku, określonego w PrywPPU mianem prywatyzacji bezpośredniej. Ta ostatnia ustawa wskazuje na sposoby rozporządzania majątkiem przedsiębiorstwa. Skutek działań w trybie przepisów PPU i PrywPPU może być analogiczny, jednakże w przypadku prywatyzacji bezpośredniej istnieje przedsiębiorstwo w znaczeniu przedmiotowym (W J Katner; w: Prawo, s. III/C/140).

Nb 594
W procesie likwidacji przedsiębiorstwa państwowego na podstawie PPU zbycie majątku odbywa się albo w drodze kilku umów, albo też zawarte jest w jednej umowie. Po zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli i rozporządzeniu wszystkimi składnikami majątkowymi lub mieniem przedsiębiorstwa zostaje ono wykreślone z rejestru i z tą chwilą ustaje jego byt.
Zbycie przedsiębiorstwa może wiązać się ze zbyciem przedsiębiorstwa w całości, zbyciem zorganizowanych części przedsiębiorstwa, a w końcu zbyciem poszczególnych składników majątkowych. W postępowaniu likwidacyjnym przedsiębiorstwa środki trwałe mogą być zbywane w drodze publicznego przetargu, a także na podstawie oferty ogłoszonej publicznie lub w wyniku rokowań podejmowanych na podstawie publicznego zaproszenia. Rozszerzony tryb zbywania środków trwałych w procesie likwidacji jest wyjątkiem od generalnej zasady, określonej w art. 46 ust. 3, wymagającym zbywania środków trwałych tylko w drodze publicznego przetargu. Oferta ogłoszona publicznie polega na złożeniu skierowanego do ogółu oświadczenia woli zawarcia umowy.
Rokowania podjęte na podstawie publicznego zaproszenia polegają na prowadzeniu rozmów między potencjalnymi stronami zmierzającymi do uzgodnienia treści umowy sprzedaży, na podstawie zaproszenia skierowanego do ogółu. Oczywiście zasadnym trybem zbywania środków trwałych w ramach likwidacji jest sprzedaż w oparciu o postępowanie przetargowe określone w rozp. RM z 5.10.1993 r. w sprawie zasad organizowania przetargu na sprzedaż środków trwałych przez przedsiębiorstwa państwowe oraz warunków odstąpienia od przetargu (Dz. U. Nr 97, poz. 443 ze zm.).
Ustawa o przedsiębiorstwach państwowych w art. 19 wskazuje na 595 przyczyny, które mogą spowodować wszczęcie postępowania likwidacyj-



STRONA 518

-nego. Wskazanie tych przyczyn odróżnia ten tryb postępowania likwidacyjnego od zadysponowania składnikami majątkowymi przy prywatyzacji bezpośredniej. W tym ostatnim przypadku decyzja związana jest tylko z prywatyzacją jako celem podstawowym. Likwidacja przedsiębiorstwa państwowego może nastąpić, jeżeli:
l) przedsiębiorstwo prowadzi działalność gospodarczą ze stratą w ciągu kolejnych 6 miesięcy;
2) prawomocnym wyrokiem sądu lub ostateczną decyzją administracyjną zakazano przedsiębiorstwu działania we wszystkich dziedzinach objętych dotychczasowym przedmiotem działania, a przedsiębiorstwo nie podjęło działalności w innej dziedzinie,
3) z wnioskiem takim zwróci się zarządca komisaryczny;
4) ponad połowę aktywów ogółem przedsiębiorstwa łącznie stanowią udziały, inne tytuły uczestnictwa w spółkach lub obligacje, a także gdy oddano je do używania innym osobom na podstawie umów prawa cywilnego.

Nb 596
Decyzję o wszczęciu postępowania likwidacyjnego podejmuje organ założycielski z własnej inicjatywy lub na wniosek rady pracowniczej, zawiadamiając o tym Min. właściwego ds. Skarbu Państwa. W stosunku do decyzji organu założycielskiego, wydanej czy to z własnej inicjatywy, czy na wniosek rady pracowniczej, Min. właściwy ds. Skarbu Państwa może zgłosić w ciągu 14 dni sprzeciw. Sprzeciw może zahamować proces likwidacji, ponieważ w przypadku, gdy Min. właściwy ds. Skarbu Państwa nie jest organem założycielskim, w stosunku do jego weta nie przysługuje sprzeciw w trybie art. 63 PPU. Działając jako organ założycielski, Min. właściwy ds. Skarbu Państwa nie ma potrzeby zwracać się (do siebie) o wyrażenie stanowiska, trudno też, aby względem swojej decyzji zgłaszał sprzeciw.
Sprzeciw Min. właściwego ds. Skarbu Państwa powinien być wniesiony wraz z uzasadnieniem. Brak uzasadnienia powoduje, że sprzeciw jest niekompletny i nie może wstrzymać procesu likwidacji. Niezgłoszenie sprzeciwu wraz z uzasadnieniem w terminie dwóch tygodni oznacza akceptację decyzji organu założycielskiego.

Nb 597
Organ prowadzący postępowanie powinien przedstawić postanowienie o wszczęciu postępowania radzie pracowniczej oraz organizacjom związkowym w celu uzyskania opinii (ż 24 rozp. wykonawczego). Opinie te są przekazywane zespołowi przygotowawczemu. Ponadto prawo zgłoszenia sprzeciwu w stosunku do decyzji, na podstawie art. 20 PPU, mają rada pracownicza oraz dyrektor.
Zamiar wraz z założeniami likwidacji przedstawia się w formie pisemnej ogólnemu zebraniu pracowników lub radzie pracowniczej przedsię-

STRONA 519

-iorstwa oraz związkom zawodowym działającym w przedsiębiorstwie w celu uzyskania ich opinii.
Postępowanie określone w art. 22 PPU jest więc identyczne, jak przy dokonaniu połączenia i podziału przedsiębiorstwa. Jednakże w przypadku wniosku o likwidację opinia może zawierać propozycje zmierzające do wyprowadzenia przedsiębiorstwa z trudnej sytuacji gospodarczej. Takie sugestie mogą być przedstawione jedynie wówczas, gdy likwidacja przedsiębiorstwa państwowego jest związana z trudną sytuacją gospodarczą(art. 19 ust. l pkt l i 3 PPU). Analogicznie, jak przy połączeniu i podziale, przed podjęciem decyzji o likwidacji przedsiębiorstwa przeprowadza się postępowanie przygotowawcze. Zespół przygotowawczy powinien dodatkowo poza zadaniami określonymi w art. 23 ust. 2, przedstawić program likwidacji. Program ten powinien zawierać listę wierzytelności i zobowiązań przedsiębiorstwa, kolejność działań, które zmierzają do uporządkowania stanu prawnego przedsiębiorstwa, wycenę wartości przedsiębiorstwa, zorganizowanych jego części lub poszczególnych składników majątkowych, określenie wymogów, jakie muszą spełniać podmioty ubiegające się o mienie zlikwidowanego przedsiębiorstwa, określenie istotnych postanowień, od których organ założycielski uzależnia dyspozycję majątkiem.

Nb 598
Wydanie zarządzenia o likwidacji nie jest decyzją w rozumieniu przepisów KPA, ale jest indywidualnym aktem administracyjnym (wyr. SN z 13.12.1991 r., 11 CR 85/91, OSNCP 1993, Nr 3, poz. 41). Treść zawiadomienia, a także sytuacja prawna w trakcie trwania likwidacji uregulowane są w ż 45-51 rozp. wykonawczego do PPU.

Nb 599
Postawienie przedsiębiorstwa w stan likwidacji wywołuje określone skutki. Do najważniejszych należy zastąpienie przez likwidatora dyrektora przedsiębiorstwa państwowego (który jest odwoływany przez organ założycielski) oraz organów samorządu (ulegają rozwiązaniu z mocy prawa). Na kompetencje likwidatora przedsiębiorstwa państwowego składają się więc wszelkie kompetencje dotyczące organów z wyjątkiem prawa do zatwierdzania rocznych sprawozdań finansowych przedsiębiorstw państwowych postawionych w stan likwidacji, które to uprawnienia przejmuje organ założycielski. Kompetencje likwidatora są jednak ograniczone celem jego działania, mianowicie likwidacją przedsiębiorstwa państwowego. Jego czynności mogą być podejmowane tylko w zakresie niezbędnym do zakończenia działalności likwidowanego przedsiębiorstwa. Likwidator nie powinien rozpoczynać nowych interesów, ale prowadzić dotychczas rozpoczęte tak, aby je zakończyć. O kompetencjach likwidato-

STRONA 520

-ra w toku likwidacji była uprzednio mowa. Z dniem otwarcia likwidacji przedsiębiorstwa państwowego wygasają wszelkie uprawnienia pełnomocników przedsiębiorstwa udzielone przed tym terminem. Likwidator może powoływać nowych pełnomocników. Przedsiębiorstwo znajdujące się w stanie likwidacji działa pod dotychczasową nazwą, z dodatkiem słów "w likwidacji". Postępowanie likwidacyjne kończy się wtedy, gdy zostały zabezpieczone lub zaspokojone wszystkie długi. W następstwie zakończenia postępowania organ założycielski wydaje decyzję o uznaniu przedsiębiorstwa za zlikwidowane. Decyzja ta podlega zgłoszeniu do rejestru i stanowi podstawę wykreślenia przedsiębiorstwa z rejestru, co prowadzi do utraty osobowości prawnej. Mienie pozostałe po likwidacji przejmuje co do zasady Skarb Państwa. Jeżeli w trakcie likwidacji zachodzą przesłanki wszczęcia postępowania upadłościowego, postępowanie likwidacyjne ulega zawieszeniu, a następnie z dniem ogłoszenia upadłości umorzone z mocy prawa.

5. Dysponowanie w toku upadłości przedsiębiorstw państwowych
Nb 600
Zasady, warunki i tryb postępowania upadłościowego reguluje rozp. Prezydenta RP z 24.10.1934 r. -Prawo upadłościowe (tekst jedn. Dz.U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.). Ustawą z 24.2.1990 r. o zmianie rozp. Prezydenta RP -Prawo upadłościowe (Dz.U. Nr 14, poz. 87) objęto procedurę upadłości przedsiębiorstwa państwowego. Wszczęcie postępowania upadłościowego przedsiębiorstwa państwowego następuje, jeżeli majątek przedsiębiorstwa państwowego nie wystarcza na zaspokojenie długów. Jak to już zostało stwierdzone, wszczęcie postępowania upadłościowego wyłącza likwidację przedsiębiorstwa państwowego i postępowanie likwidacyjne zostaje zastąpione postępowaniem upadłościowym. Upadłość może być ogłoszona jedynie na wniosek. Z wnioskiem takim może wystąpić: dłużnik (przedsiębiorstwo państwowe), każdy z wierzycieli dłużnika, organ założycielski, Minister właściwy ds. Skarbu Państwa lub inny naczelny organ administracji państwowej, którzy są upoważnieni do reprezentacji Skarbu Państwa. W przypadku przedsiębiorstwa państwowego, poza wysłuchaniem dłużnika i wierzycieli, sąd może wysłuchać przedstawicieli rady pracowniczej, organu założycielskiego, organu reprezentującego Skarb Państwa (art. 10 ż 1 zd. 3 PrUp). W dniu ogłoszenia upadłości przedsiębiorstwa państwowego organ założycielski odwołuje dyrektora i wyznacza reprezentanta upadłego, z mocy prawa ulegają rozwiązaniu organy samorządu załogi. Za podjęcie czynności reprezentanta upadłego przedsiębiorstwa państwo-

STRONA 521

-wego ustalane jest wynagrodzenie przez sędziego komisarza na wniosek organu założycielskiego. Wynagrodzenie to jest wypłacane z funduszu masy upadłości i zaliczane do kosztów postępowania upadłościowego (a więc należności zaspokajanych w pierwszej kolejności). Problematyka omówiona powyżej nie obejmuje całości zagadnień związanych z upadłością przedsiębiorstwa państwowego. Zagadnienia dotyczące pozycji reprezentanta upadłego, jego kompetencji, a także pozostałe sprawy nie związane ze specyfiką upadłości przedsiębiorstw państwowych omówione są w innych miejscach podręcznika (Nb. 571). Przepisy zawarte w PPU, odnoszące się do upadłości, stanowią lex specialis w stosunku do przepisów PrUp.

6. Dysponowanie w toku komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych
6.1. Komercjalizacja zwykła
Nb 601
Pojęcie komercjalizacji powróciło do języka prawniczego głównie z wejściem w życie ustawy z 13.7.1990 r. o prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych (Dz.U. Nr 51, poz. 298 ze zm.). Nazewnictwo to kontynuowane jest już w samym tytule ustawy z 30.8.1996 r. o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych. Forma prawna przedsiębiorstwa państwowego jako formy skomercjalizowanej znalazła jednak swój normatywny wyraz dużo wcześniej. Mianowicie w rozp. Prezydenta RP z 17.3.1927 r. o wydzieleniu z administracji państwowej przedsiębiorstw państwowych, przemysłowych, handlowych i górniczych oraz ich komercjalizacji (Dz.U. Nr 25, poz. 195). W istocie chodziło o poddanie przedsiębiorstwa państwowego normom prawa handlowego i stworzenie odrębnego typu kupca, będącego upostaciowaniem państwa (l. Namitkiewicz, Prawo przedsiębiorstwa państwowego, Łódź 1951, s. 165).

Nb 602
Zgodnie z art. 1 ust. 1 PrywPPU, komercjalizacja polega na przekształceniu przedsiębiorstwa państwowego w jednoosobową spółkę, z tym że jeśli przepisy ustawy nie stanowią inaczej, spółka ta wstępuje we wszystkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo państwowe, bez względu na charakter prawny tych stosunków. Prawidłowo ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych odróżnia komercjalizację od prywatyzacji czy też likwidacji. W tym ostatnim przypadku chodzi o całkowite zakończenie działalności gospodarczej przedsiębiorstwa, które dokonuje się po zadysponowaniu wszelkimi skład



STRONA 522

-nikami materialnymi i niematerialnymi przedsiębiorstwa, zaspokojeniu lub zabezpieczeniu wierzycieli i wykreśleniu przedsiębiorstwa z rejestru.
Natomiast prywatyzacja polega albo na nabywaniu akcji lub udziałów należących do Skarbu Państwa w spółkach powstałych w następstwie komercjalizacji przez osoby inne niż Skarb Państwa, albo na rozporządzeniu wszystkimi składnikami materialnymi i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego lub spółki powstałej w wyniku komercjalizacji. Istotą komercjalizacji w celu prywatyzacji jest to, że jest ona fazą wstępną do zmiany właściciela, którym jest jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, na inne podmioty reprezentujące własność niepaństwową. W istocie rzeczy w momencie skomercjalizowania przedsiębiorstwa odbywa się to w ramach tego samego typu własności -własności państwowej, gdyż zarówno Skarb Państwa będący właścicielem wszystkich akcji lub udziałów, jak i wcześniej przedsiębiorstwo państwowe, reprezentują ten sam typ własności. Dopiero faza kolejna, która może nastąpić po komercjalizacji (prywatyzacja pośrednia), doprowadza do zmiany właściciela. Do tego czasu jednoosobowa spółka Skarbu Państwa, która powstała z przekształcenia przedsiębiorstwa państwowego, jest państwową osobą prawną.
Komercjalizacja przedsiębiorstwa państwowego jest dokonywana w celu prywatyzacji albo w innym celu. W tym ostatnim przypadku nie wystąpi kolejna faza udostępnienia akcji lub udziałów osobom trzecim, ale pozostanie konstrukcja jednoosobowej spółki, która nie musi ulec prywatyzacji. Komercjalizacja w celu prywatyzacji jest dokonywana przez Min. właściwego ds. Skarbu Państwa lub Prezesa Agencji Prywatyzacji, natomiast komercjalizacja w innym celu niż prywatyzacja dokonywana jest również przez Min. właściwego ds. Skarbu Państwa lub Prezesa Agencji Prywatyzacji. Dotyczyć to może tylko przedsiębiorstw państwowych i jednoosobowych spółek Skarbu Państwa o szczególnym znaczeniu dla gospodarki państwa. Do spółek takich stosuje się przepisy KSH. Oświadczenie woli składane spółce przez Skarb Państwa wymaga zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności. Nie stosuje się w związku z tym art. 173 ż 1 i art. 303 ż 2 KSH wymagających formy pisemnej z podpisem notarialnie poświadczonym. Komercjalizacja bez dalszych skutków może być ostatnią fazą przekształceń, jeżeli po przekształceniu w celu prywatyzacji odstąpiono od zamiaru prywatyzacji. Nie jest jednak to możliwe po udostępnieniu akcji lub udziałów osobom trzecim. Nie jest również możliwy powrót do konstrukcji przedsiębiorstwa państwowego (S. Władyka, w: Prawo, s. 635).

Nb 603
Istnieje jednak cała grupa przedsiębiorstw państwowych, które z mocy art. 3 ust. 3 PrywPPU nie mogą zostać skomercjalizowane.


STRONA 523

Dotyczy to przedsiębiorstw:
1) postawionych w stan likwidacji;
2) postawionych w stan upadłości;
3) wykonujących prawomocną decyzję o podziale lub łączeniu przedsiębiorstwa państwowego
4) przedsiębiorstw, w stosunku do których toczy się postępowanie układowe -do chwili uprawomocnienia się układu;
5) przedsiębiorstw, w stosunku do których toczy się bankowe postępowanie ugodowe -do chwili uprawomocnienia się ugody;
6) zarządzanych na podstawie umowy o zarządzaniu przedsiębiorstwem, chyba że zarządca wystąpi z wnioskiem o komercjalizację przedsiębiorstwa państwowego;
7) działających na podstawie ustaw innych niż ustawa o przedsiębiorstwach państwowych, chyba że przedsiębiorstwa te podlegają komercjalizacji w drodze odrębnych ustaw;
8) przedsiębiorstw, których uprawnione organy złożyły wniosek o dokonanie prywatyzacji bezpośredniej -do czasu rozpatrzenia wniosku;
9) w stosunku do których wydane zostało zarządzenie o prywatyzacji bezpośredniej;
10) państwowego przedsiębiorstwa użyteczności publicznej "Poczta Polska".

Nb 604
Postępowanie w sprawie komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego prowadzone przez Min. właściwego ds. Skarbu Państwa może być dokonane:
1) na wniosek organu założycielskiego,
2) na wniosek dyrektora przedsiębiorstwa państwowego i rady pracowniczej,
3) na wniosek sejmiku wojewódzkiego, na obszarze którego znajduje się siedziba przedsiębiorstwa państwowego,
4) z własnej inicjatywy.
W tym ostatnim przypadku Min. właściwy ds. Skarbu Państwa zawiadamia o zamiarze komercjalizacji dyrektora przedsiębiorstwa państwowego, radę pracowniczą oraz organ założycielski przedsiębiorstwa państwowego. Jeżeli komercjalizacja odbywa się na wniosek organu założycielskiego, zawiadomienie o tym zamiarze dyrektora i rady pracowniczej dokonywane jest przez organ założycielski. Po stosownych zawiadomieniach, o których mowa uprzednio, dyrektor przedsiębiorstwa państwowego jest zobowiązany doręczyć Min. właściwemu ds. Skarbu Państwa w terminie 3 miesięcy od dnia otrzymania zawiadomienia kwestionariusz przedsiębiorstwa państwowego i inne dokumenty określone w przepisach szczególnych.
Jeżeli dyrektor nie doręczy dokumentów, Min. właściwy ds. Skarbu Państwa zawiadamia organ założycielski, który w takiej sytuacji przejmuje obowiązek doręczenia dokumentów w ciągu miesiąca od dnia zawiadomienia. Analogiczny obowiązek ciąży na dyrektorze i radzie pracowni-

STRONA 524

-czej, jeżeli komercjalizacja odbywa się na ich wniosek. Należy zwrócić uwagę, że wniosek wymienionych organów przedsiębiorstwa ma mieć charakter łączny (W. J. Katner, w: Prawo, s. III/C/40). Nie może on być zastąpiony np. uchwałą ogólnego zebrania pracowników. Gdy brak jest konsensusu między organami przedsiębiorstwa, należy doprowadzić do złożenia stosownego wniosku przez organ założycielski lub Min. właściwego ds. Skarbu Państwa. W przypadku podjęcia decyzji o komercjalizacji Min. właściwy ds. Skarbu Państwa sporządza za Skarb Państwa akt komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego w formie aktu notarialnego. W akcie tym ustala się: statut (umowę) spółki, wysokość kapitału zakładowego spółki, imiona i nazwiska członków władz pierwszej kadencji. Akt komercjalizacji zastępuje czynności określone w przepisach KSH poprzedzające złożenie wniosku o wpisanie spółki (z o.o. lub akcyjnej) do rejestru przedsiębiorców. Jak to już zostało stwierdzone, oświadczenia woli składane spółce wymagają formy pisemnej pod rygorem nieważności, co powoduje wyłączenie stosowania art. 303 ż 2 i art. 173 ż l KSH. Niezwłocznie po sporządzeniu aktu komercjalizacji zarząd spółki składa wniosek o wpisanie spółki do rejestru. Wykreślenie przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw następuje z urzędu z chwilą wpisu spółki do rejestru. Skuteczność tych aktów ma miejsce pierwszego dnia miesiąca przypadającego po wydaniu postanowienia o wpisie.

Nb 605
Istotą komercjalizacji jest przekształcenie w kapitałową spółkę prawa handlowego, tj. spółkę z o.o. lub spółkę akcyjną, a gdy komercjalizacja następuje z konwersją wierzytelności, może powstać tylko spółka z o.o.
Zgodnie z art. 5 PrywPPU, do spółki powstałej w wyniku komercjalizacji stosuje się przepisy KSH, jeśli ustawa nie stanowi inaczej. Odstępstwa od zasad Kodeksu spółek handlowych są niewielkie, jednakże pozwalają na wniosek, że w pewnym stopniu spółki powstałe z przekształcenia mają specyficzny charakter. Polega to w szczególności na tym, że:
1) specyficzny jest tryb utworzenia spółki,
2) pracownicy przedsiębiorstwa stają się pracownikami spółki,
3) na spółkę przechodzą prawa i obowiązki przedsiębiorstwa,
4) obowiązuje specyficzny system odnoszący się do wyboru, składu, działania oraz kompetencji organów,
5) występują dodatkowe ograniczenia podmiotowe i konkurencyjne w stosunku do organów,
6) występuje szczególna ochrona stosunku pracy pracowników-członków rady nadzorczej,


STRONA 525

7) występuje możliwość podziału spółek jednoosobowych poprzez tworzenie innych spółek jednoosobowych,
8) do akcji Skarbu Państwa nie stosuje się art. 199 i 359 KSH w zakresie dotyczącym umorzenia przymusowego oraz art. 418 KSH (art. 5 ust. 2 i 3 PrywPPU),
9) do zbycia udziałów na rzecz uprawnionych pracowników nie stosuje się art. 180 KSH, a nabycie nieodpłatne odbywa się w formie pisemnej pod rygorem nieważności.

Nb 606
Ad l). Specyficzny tryb utworzenia spółki został omówiony poprzednio. Wpis do rejestru spółki będzie ważny tylko wówczas, gdy są wszelkie dane, które są niezbędne do dokonania wpisu. Tak więc powinny być zgłoszone m.in.: firma, siedziba, adres, przedmiot działalności, czas trwania, jeżeli jest ograniczony, wysokość kapitału zakładowego, liczba i wartość nominalna akcji, wysokość kapitału docelowego, jeżeli statut to przewiduje, liczba akcji uprzywilejowanych, rodzaj uprzywilejowania, wskazanie imienne członków zarządu, sposób reprezentowania spółki, nazwiska i imiona członków rady nadzorczej, określenie wkładów aportowych, jeżeli statut wskazuje pismo przeznaczone do ogłoszeń spółki oznaczenie tego pisma, jeżeli statut przewiduje przyznanie uprawnień osobistych określonym akcjonariuszom lub tytuły uczestnictwa w dochodach lub majątku spółki niewynikające z akcji (art. 318 KSH). Składniki zgłoszenia spółki z o.o. do rejestru wskazuje art. 166 KSH itp. (W J. Katner, w: Prawo, s. III/C/68). Poza tym należy dołączyć statut lub umowę spółki, akt komercjalizacji, oświadczenie Skarbu Państwa o objęciu akcji, oświadczenie członków zarządu o przejściu na spółkę wkładów niepieniężnych. Ponadto muszą być skreślone wobec sądu lub uwierzytelnione notarialnie wzory podpisów członków zarządu. Należy również w ciągu 2 tygodni od wpisania spółki złożyć we właściwym urzędzie skarbowym poświadczony odpis umowy statutu, ze wskazaniem sądu rejestrowego, datą i numerem rejestru (art. 171 i 324 KSH).
Dniem komercjalizacji jest pierwszy dzień miesiąca przypadającego po wpisaniu spółki do rejestru przedsiębiorców. Z tym dniem następuje skutek wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru (art. 10 PrywPPU).
Ad 2). Istotną cechą komercjalizacji jest to, że co do zasady pracownicy komercjalizowanego przedsiębiorstwa stają się z mocy prawa pracownikami spółki. Nie dotyczy to jedynie pracowników zatrudnionych na podstawie powołania, bowiem ich stosunek pracy wygasa z mocy prawa z dniem wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru. Pracowni-

STRONA 526

kom tym przysługuje odprawa w wysokości 3-miesięcznego wynagrodzenia liczonego jak ekwiwalent pieniężny za urlop wypoczynkowy. Odprawa ta jednak nie przysługuje w przypadku zatrudnienia w spółce na stanowisku równorzędnym lub wyższym. Do pełnienia funkcji prezesa pierwszego zarządu spółki utworzonej w wyniku komercjalizacji powołuje się dyrektora komercjalizowanego przedsiębiorstwa, chyba że nie wyrazi on zgody na pełnienie funkcji. Ma więc tu miejsce intencja ustawodawcy ciągłości procesu decyzyjnego, jak również zapewnienia pracownikom stabilizacji związanej z komercjalizacją.

Nb 607
Ad 3). Jednym z najistotniejszych skutków komercjalizacji, a jednocześnie istotnym wyróżnikiem jednoosobowej spółki Skarbu Państwa jest wstąpienie przez nią we wszelkie stosunki prawne, których podmiotem było przedsiębiorstwo. W znaczeniu cywilnoprawnym mamy do czynienia z sukcesją uniwersalną, tj. przejściem wszelkich praw i obowiązków wchodzących w skład przedsiębiorstwa, bez względu na charakter prawny tych stosunków (W J. Katner w: Prawo, s. III/C/15). Na takie wstąpienie nie jest potrzebna zgoda, w szczególności zgoda wierzyciela -art. 519 KC. Szczególnie jednak charakterystyczne jest, że poza prawami i obowiązkami o charakterze cywilnoprawnym spółka wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki o charakterze administracyjno-prawnym, a więc stanie się podmiotem koncesji i zezwoleń.
Z zagadnieniem przejścia praw i obowiązków na spółkę wiąże się problem istoty i charakteru prawnego aktu przekształcenia. W tym przypadku należy przyjąć, że nie mamy do czynienia jedynie ze zmianą formy prawnej w ramach tego samego podmiotu. Jest to trudne do pogodzenia z logiką wykreślenia jednego podmiotu z rejestru i wpisaniem drugiego już jako odmienną osobę prawną. Są to więc dwaj różni przedsiębiorcy działający na podstawie różnych aktów prawnych (W J. Katner, w: Prawo, s. IIIC/67; K. Kruczalak, Prawo, s. 263-264).

Nb 608
Ad 4). Z chwilą komercjalizacji zarówno organy samorządu, jak i sam samorząd ulegają rozwiązaniu. Związki zawodowe mogą istnieć w dalszym ciągu. Jednocześnie mamy do czynienia z odmiennym systemem organów, analogicznych w pewnym stopniu do takich jak w klasycznych spółkach akcyjnych i z o.o. Należy zwrócić uwagę na pewną specyfikę z tym związaną. Przede wszystkim w spółce akcyjnej powstałej w wyniku komercjalizacji działa rada nadzorcza, której skład liczbowy określa statut. Jednakże pierwsza rada nadzorcza liczy pięć osób, w tym dwóch przedstawicieli pracowników. W spółkach z ograniczoną odpowiedzialnością można nie ustanawiać rady nadzorczej i może być realizowane prawo indywidualnej kontroli. Do czasu gdy Skarb Państwa pozostaje jedy-

STRONA 527

-nym akcjonariuszem spółki, członków rady nadzorczej powołuje i odwołuje walne zgromadzenie spośród osób wskazanych przez Min. Skarbu Państwa oraz organ, który pełnił funkcję organu założycielskiego wobec komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego, z tym że 2/5 składu rady nadzorczej stanowią osoby wybrane przez pracowników albo osoby wybrane w 1/5 przez pracowników i w 1/5 przez rolników lub rybaków.
Członkowie rady nadzorczej są powoływani spośród osób, które złożyły egzamin. Tryb wyboru członków rady nadzorczej przez pracowników albo pracowników i rolników lub rybaków określa statut spółki albo regulaminy uchwalone w sposób określony w statucie. Członkowie rad nadzorczych, będący przedstawicielami pracowników albo pracowników i rolników lub rybaków, wybierani są w wyborach bezpośrednich i tajnych, z zachowaniem zasady powszechności. Przedstawicieli pracowników do pierwszej rady nadzorczej wybiera ogólne zebranie pracowników (delegatów). Na pisemny wniosek co najmniej 15% ogółu pracowników spółki przeprowadza się głosowanie o odwołanie przedstawiciela pracowników rady nadzorczej. Niedokonanie wyboru przedstawicieli pracowników, rolników lub rybaków do składu pierwszej rady nadzorczej nie stanowi przeszkody do wpisania spółki do rejestru ani do podejmowania ważnych uchwał przez radę.
Po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji spółki postanowienia statutu dotyczące powoływania i odwoływania członków rady nadzorczej mogą być zmienione, z tym że pracownicy albo pracownicy i rolnicy lub rybacy zachowują prawo wyboru:
-dwóch członków rady nadzorczej w radzie liczącej do sześciu członków, z tym że w spółkach powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego rolnicy lub rybacy zachowują prawo wyboru jednego członka rady nadzorczej;
-trzech członków rady nadzorczej w radzie liczącej od siedmiu do dziesięciu członków, z tym że w spółkach powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego rolnicy lub rybacy zachowują prawo wyboru jednego członka rady nadzorczej:
-czterech członków rady nadzorczej w radzie liczącej jedenastu lub więcej członków, z tym że w spółkach powstałych z przekształcenia przedsiębiorstw przemysłu rolno-spożywczego rolnicy lub rybacy zachowują prawo wyboru dwóch członków rady nadzorczej.

Członkowie rad nadzorczych, o których mowa w ust. l, wybierani są w wyborach bezpośrednich i tajnych, z zachowaniem zasady powszechności. Wynik wyborów jest wiążący dla walnego zgromadzenia.
W odniesieniu do zarządu istotnym warunkiem jest to, że w spółkach powstałych w drodze komercjalizacji, a także po zbyciu przez Skarb Państwa ponad połowy akcji spółki pracownicy wybierają jednego członka


STRONA 528

zarządu, jeżeli średnie roczne zatrudnienie w spółce wynosi powyżej 500 pracowników. Niedokonanie wyboru członka zarządu przez pracowników spółki nie stanowi jednak przeszkody do wpisania spółki do rejestru handlowego ani do podejmowania ważnych uchwał przez zarząd.
Zasada wyboru członka zarządu dotyczy zarówno sytuacji komercjalizowanego przedsiębiorstwa, jak i gdy już w skomercjalizowanej spółce zatrudnienie się zwiększy średnioroczni e powyżej 500 pracowników. Pewne specyficzne rozstrzygnięcia występują również co do kompetencji walnego zgromadzenia (zgromadzenia wspólników) i trybu jego działania. W spółce powstałej w wyniku komercjalizacji, w której ponad połowa ogólnej liczby akcji należy do Skarbu Państwa, zgody walnego zgromadzenia wymaga:
-zawiązanie innej spółki,
-objęcie albo nabycie akcji (udziałów) innej spółki, zbycie nabytych lub objętych akcji (udziałów) innej spółce.
Ponadto pracownicy spółki powstałej w wyniku przekształcenia, którzy nabyli akcje tej spółki, mogą wykonać prawo głosu na walnym zgromadzeniu przez przedstawiciela wybranego ze swego grona.

Nb 609
Ad 5). Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych w art. 13 wprowadza dodatkowe -w stosunku do powszechnie obowiązujących -zasady, które maj ą przeciwdziałać nadużyciom związanym z udziałem w organach spółki. Przepis ten wprowadza ograniczenia podmiotowe i konkurencyjne w stosunku do członków rady nadzorczej. Mianowicie do czasu, gdy Skarb Państwa pozostaje jedynym akcjonariuszem spółki, członkowie rady nadzorczej tej spółki nie mogą:
pozostawać w stosunku pracy ze spółką ani świadczyć pracy lub usług na jej rzecz na podstawie innego tytułu prawnego, posiadać akcji lub udziałów u przedsiębiorców tworzonych przez spółkę, z wyjątkiem akcji dopuszczonych do publicznego obrotu na podstawie odrębnych przepisów, pozostawać u przedsiębiorców, o których mowa w pkt. 2, w stosunku pracy ani świadczyć pracy lub usług na ich rzecz na podstawie innego tytułu prawnego,
-wykonywać zajęć, które pozostawałyby w sprzeczności z ich obowiązkami albo mogłyby wywołać podejrzenie o stronniczość lub interesowność.
Ograniczenia, o których mowa w ust. 1 pkt 3, nie dotyczą członkostwa w radach nadzorczych, z wyjątkiem rad nadzorczych konkurencyjnych przedsiębiorców. Zakaz pozostawania w stosunku pracy w spółce powstałej w wyniku komercjalizacji nie dotyczy osób wybranych do rady

STRONA 529

nadzorczej przez pracowników. Zajęciem, o którym mowa w ust. 1 pkt 4 art. 13, jest również pełnienie funkcji z wyboru w zakładowej organizacji związkowej.

Nb 610
Ad 6). Pracownikom spółki, którzy są członkami rady nadzorczej tej spółki, nie można w okresie trwania kadencji rady ani w okresie roku po zakończeniu kadencji wypowiedzieć stosunku pracy. Nie można w tym czasie również zmienić na niekorzyść pracownika warunków pracy i płacy. Nie dotyczy to jednak ochrony w przypadku zajścia warunków uzasadniających rozwiązanie stosunku pracy bez wypowiedzenia.

Nb 611
Ad 7). Charakterystycznym rozwiązaniem ustawy o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych jest umożliwienie podziału spółki oraz tworzenia struktur holdingowych. Ustawodawca w art. 18 ust. 1 dopuszcza sytuację, w której jednoosobowa spółka powstała w wyniku komercjalizacji może być jedynym założycielem spółki akcyjnej lub spółki z o.o. Przepis ten stanowi lex specialis w stosunku do przepisów Kodeksu spółek handlowych. Zgodnie z art. 151 i 30 l KSH, jednoosobowa spółka z o.o. nie może zawiązać innej jednoosobowej spółki z o.o. lub akcyjnej.
Nb 612
Ad 8). Przepisy KSH regulują zasady umorzenia przymusowego. Gdyby nie regulacja art. 5 ust. 2 i 3 PrywPPU, mogłoby dochodzić do wymuszenia umorzenia udziałów lub akcji Skarbu Państwa przez wspólników, którzy byliby w stanie przeforsować stosowne zmiany w umowie (statucie) spółki co do umorzenia przymusowego. Rozstrzygnięta również została kwestia stosowania przepisów PrywPPU do KSH w związku z "wypchnięciem" akcjonariusza (squeeze out). W związku ze zmianami wprowadzonymi do PrywPPU, przepisu art. 418 KSH nie stosuje się do akcji Skarbu Państwa. (Por. A. Kidyba, Kodeks, s. 663). Zasada ta ma również zastosowanie do akcji nabytych nieodpłatnie przez osoby uprawnione (art. 38 ust. 3a PrywPPU). Zakaz ten obowiązuje przez 2 lata od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych, a gdy chodzi o pracowników -członków zarządu w ciągu 3 lat.

Nb 613
Ad 9). W stosunku do spółki z o.o. wprowadzono zasadę, że zbycie udziału wymaga formy pisemnej z podpisami notarialnie poświadczonymi (art. 180 KSH; A. Kidyba, Spółka z ograniczoną odpowiedzialnością. Komentarz, Warszawa 2001, s. 293 i nast.). PrywPPU łagodzi znacznie ten wymóg. Można więc przyjąć, że do zbycia udziałów wystarczy zwykła forma pisemna. Natomiast umowa darowizny nie musi zawierać oświadczenia darczyńcy w formie aktu notarialnego (art. 890 KC), gdyż



STRONA 530

do zawarcia takiej umowy na rzecz uprawnionych wymagana jest forma pisemna pod rygorem nieważności (art. 36 ust. 4a PrywPPU).

6.2. Prywatyzacja pośrednia
Nb 614
Jak to już stwierdzono, komercjalizacja w celu prywatyzacji jest pierwszym etapem prywatyzacji. Właśnie ze względu na tę dwustopniowość, zwana jest ona prywatyzacją pośrednią. Nie jest możliwe udostępnienie akcji bądź udziałów w procesie prywatyzacji bez zachowania przepisów o komercjalizacji przedsiębiorstw państwowych. Prywatyzacja ta polega na darowiźnie części akcji (udziałów) pracownikom, rolnikom i ryba
kom, a w pozostałej części na zbyciu osobom trzecim (por. C. Kosikowski, M. Śniegucki, Komercjalizacja, s. 110 i nast.; K. Kruczalak, Prawo, s. 283; W Opalski, w: Prawo, s. 221).
Przed zbyciem akcji uprawnionym pracownikom i osobom trzecim powinna zostać dokonana analiza, która ma na celu ustalenie sytuacji prawnej majątku spółki, stanu i perspektyw rozwoju przedsiębiorstwa spółki, oszacowanie wartości przedsiębiorstwa oraz ocenę realizacji obowiązków wynikających z tytułu wymagań ochrony środowiska. Analiza taka jest w części dotyczącej wyceny niezbędna, bowiem należy ustalić cenę akcji lub udziału przeznaczonego do przyznania lub zbycia. Podobnie ważne jest, aby w momencie udostępnienia akcji (udziałów) sytuacja prawna majątku spółki była jasna, w szczególności, aby spółka była właścicielem posiadanego mienia. Może wszakże się zdarzyć, że w procesie komercjalizacji nie uwzględniono niektórych roszczeń, np. byłych właścicieli, bądź pojawią się nowe. Czynność taka na etapie przygotowania udostępnienia akcji (udziałów) wydaje się zbyt późna i powinna być dokonana przed komercjalizacją (W J. Katner, w: Prawo, s. III/C/123; C. Kosikowski, M. Śniegucki, Komercjalizacja, s. 123 i nast.).

Nb 615
Proces zbywania akcji (udziałów) należy odnosić do dwóch grup nabywców i odbywa się w drodze odmiennych czynności prawnych. W pierwszym przypadku chodzi o uprawnionych pracowników, którzy otrzymują akcje (udziały) w drodze darowizny. W drugim -o osoby trzecie, które otrzymają akcje (udziały) w wyniku zawarcia umowy sprzedaży. Generalnie możemy stwierdzić, że druga grupa nabywców, tj. osoby trzecie, będzie mogła nabyć tylko taką część akcji (udziałów), która pozostanie po nieodpłatnym zbyciu na rzecz uprawnionych pracowników. Uprawnionymi pracownikami, którym przysługuje prawo z art. 36 PPU, są:
l) osoby będące w dniu wykreślenia z rejestru komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego przekształconego w spółkę pracowni-

STRONA 531

-kami tego przedsiębiorstwa lub osoby będące pracownikami przedsiębiorstwa państwowego w dniu zawarcia umowy rozporządzającej przedsiębiorstwem poprzez jego wniesienie do spółki;
2) osoby fizyczne, które w dniu wykreślenia komercjalizowanego przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych lub w dniu zawarcia umowy rozporządzającej przedsiębiorstwem poprzez jego wniesienie do spółki były stroną umowy o zarządzanie przedsiębiorstwem państwowym, zawartej na podstawie przepisów rozdziału 8a PPU;
3) osoby, które przepracowały co najmniej dziesięć lat w komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym lub przedsiębiorstwie, które zostało sprywatyzowane poprzez wniesienie do spółki, a rozwiązanie stosunku pracy nastąpiło wskutek przejścia na emeryturę lub rentę albo z przyczyn określonych w art. l ust. l ustawy z 28.12.1989 r. o szczególnych zasadach rozwiązywania z pracownikami stosunków pracy z przyczyn dotyczących zakładu pracy oraz o zmianie niektórych ustaw (Dz.U. z 1990 r. Nr 4, poz. 19 ze zm.);
4) osoby, które po przepracowaniu dziesięciu lat w przedsiębiorstwie państwowym podlegającym prywatyzacji zostały przejęte przez inne zakłady pracy w trybie art. 231 KP.

Wyżej wymieniona grupa ma prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji spółki należących do Skarbu Państwa według stanu sprzed zbycia pierwszych akcji na zasadach ogólnych. Akcje zbywa się nieodpłatnie w grupach wyodrębnionych ze względu na okresy zatrudnienia uprawnionych pracowników w komercjalizowanym przedsiębiorstwie państwowym i spółce powstałej w wyniku komercjalizacji tego przedsiębiorstwa. Min. właściwy ds. Skarbu Państwa w rozp. z 3.4.1997 r. (Dz. U. Nr 33, poz. 200) dokonał podziału uprawnionych pracowników na 7 grup: od zatrudnionych do jednego roku do zatrudnionych powyżej 20 lat. Prawo nabycia akcji (udziałów) przez uprawnionych pracowników doznaje jednak ograniczeń. Łączna wartość nominalna akcji przeznaczonych do nieodpłatnego nabycia przez uprawnionych pracowników nie może przekroczyć iloczynu liczby uprawnionych pracowników oraz kwoty osiemnastu średnich wynagrodzeń miesięcznych w sektorze przedsiębiorstw bez wypłat z zysku, obliczonych z okresu sześciu miesięcy poprzedzających miesiąc, w którym Skarb Państwa zbył pierwsze akcje na zasadach ogólnych.
W przypadku spółki powstałej w wyniku komercjalizacji przedsiębiorstwa państwowego, które miało na dzień wykreślenia z rejestru uregulowane zobowiązania wobec budżetu państwa oraz z tytułu ubezpieczeń społecznych, w iloczynie, o którym mowa w zdaniu poprzednim, kwotę


STRONA 532

osiemnastu średnich wynagrodzeń zastępuje się kwotą dwudziestu czterech średnich wynagrodzeń.
Prawo do nieodpłatnego nabycia akcji może być wykorzystane przez pracowników tylko w jednej spółce. Ustawa o komercjalizacji i prywatyzacji przedsiębiorstw państwowych analogicznie do uprawnionych pracowników traktuje rolników i rybaków powiązanych z przedsiębiorstwem umowami kooperacyjnymi. Chodzi tu o te osoby fizyczne, które prowadzą gospodarstwo rolne lub rybackie, z którego w okresie pięciu lat przed wykreśleniem przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych dostarczono bezpośrednio lub pośrednio do tego przedsiębiorstwa surowce o wartości co najmniej 100 q żyta według cen przyjmowanych do obliczania podatku rolnego w ostatnim roku przed wykreśleniem przedsiębiorstwa państwowego z rejestru przedsiębiorstw państwowych.
Rybakom i rolnikom przysługuje również prawo nabycia do 15% akcji (udziałów) należących do Skarbu Państwa na zasadach omówionych powyżej. Mają oni prawo nabycia akcji w nie więcej niż dwóch spółkach.
Uprawnieni pracownicy, rybacy, rolnicy mogą skorzystać z prawa do nabycia akcji nieodpłatnie, jeśli w ciągu 6 miesięcy od dnia wpisania spółki do rejestru złożą pisemne oświadczenia o zamiarze nabycia akcji. Niezłożenie oświadczenia w tym terminie powoduje utratę prawa do nieodpłatnego nabycia akcji.

Nb 616
Prawo nieodpłatnego nabycia powstaje po upływie 3 miesięcy od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych i wygasa z upływem 12 miesięcy od dnia powstania tego prawa. Akcje, które zostały nabyte nieodpłatnie przez uprawnionych pracowników, rybaków, rolników, nie mogą być przedmiotem obrotu przed upływem 2 lat od dnia zbycia przez Skarb Państwa pierwszych akcji na zasadach ogólnych.
Jednakże akcje nabyte przez pracowników pełniących funkcję członków zarządu spółki nie mogą być zbyte w ciągu 3 lat. Jeżeli zostanie zawarta umowa zbycia tychże akcji przed upływem terminów odpowiednio
2 i 3 lat, jest ona nieważna. Zasada ta dotyczy również zakazu przymusowego wykupu akcji na podstawie art. 4 18 KSH. Por. również pkt 6.1, co do zmiany formy art. 180 KSH i 890 KC. Łączenie spółki powstałej w wyniku komercjalizacji z inną spółką, podział tej spółki lub jej przekształcenie nie powoduje utraty uprawnień do nieodpłatnego nabycia akcji Skarbu Państwa.

Nb 617
Powyżej wskazany tryb zbycia akcji (udziałów) przez jednoosobową spółkę Skarbu Państwa jest odmienny od trybu zbycia na zasadach ogólnych na rzecz osób trzecich. Mianowicie akcje nabyte od Skarbu Państwa, nie będące przedmiotem zbycia nieodpłatnego na rzecz uprawnionych pracowników, rybaków, rolników, muszą być zbywane w trybie:
l) oferty ogłoszonej publicznie,
2) przetargu publicznego,

STRONA 533

3) rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia,
4) przyjęcia oferty złożonej przez podmiot ogłaszający wezwanie, o którym mowa w art. 86 ust. 4, art. 151 lub 154 PrPap W.

Ustawa proponuje więc analogiczne sposoby zawarcia umowy, jakie przewiduje KC w art. 66-704. Istotą różnicy jest jednak wymóg trybu publicznego, tj. skierowania propozycji zawarcia umowy nabycia akcji (udziałów) do nieokreślonego kręgu adresatów. Istnieją jednak inne okoliczności wpływające na tryb zawartych umów. Tak więc w przypadku spółek akcyjnych w trybie ofertowym uzupełniające znaczenie ma ustawa o publicznym obrocie papierami wartościowymi.
Z kolei w przypadku przetargu publicznego obligatoryjne jest stosowanie przetargu pisemnego (zob. rozp. RM z 29.7.1997 r. w sprawie szczegółowego trybu zbywania akcji Skarbu Państwa, zasad finansowania zbycia akcji oraz formy zapłaty za te akcje, Dz.U. Nr 95, poz. 578 ze zm.). Zbycie akcji z naruszeniem trybu ofertowego, rokowaniowego, przetargowego, publicznego jest nieważne. Dotyczy to zarówno zawarcia umowy w innym trybie niż wskazany, jak również bez zachowania publicznego charakteru tego trybu.
Zasadą jest, że zaplata za akcje (udziały) powinna być dokonana w całości. Jednakże art. 35 PrywPPU wprowadza możliwość zapłaty w ratach za akcje nabywane w trybie przetargu publicznego i rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia (nie dotyczy to nabycia w trybie ofertowym).
Możliwe jest to wówczas, gdy spełnione są następujące warunki:
1) nabywcą co najmniej 30% akcji spółki jest obywatel polski lub spółka obywateli polskich,
2) zabezpieczona zostanie kwota pozostała do zapłaty po uiszczeniu pierwszej raty.
Pierwsza rata ceny za akcje wynosi co najmniej 20% tej ceny. Pozostała kwota jest spłacana w ratach przez okres nie dłuższy niż 5 lat. Kwota ta jest oprocentowana w wysokości nie niższej niż wskaźnik wzrostu cen dóbr inwestycyjnych, ogłaszany co kwartał przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski".

6.3. Prywatyzacja bezpośrednia
Nb 618
Ten sposób prywatyzacji, który w pewnym sensie zastąpił tzw. prywatyzację w trybie likwidacji (ustawa z 1990 r.),jest bardzo często wykonywany w praktyce. Zgodnie z art. l ust. 2 pkt 2 PrywPPU, prywatyzacja bezpośrednia polega na rozporządzeniu wszystkimi składnikami materialnymi
i niematerialnymi majątku przedsiębiorstwa państwowego przez:
l) sprzedaż przedsiębiorstwa,
2) wniesienie przedsiębiorstwa do spółki,



STRONA 534

3) oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.
Dyspozycja składnikami przedsiębiorstwa odnosi się przy dokonywaniu czynności do przedsiębiorstwa w rozumieniu przedmiotowym.
Nie wszystkie przedsiębiorstwa mogą zostać sprywatyzowane w tym trybie. Prywatyzacji bezpośredniej mogą podlegać tylko przedsiębiorstwa, które spełniają łącznie następujące przesłanki:
l) zatrudnienie w dniu 31 grudnia roku poprzedzającego rok wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej nie przekracza 500 osób;
2) wartość sprzedaży towarów i usług w roku poprzedzającym rok wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej nie jest wyższa od równowartości w złotych polskich kwoty 6 mln EURO, obliczonej według kursu kupna ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski na dzień 31 grudnia roku poprzedzającego rok wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej;
3) wysokość funduszy własnych w dniu 31 grudnia roku poprzedzającego rok wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej nie jest wyższa od równowartości w złotych polskich kwoty 2 mln EURO,
obliczonej według kursu kupna ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski na ten dzień.

Nb 619
Dokonanie czynności zbycia lub przekazania przedsiębiorstwa poprzedzone jest stosowną procedurą. Prywatyzacja bezpośrednia jest dokonywana w imieniu Skarbu Państwa przez organ założycielski. Ten ostatni organ za zgodą Min. właściwego ds. Skarbu Państwa wydaje zarządzenie o prywatyzacji bezpośredniej, w stosunku do którego organom przedsiębiorstwa nie przysługuje sprzeciw (art. 41 ust.. 2 PrywPPU). Dokonanie prywatyzacji bezpośredniej może nastąpić, gdy:
1) z łącznym wnioskiem wystąpi dyrektor i rada pracownicza przedsiębiorstwa państwowego albo
2) złożona zostanie oferta nabycia przedsiębiorstwa, zawiązania spółki, do której ma zostać wniesione przedsiębiorstwo, albo zawarcia umowy o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.
Wydaje się, że w cytowanym art. 41 ust. l PrywPPU doszło do "pomieszania" problemów. Z jednej strony jednym z warunków prywatyzacji bezpośredniej jest wystąpienie z wnioskiem przez dyrektora i radę pracowniczą, z drugiej zaś wiadomo, że istnieją tylko trzy wymienione sposoby dysponowania przedsiębiorstwem. W szczególności w ostatnim przypadku oznacza to, że wydanie zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej miałoby nastąpić po zawarciu umowy o oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania. Jednocześnie wniosek wymienionych organów


STRONA 535

przedsiębiorstwa nie będzie konieczny, jeżeli zaistnieją pozostałe przesłanki, o których mowa w art. 41 ust. l PPU.

Nb 620
Prywatyzacji bezpośredniej dokonuje w imieniu Skarbu Państwa organ założycielski. Ten jednak działa poprzez tzw. pełnomocnika do spraw prywatyzacji. Zakres udzielonego pełnomocnictwa ograniczony jest jednak tylko do czynności związanych z prywatyzacją bezpośrednią. Wydanie zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej powinno być ujawnione na podstawie art. 44 ust. l pkt 4 KrRejSU w dziale 6 rejestru przedsiębiorców KRS.
Podobnie jak to miało miejsce przy prywatyzacji pośredniej przed wydaniem stosownego zarządzenia należy dokonać analizy stanu przedsiębiorstwa polegającej w szczególności na ustaleniu stanu prawnego majątku przedsiębiorstwa, ocenie realizacji obowiązków wynikających z wymogów ochrony środowiska i ochrony dóbr kultury oraz oszacowania wartości przedsiębiorstwa.
Wydanie zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej, poza powołaniem pełnomocnika, wywołuje również inne skutki. Z dniem wydania zarządzenia, z mocy prawa organy przedsiębiorstwa przestają wykonywać swoje funkcje. Sformułowanie ustawy jest dalece odmienne od sytuacji występujących w PPU, gdy np. ustanowiono zarządcę komisarycznego, zarządcę itp. W takim przypadku organy samorządu uległy rozwiązaniu z mocy prawa, a dyrektor został odwołany. W przepisach art. 43 ust. l PrywPPU mowa jest o tym, że organy przestają wykonywać swoje funkcje. Należy więc przyjąć moim zdaniem -że następuje stan swoistego zawieszenia działania organów, których funkcje przejmuje pełnomocnik do spraw prywatyzacji. Gdyby nie doszło do zrealizowania prywatyzacji bezpośredniej i uchylono by zarządzenie o prywatyzacji, organy w poprzednim składzie powinny z powrotem działać. Należy pamiętać również o tym, że do czasu dokonania czynności związanych z trybami prywatyzacji bezpośredniej przedsiębiorstwo państwowe w sensie podmiotowym istnieje i obowiązują przepisy PPU. Dopiero gdy pełnomocnik złoży stosowny wniosek do sądu o wykreślenie przedsiębiorstwa z rejestru przedsiębiorstw i sąd dokona stosownych czynności, przedsiębiorstwo przestanie istnieć jako podmiot prawa. Jednakże nastąpi wówczas swoista "likwidacja" przedsiębiorstwa państwowego w znaczeniu podmiotowym, natomiast przedsiębiorstwo będzie istniało dalej jako zorganizowany kompleks majątkowy w rozumieniu przedsiębiorstwa w sensie przedmiotowym (art. 551 KC)-tak słusznie W J. Katner:; Prawo, s. IIVC/169.

Innym skutkiem wydania zarządzenia o prywatyzacji są:
1) odpowiednie stosowanie art. 231 KP do stosunków pracy, których stroną było przedsiębiorstwo państwowe, tj. nowy zakład pracy odpowiada za zobowiązania wynikające ze stosunku pracy, powstałe przed zmianami;

STRONA 536

2) brak możliwości rozwiązania stosunku pracy za wypowiedzeniem i zmiany za wypowiedzeniem warunków pracy i płacy na niekorzyść pracownika w ciągu roku od wykreślenia przedsiębiorstwa państwowego z rejestru w stosunku do pracowników, którzy w dniu wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej byli członkami rady pracowniczej przedsiębiorstwa państwowego.

Nb 621
Najistotniejsze z punktu widzenia prawa cywilnego skutki zachodzą w sferze praw i obowiązków. Mianowicie, zgodnie z art. 40 PrywPPU jeśli ustawa nie stanowi inaczej), kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo wstępuje we wszelkie prawa i obowiązki przedsiębiorstwa państwowego bez względu na charakter stosunku prawnego, z którego te prawa i obowiązki wynikają. Przepis ten wyraża zasadę sukcesji uniwersalnej. Nabywca przejmuje wszelkie długi i wierzytelności przedsiębiorstwa państwowego w stosunku do wszelkich osób. Odpowiedzialność nabywcy za zobowiązania nie jest ograniczona ani kwotowo, ani rzeczowo, jest też niezależna od dobrej wiary nabywcy (W J Katner:; w: Prawo, s. III/C/156; C. Kosikowski, M Śniegucki, Komercjalizacja, s. 136). Nie ma więc zasady odpowiedzialności solidarnej nabywcy ze zbywcą, a więc nie ma zastosowania art. 526 KC (ibidem).
W odniesieniu do zobowiązań przedsiębiorstwa przejmowanych w wyniku prywatyzacji bezpośredniej, które powstały przy prowadzeniu przedsiębiorstwa, nie jest wymagana zgoda wierzycieli. Nie ma więc w omawianym przypadku zastosowania art. 519 ż l KC, który precyzuje przejęcie długu. Zgodnie z tym przepisem, osoba trzecia może wstąpić w miejsce dłużnika, który zostaje zwolniony z długu poprzez umowę między dłużnikiem a osobą trzecią za zgodą wierzyciela (zwalniające przejęcie długu). Tak jak to zostało już stwierdzone, gdy chodzi o zobowiązania przedsiębiorstwa państwowego powstałe przy prowadzeniu przedsiębiorstwa i przejęte w wyniku prywatyzacji bezpośredniej, nie jest wymagana zgoda na to przejęcie.
Zgodnie z art. 40 ust. l PrywPPU, przejęcie zobowiązań następuje ex lege. Kupujący lub przejmujący przedsiębiorstwo jest odpowiedzialny za zobowiązania przedsiębiorstwa państwowego, ale ich odpowiedzialność ograniczona jest do wartości przedsiębiorstwa według stanu z chwili nabycia, a według cen z chwili zaspokojenia wierzyciela. Przedstawiona sytuacja bliższa jest konstrukcji kumulatywnego przystąpienia do długu, określonego w art. 526 KC, jest jednak konstrukcją swoistą i ograniczenie odpowiedzialności występuje, co stwierdzono w literaturze pro vivibus patrimonii (W J Katner, w: Prawo, s. III/C/175).

Nb 622
Jak to już stwierdzono, prywatyzacja bezpośrednia może nastąpić w następującym trybie:
l) sprzedaży przedsiębiorstwa,


STRONA 537

2) wniesienia przedsiębiorstwa do spółki,
3) oddania przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania.

Nb 623
Ad l). Sprzedaż przedsiębiorstwa może nastąpić tylko w trybie:
-przetargu (art. 701-704 KC),
-rokowań przeprowadzonych na podstawie publicznego zaproszenia (art. 72 KC).
Nie ma więc zastosowania tryb ofertowy, choćby nawet miał on charakter publiczny. Zapłata należności za przedsiębiorstwo (rozumiane w kategoriach przedmiotowych -art. 551 KC) powinna być dokonana jednorazowo. Wyjątkowo dopuszcza się zapłatę należności za przedsiębiorstwo w ratach pod warunkiem zabezpieczenia pozostałej kwoty pozostałej do zapłaty po uiszczeniu pierwszej raty. Pierwsza rata wynosi co najmniej 20% ceny. Pozostała kwota jest spłacana w ratach przez okres nie dłuższy niż 5 lat. Cena przedsiębiorstwa pomniejszona jest o kwotę stanowiącą do 15% ceny przedsiębiorstwa w związku z obowiązkowym przekazaniem przez kupującego tej wartości na zakładowy fundusz świadczeń socjalnych. Wpłata ta powinna być dokonana nie później niż do dnia pierwszej płatności należności za przedsiębiorstwo.

Nb 624
Ad 2). Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki może nastąpić jedynie w trybie rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia. Istnieje jednak istotne ograniczenie. Mianowicie do spółki, która jest tworzona lub istniejąca, akcjonariusze mający zamiar objąć udziały lub akcje powinni wnieść wkłady w wysokości co najmniej 1/4 kapitału zakładowego. Oznacza to, że warunkiem wstępnym prywatyzacji bezpośredniej, polegającej na wniesieniu przedsiębiorstwa do spółki, jest, aby wspólnikami innymi niż Skarb Państwa były -reprezentujące co najmniej 25% wartości kapitału akcyjnego -osoby trzecie.
Wniesienie przedsiębiorstwa do spółki może wiązać się albo z utworzeniem spółki specjalnie w celu prywatyzacji bezpośredniej, albo też może nastąpić do istniejącej już spółki Skarbu Państwa. Wnoszone przedsiębiorstwo stanowi wkład niepieniężny do spółki akcyjnej lub spółki z o.o., co wymaga zastosowania odpowiednich przepisów odnoszących się do aportów w spółce akcyjnej i spółce z o.o. Poza przedsiębiorstwem mogą być wnoszone wkłady pieniężne w pełnej wysokości w spółce z o.o., a w przypadku spółki akcyjnej powinny być wpłacone przynajmniej w wysokości 25% ich wartości nominalnej. Jeżeli są wnoszone wkłady pieniężne i niepieniężne, to powinny być wniesione w wysokości co najmniej
125 000 zł. W spółce powstałej w celu prywatyzacji przedsiębiorstwa państwowego uprawnionym pracownikom, rybakom i rolnikom przy-



STRONA 538

-sługuje prawo do nieodpłatnego nabycia do 15% akcji (udziałów) należących do Skarbu Państwa. Zasady określone w przepisach art. 36-38 PrywPPU, odnoszące się do uprawnień przy prywatyzacji pośredniej, stosuje się odpowiednio. W przypadku gdy akcjonariuszami spółki oprócz Skarbu Państwa są wyłącznie osoby będące w dniu wydania zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej pracownikami przedsiębiorstwa państwowego, rolnicy lub rybacy, powinni wnieść łącznie wkłady na pokrycie co najmniej 10% kapitału zakładowego.

Nb 625
Ad 3). Oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania odbywa się na podstawie umowy zawartej między Skarbem Państwa, za który działa organ założycielski, reprezentowany przez pełnomocnika do spraw prywatyzacji bezpośredniej, a spółką. Umowa ta jest umową nienazwaną, o specyficznej treści, bez ustalonych essentialia negotii.
Nie należy określać jej jako umowy leasingowej. Umowa ta z pewnością wykazuje pewne cechy charakterystyczne dla umowy dzierżawy, najmu, jest jednak konstrukcją swoistą, stanowiącą w zależności od przyjętej regulacji mix compositium. Z przepisów PrywPPU można wyprowadzić jednak wniosek, że do istoty tej umowy należy zaliczyć: oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania, określenie przedmiotu, zakresu praw i obowiązków stron, w szczególności przejmującego. W zależności od ustaleń między stronami umowa może być zawarta na okres nie przekraczający 10 lat. Strony umowy mogą ponadto przyjąć tzw. opcje związane z przedmiotem umowy. Strony mogą postanowić, że:
l) po upływie okresu, na który umowa została zawarta, i spełnieniu warunków określonych w umowie zostanie przeniesione na przejmującego prawo własności przedsiębiorstwa;
2) po upływie okresu, na który umowa została zawarta, przejmujący ma prawo nabycia przedsiębiorstwa; ustalenie ceny następuje po zakończeniu okresu, na który została zawarta umowa o odpłatne korzystanie;
3) po upływie dwóch lat od dnia zawarcia umowy akcje spółki w podwyższonym kapitale mogą objąć osoby prawne.

W umowie strony mogą postanowić, że własność przedsiębiorstwa może być przeniesiona przed upływem okresu, na który umowa została zawarta, zaś pozostała część należności zostanie zapłacona w ratach (dotyczy to tylko sytuacji wymienionej powyżej w pkt. l.
Jednakże przeniesienie własności na warunkach określonych w zdaniu poprzednim może nastąpić nie wcześniej, niż po zapłaceniu przez przejmującego co najmniej jednej trzeciej należności wynikających z umowy oraz po zatwierdzeniu bilansu i rachunku wyników za drugi rok obrotowy od dnia zawarcia umowy o odpłatne korzystanie. Okres ten ulega skróceniu


STRONA 539

o połowę w przypadku spłacenia przez przejmującego co najmniej połowy należności ustalonej w umowie. Pozostała do zapłacenia część należności jest oprocentowana poniżej wskaźnika wzrostu cen dóbr inwestycyjnych, ogłaszanego co kwartał przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego w Dzienniku Urzędowym Rzeczypospolitej Polskiej "Monitor Polski".
Umowa może być rozwiązana przez Skarb Państwa przed upływem okresu, na który została zawarta, gdy przejmujący nie wykonuje lub nienależycie wykonuje zobowiązania wynikające z zawartej umowy. W takim przypadku przejmującemu nie przysługuje zwrot spełnionych świadczeń ani nakładów poniesionych na przedmiot umowy. W przypadku rozwiązania umowy przed upływem okresu, na jaki została zawarta, Skarb Państwa sprzedaje lub wnosi do spółki przedsiębiorstwo w trybie art. 48 ust. l PrywPPU.
Umowa o oddanie do odpłatnego korzystania może być zawarta tylko ze spółką. Zgodnie z art. 51 PrywPPU, muszą być łącznie spełnione następujące warunki:
l) do spółki przystąpiła odpowiednio ponad połowa ogólnej liczby pracowników przedsiębiorstwa państwowego albo pracowników i rolników lub rybaków;
2) wspólnikami spółki są wyłącznie osoby fizyczne mające miejsce zamieszkania w kraju, chyba że Min. właściwy ds. Skarbu Państwa zezwoli na uczestnictwo w spółce osobom fizycznym mającym miejsce zamieszkania za granicą lub osobom prawnym;
3) opłacony kapitał zakładowy spółki nie jest niższy niż 20% wysokości funduszu założycielskiego i funduszu własnego przedsiębiorstwa w dniu, na który został sporządzony bilans za rok obrotowy poprzedzający wydanie zarządzenia o prywatyzacji bezpośredniej;
4) co najmniej 20% akcji zostało objętych przez osoby niezatrudnione w prywatyzowanym przedsiębiorstwie państwowym.

Min. właściwy ds. Skarbu Państwa może wyrazić zgodę na oddanie przedsiębiorstwa do odpłatnego korzystania na rzecz spółki nie spełniającej warunku, o którym mowa w pkt. 4.
Jeżeli w ciągu sześciu miesięcy od dnia złożenia wniosku o prywatyzację bezpośrednią nie zostanie złożony wniosek o wpisanie do rejestru spółki spełniającej warunki określone w ustawie, Skarb Państwa może, w trybie przetargu publicznego lub rokowań podjętych na podstawie publicznego zaproszenia, oddać przedsiębiorstwo do odpłatnego korzystania osobie fizycznej lub prawnej.


STRONA 540

ż 13. Jednostki badawczo-rozwojowe
I. Cele jednostek badawczo-rozwojowych
Nb 626
Jednostkami badawczo-rozwojowymi są państwowe jednostki organizacyjne wyodrębnione pod względem prawnym, organizacyjnym i ekonomiczno-finansowym, które są tworzone w celu prowadzenia badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych, a których wyniki powinny znaleźć zastosowanie w określonych dziedzinach gospodarki narodowej i życia społecznego. Jednostkami badawczo-rozwojowymi są: instytuty naukowo-badawcze oraz ośrodki badawczo-rozwojowe, centralne laboratoria i inne jednostki organizacyjne, których podstawowym zadaniem jest prowadzenie działalności, o której mowa była w zdaniu poprzednim. Jednostki badawczo-rozwojowe są osobami prawnymi (art. 1 ust. 3 ustawy z 25.7.1985 r. o jednostkach badawczo-rozwojowych, tekst jedno Dz. U. z 2001 r. Nr 33, poz. 388). Cele jednostek badawczo-rozwojowych nie są celami gospodarczymi, choć takie mogą również wystąpić, co uzasadnia omówienie tego problemu w niniejszym podręczniku.
Do zasadniczych zadań jednostki badawczo-rozwojowej należy w szczególności:
1) prowadzenie badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych oraz przystosowywanie ich wyników do wdrażania w praktyce;
2) upowszechnianie wyników badań naukowych i prac rozwojowych;
3) podejmowanie działalności w zakresie doskonalenia metod prowadzenia badań naukowych i prac badawczo-rozwojowych;
4) prowadzenie działalności uzupełniającej, a w szczególności w zakresie szkolenia, informacji naukowej, technicznej i ekonomicznej, wynalazczości oraz ochrony własności przemysłowej i intelektualnej;
5) opracowywanie analiz i ocen dotyczących stanu i rozwoju poszczególnych dziedzin nauki i techniki, a także propozycji w zakresie wykorzystywania w kraju osiągnięć światowej nauki i techniki.

Jednakże jednostki badawczo-rozwojowe mogą prowadzić produkcję aparatury i urządzeń, a także podejmować inną działalność gospodarczą bądź usługową na potrzeby kraju i eksportu w zakresie objętym przedmiotem ich działania. Sformułowanie tego przepisu jest dosyć niefortunne, mianowicie odróżnia się produkcję od działalności gospodarczej, a tę od usług. Należy przyjąć, że jednostki badawczo-rozwojowe mają prawo prowadzić działalność gospodarczą w ogólnym rozmiarze, natomiast produkcja jest ograniczona do produkcji aparatury i urządzeń.


STRONA 541

Dopuszczalność działalności gospodarczej jednostek badawczo-rozwojowych -co prawda w zamkniętym zakresie, objętym głównym celem działania -ma służyć połączeniu prac, badań naukowych i badawczych z efektami praktycznymi, co powinno być celem większości działań z zakresu nauki i techniki.

II. Tworzenie jednostek badawczo-rozwojowych i zasady ich działania

Nb 627
Tworzenie jednostek badawczo-rozwojowych odbywa się w różnym trybie, w zależności od ich rodzaju. Jeżeli jest to jednostka mająca międzyresortowy lub wielogałęziowy zakres działania, następuje to w drodze uchwały Rady Ministrów. W przypadku tworzenia innej jednostki następuje to w uzgodnieniu z Min. Edukacji oraz Finansów w drodze zarządzenia właściwego ministra, kierownika urzędu centralnego, Prezesa NBP lub wojewody. Natomiast utworzenie wspólnej jednostki badawczo-rozwojowej przedsiębiorstw państwowych następuje w drodze umowy zawartej między zainteresowanymi przedsiębiorstwami państwowymi i za zgodą Min. Edukacji.

Nb 628
Wspólne jednostki badawczo-rozwojowe muszą mieć formę spółki z ograniczoną odpowiedzialnością. Jednostki badawczo-rozwojowe występują w obrocie we własnym imieniu i na własny rachunek. Odpowiadają one za swoje zobowiązania, nie odpowiadają za zobowiązania Skarbu Państwa ani innych osób prawnych. Skarb Państwa nie odpowiada za zobowiązania jednostek badawczo-rozwojowych. Jednostki pokrywają koszty bieżącej działalności z uzyskanych przychodów. Osiągnięte przychody mogą pochodzić z tytułu wdrażania i upowszechniania wyników samodzielnej działalności.
Jednostka badawczo-rozwojowa jest zwolniona z podatków, z wyjątkiem tych dochodów, które otrzymywane są z działalności gospodarczej.
Organami jednostki badawczo-rozwojowej są dyrektor i rada naukowa.


STRONA 542

ż 14. Przedsiębiorcy zagraniczni, oddziały przedsiębiorców zagranicznych oraz przedstawicielstwa
przedsiębiorców zagranicznych
Literatura: E. Bieniek-Koronkiewicz, J. Sieńczyło-Chlabicz, Działalność gospodarcza i przedsiębiorcza na gruncie ustawy Prawo działalności gospodarczej, PPR 2000, Nr 4; A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999; C. Kosikowski, Nowe prawo działalności gospodarczej, PUG 1999, Nr2.

I. Przedsiębiorcy zagraniczni
Nb 629
Zgodnie z art. 36 pkt 9 KrRejSU, do rejestru przedsiębiorców są wpisywani przedsiębiorcy zagraniczni w rozumieniu przepisów ustawy z 6.7.1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (tekst jedn. Dz.U. z 1989 r. Nr 27, poz. 148 ze zm.). Podmioty te zwane są w ustawie przedsiębiorcami zagranicznymi. Art. 36 pkt 12 KrRejSU nakazuje wpisywanie do rejestru przedsiębiorców także oddziałów przedsiębiorstw zagranicznych.
Z kolei ustawa -Prawo działalności gospodarczej określa zasady prowadzenia działalności gospodarczej przez cudzoziemców i zagranicznych przedsiębiorców. Wyróżnia ona:
l) obywateli państw obcych, którzy otrzymali zezwolenia na osiedlenie się na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej (art. 6 ust. l PrGosp),
2) osoby zagraniczne (art. 4 pkt 3 PrGosp) rozumiane jako osoby fizyczne, mające stałe miejsce zamieszkania za granicą, osoby prawne z siedzibą za granicą i nie mające osobowości prawnej spółki osób fizycznych lub prawnych mających miejsce zamieszkania lub siedzibę za granicą.
3) przedsiębiorców zagranicznych (art. 4 pkt 4 PrGosp) rozumianych jako osoby zagraniczne wykonujące działalność gospodarczą za granicą.

Nb 630
Zgodnie z art. 6 ust. l PrGosp, obywatele państw obcych, którzy otrzymali zezwolenie na osiedlenie się na terytorium RP, korzystają w zakresie podejmowania i wykonywania działalności gospodarczej na terenie RP z takich samych praw jak obywatele polscy. Nie ma więc różnic między przedsiębiorcami polskimi a takimi osobami (E. Bieniek-Koronkiewicz, J. Sieńczyło-Chlabicz, Działalność, s. 18).


STRONA 543

Osoby zagraniczne mogą na zasadzie wzajemności podejmować i wykonywać na terytorium RP działalność gospodarczą, tak jak przedsiębiorcy, którzy mają miejsce stałego pobytu lub siedzibę w Polsce (art. 6 ust. 2 PrGosp). Jeżeli Polska nie podpisała umów zapewniających wzajemność w traktowaniu przedsiębiorców polskich, to osoby zagraniczne mogą tworzyć wyłącznie spółki komandytowe, spółki z ograniczoną odpowiedzialnością i spółki akcyjne, a także przystępować do takich spółek oraz obejmować bądź nabywać ich udziały i akcje. Szczególne znaczenie dla osób zagranicznych ma ustawa z 6.7.1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium RP działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne (szerzej -R. Skubisz, Prawo, s. 279 i nast.). Istnieje pewna specyfika regulacji statusu osób zagranicznych w kontekście prowadzenia działalności gospodarczej. Generalnie należy stwierdzić, że istnieje wyraźna tendencja do zrównywania pozycji przedsiębiorstw zagranicznych z polskimi, w szczególności gdy ma zastosowanie zasada wzajemności. Wyraźnym tego przejawem, zgodnie z art. 99 PrGosp, jest to, że z dniem 1.1.200 l r. utraciła moc obowiązującą ustawa z 14.6.1991 r. o spółkach z udziałem zagranicznym (tekst jedno Dz.U. z 1997 r. Nr 26, poz.143 ze zm.). Spółki, do których do 1.1.2001 r. miały zastosowanie przepisy ustawy z 14.6.1991 r., stają się spółkami, o których mowa w art. 6 PrGosp. Rozstrzygające więc o zakresie prowadzenia działalności gospodarczej przez te spółki będzie to, czy obowiązuje zasada wzajemności w stosunku do polskich przedsiębiorców (art. 92 PrGosp). Z tych też powodów pominięto omówienie tej ustawy w niniejszym opracowaniu.
Wskazane powyżej akty prawne -odnoszące się do osób zagranicznych, tj. art. 4 pkt 3 PrGosp i art. 6 ust. l ustawy z 6.7.1982 r. o zasadach prowadzenia na terytorium RP działalności gospodarczej w zakresie drobnej wytwórczości przez zagraniczne osoby prawne i fizyczne -są niespójne. Przede wszystkim ostatnia ze wspomnianych ustaw nie wymienia nie mających osobowości prawnej spółek osób fizycznych i prawnych zagranicznych. Należy jednak przyjąć, że -zgodnie z zasadą lex posterior derogat legi prori -działalność zagranicznych osób może być odnoszona również do spółek nie mających osobowości prawnej. Ponadto w ustawie z 6.7.1982 r. utrzymuje się oparty na zezwoleniu system tworzenia i działania osób zagranicznych na terenie Polski (przedsiębiorstwa zagraniczne lub z udziałem zagranicznym), kazuistycznie są uregulowane zasady wnoszenia wkładów, zasady działalności, kredytowania, wykorzystania zysku przedsiębiorstwa zagranicznego (zgodnie z terminologią ustawy z 6.7.1982 r.). Odmienna i niespójna z ustawą -Prawo działalności


STRONA 544

gospodarczej jest stosowana terminologia. Ustawa z 6.7.1982 r. spełniła swoją rolę, polegającą przede wszystkim na możliwości inwestowania w Polsce przez Polonię. Wydaje się jednak, że nie wytrzyma ona próby czasu, przede wszystkim ze względu na niepotrzebną po 1.1.200 l r. specyfikę regulacji, która bardziej utrudnia, niż ułatwia funkcjonowanie przedsiębiorstw zagranicznych (w rozumieniu ustawy z 6.7.1982 r.). Dlatego też, zgodnie z art. 91 PrGosp, podmioty zagraniczne działające na podstawie ustawy z 6.7.1982 r. będą mogły wnieść dotychczas prowadzone przedsiębiorstwo jako wkład do spółki, w rozumieniu art. 6 PrGosp. W takim przypadku osoby zobowiązane do dokonania zgłoszenia do rejestru przedsiębiorców składają oświadczenie, że wkład podmiotu zagranicznego do spółki jest zgodny z przepisami prawa. Ponadto spółki prowadzące działalność na podstawie ustawy z 6.7.1982 r. uznaje się za tworzone na podstawie art. 6 PrGosp, jeżeli złożą odpowiednie oświadczenie Ministrowi właściwemu do spraw gospodarki w terminie 6 miesięcy od dnia wejścia w życie przepisów PrGosp, tj. do 30.6.2001 r. Przedsiębiorca działający na podstawie ustawy z 6.7.1982 r. podlega obowiązkowi wpisu do KRS.
Należy nadmienić, że przepisy odnoszące się do osób i przedsiębiorstw zagranicznych (art. 4 pkt 3 i 4) weszły już w życie. Podobnie jak weszły już w życie (również 14 dni po ogłoszeniu PrGosp) przepisy odnoszące się do oddziałów i przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych.

II. Oddziały przedsiębiorców zagranicznych
Nb 631
Jak to zostało stwierdzone, przedsiębiorcami zagranicznymi -w rozumieniu art. 4 pkt 4 PrGosp -są osoby zagraniczne wykonujące działalność za granicą. W odróżnieniu od osób zagranicznych wykonujących działalność gospodarczą w Polsce, mając siedzibę lub stałe miejsce zamieszkania za granicą, przedsiębiorcy zagraniczni wykonują tam właśnie swoją działalność. Przedsiębiorcy zagraniczni, zgodnie z art. 35 PrGosp, w celu wykonywania działalności gospodarczej na terytorium RP, mogą na zasadzie wzajemności, jeśli umowy międzynarodowe ratyfikowane przez Polskę nie stanowią inaczej, tworzyć oddziały z siedzibą na terytorium Polski. Zgodnie z art. 4 pkt 6 PrGosp, przez oddział należy rozumieć wyodrębnioną i samodzielną organizacyjnie część działalności gospodarczej wykonywaną przez przedsiębiorcę poza głównym miejscem wykonywania działalności (zakład główny). Przedsiębiorca zagraniczny, który tworzy oddział, jest ograniczony w swobodzie określenia zakresu prowa-

STRONA 545

-dzonej działalności oddziału, gdyż może go prowadzić jedynie w zakresie przedmiotu działalności przedsiębiorcy zagranicznego. Prawo działalności gospodarczej w art. 37-41 wprowadza szczególne rozwiązania odnoszące się do oddziałów przedsiębiorstw zagranicznych. Należą do nich:
1) obowiązek ustanowienia osoby upoważnionej w oddziale do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego oraz podania jej imienia, nazwiska i adresu do rejestru przedsiębiorców oraz notarialnie poświadczonych jego wzorów podpisów,
2) obowiązek wpisu oddziałów do rejestru przedsiębiorców: do 31.12.2000 r. do rejestru handlowego, Dział C (art. 90 PrGosp), a od 1.1.2001 r. do Krajowego Rejestru Sądowego,
3) podjęcie działalności gospodarczej przez oddział możliwe jest po uzyskaniu wpisu do rejestru przedsiębiorców,
4) niezależnie od obowiązków wynikających z przepisów ustawy o Krajowym Rejestrze Sądowym przedsiębiorca zagraniczny obowiązany jest do przedłożenia sądowi rejestrowemu zaświadczenia właściwego polskiego przedstawicielstwa za granicą, stwierdzającego, że w myśl zasady wzajemności, polscy przedsiębiorcy są dopuszczeni do działalności w państwie, na którego terytorium osoba zagraniczna ma stałe miejsce zamieszkania lub siedzibę, na takich samych zasadach, jak przedsiębiorcy mający miejsce pobytu stałego lub siedzibę w tym państwie (zaświadczenie nie jest wymagane, jeżeli między RP a tym państwem obowiązuje umowa zawierająca zasadę wzajemności -art. 86 PrGosp),
5) używanie nazwy przedsiębiorcy zagranicznego w języku państwa jego siedziby, wraz z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej przedsiębiorcy oraz dodaniem wyrazów "oddział w Polsce",
6) prowadzenie oddzielnej rachunkowości w języku polskim, zgodnie z przepisami o rachunkowości,
7) zgłaszanie ministrowi właściwemu do spraw gospodarki wszelkich zmian stanu faktycznego i prawnego w zakresie zmiany okoliczności dotyczących otwarcia likwidacji przedsiębiorcy zagranicznego lub utraty wykonywania prawa działalności gospodarczej lub rozporządzania swoim majątkiem, w terminie 14 dni od dnia jej wystąpienia.

Nb 632
Minister właściwy do spraw gospodarki, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego ze względu na przedmiot działalności przedsiębiorcy zagranicznego, wydaje decyzję o zakazie wykonywania działalności gospodarczej przez oddział w przypadku, gdy:
1) oddział rażąco narusza prawo polskie lub nie wykonuje obowiązku zgłoszenia zmian stanu faktycznego i prawnego,


STRONA 546

2) nastąpiło otwarcie likwidacji przedsiębiorcy zagranicznego, który utworzył oddział, lub przedsiębiorca ten utracił prawo wykonywania działalności gospodarczej lub rozporządzania swoim majątkiem,
3) działalność przedsiębiorcy zagranicznego zagraża bezpieczeństwu i obronności państwa, ochronie tajemnicy państwowej lub innemu ważnemu interesowi publicznemu.

W przypadku wydania decyzji o zakazie wykonywania działalności gospodarczej przez oddział minister właściwy do spraw gospodarki zawiadamia przedsiębiorcę zagranicznego o obowiązku likwidacji oddziału w oznaczonym terminie.
Do likwidacji oddziału stosuje się odpowiednio przepisy KSH o likwidacji spółki z ograniczoną odpowiedzialnością.

III. Przedstawicielstwa przedsiębiorców zagranicznych
Nb 633
Poza możliwością tworzenia oddziałów przez przedsiębiorców zagranicznych, przepisy PrGosp dają im także możliwość tworzenia przedstawicielstw. Zgodnie z tym co już zostało powiedziane (por. Nb. 33), z przedstawicielstwem mamy do czynienia wtedy, gdy inna struktura organizacyjna w stosunku do przedsiębiorcy zajmuje pozycję zewnętrzną, realizuje zadania przedsiębiorcy, ale działa w sferze reprezentowanego (na cudzy rachunek i w cudzym imieniu). Przedsiębiorcy zagraniczni mogą tworzyć przedstawicielstwa, których zakres działalności może obejmować tylko prowadzenie działalności w zakresie reklamy i promocji przedsiębiorcy zagranicznego. Utworzenie przedstawicielstwa wymaga wpisu do ewidencji przedstawicielstw przedsiębiorców zagranicznych, prowadzonej przez ministra właściwego do spraw gospodarki. Wpisu do ewidencji dokonuje, po zasięgnięciu opinii ministra właściwego ze względu na przedmiot wykonywanej działalności przedsiębiorcy zagranicznego, minister właściwy do spraw gospodarki na podstawie wniosku złożonego i zgodnie z jego treścią. Wniosek powinien być sporządzony w języku polskim i zawierać:
l) nazwę, siedzibę i formę prawą przedsiębiorcy zagranicznego tworzącego przedsiębiorstwo,
2) wysokość kapitału lub innych funduszy założycielskich przedsiębiorcy tworzącego przedstawicielstwo,
3) przedmiot działalności gospodarczej przedsiębiorcy zagranicznego tworzącego przedstawicielstwo,
4) imię, nazwisko oraz adres w Polsce osoby upoważnionej w przedstawicielstwie do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego,


STRONA 547

5) adres przedstawicielstwa w Polsce.

Do wniosku należy dołączyć:
l) akt założycielski (umowę, statut) przedsiębiorcy zagranicznego,
2) wypis z rejestru,
3) oświadczenie przedsiębiorcy zagranicznego o ustanowieniu przedstawicielstwa na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej,
4) oświadczenie przedsiębiorcy zagranicznego będącego spółką, jaka część kapitału zakładowego, akcyjnego została wpłacona, jeżeli prawo miejsca siedziby spółki zezwala na częściowe wniesienie kapitału.

Dokumenty sporządzone w języku obcym należy przedstawić wraz z uwierzytelnionym tłumaczeniem na język polski. Na potwierdzenie dokonania wpisu przedstawicielstwa do ewidencji wydaje się zaświadczenie. Ewidencja jest jawna.
Prawo działalności gospodarczej nakłada na przedstawicielstwa obowiązki polegające na:
l) używaniu nazwy przedsiębiorcy zagranicznego w języku państwa jego siedziby wraz z przetłumaczoną na język polski nazwą formy prawnej przedsiębiorcy oraz dodaniem wyrazów "przedstawicielstwo w Polsce"
2) prowadzeniu oddzielnej rachunkowości, zgodnie z przepisami o rachunkowości,
3) zgłaszaniu ministrowi właściwemu do spraw gospodarki wszelkich zmian stanu faktycznego i prawnego w zakresie zgłoszonym do ewidencji, a także utracie przez przedsiębiorcę zagranicznego prawa wykonywania działalności gospodarczej lub rozporządzania swoim majątkiem, w terminie 14 dni od dnia wystąpienia tych zdarzeń.

Nb 634
Minister właściwy do spraw gospodarki, w porozumieniu z ministrem 634 właściwym ze względu na przedmiot prowadzonej działalności przedsiębiorcy zagranicznego, wydaje decyzję o zakazie wykonywania działalności przez przedstawicielstwa, w przypadku gdy:
l) przedstawicielstwo rażąco narusza prawo polskie lub nie wykonuje obowiązku zgłoszenia zmian stanu faktycznego i prawnego,
2) nastąpiło otwarcie likwidacji przedsiębiorcy zagranicznego, który utworzył przedstawicielstwo, lub przedsiębiorca ten utracił prawo wykonywania działalności gospodarczej lub rozporządzania swoim majątkiem,
3) działalność przedsiębiorcy zagranicznego lub przedstawicielstwa zagraża bezpieczeństwu i obronności państwa, ochronie tajemnicy państwowej lub innemu, ważnemu interesowi publicznemu.



STRONA 548

O zakończeniu likwidacji osoba upoważniona do reprezentowania przedsiębiorcy zagranicznego w przedstawicielstwie jest obowiązana zawiadomić ministra właściwego do spraw gospodarki. Po zakończeniu likwidacji przedstawicielstwa minister właściwy do spraw gospodarki, w drodze decyzji, wykreśla przedstawicielstwo z ewidencji.

ż 15. Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych
Literatura: A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1996; G. Borys, Finanse ubezpieczeń gospodarczych, Wrocław 1995; M. Drzewicki, Ubezpieczenia gospodarcze. Przepisy. Komentarz, Jaktorów 1998; C. Gawlas, R. Mikulski, Ustawa o działalności ubezpieczeniowej, komentarz, Warszawa 1997; J. Gniadek, J. Lisowski, Ubezpieczenia majątkowe. Wybrane problemy z teorii i praktyki ubezpieczeniowej, Poznań 1996; A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, J. Skubisz, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992; E. Kowalewski, Ubezpieczeniowa zasada wzajemności - jej istota i konsekwencje prawne, w: Prawo Asekuracyjne 1998; K. Kubiński, Prawo ubezpieczeń gospodarczych: akty prawne, orzecznictwo, wyjaśnienia, Poznań 1994; J. Kufel, 7: Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze w praktyce, Poznań 1995; B. Pietrzak, Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych w polskim systemie prawnym, Wiadomości ubezpieczeniowe 2000, Nr 1/2A; 7: Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1998; S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, red. A. Wąsiewicz, Bydgoszcz 1994, cz. 3, 1997; P Wildman, Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1995.

I. Istota towarzystw ubezpieczeń wzajemnych
Nb 635
Ustawa z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz. U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.) reguluje warunki i zasady podejmowania i prowadzenia działalności w zakresie ubezpieczeń majątkowych i osobowych. Zgodnie z art. 11 UbezpU, zakład ubezpieczeń może prowadzić działalność ubezpieczeniową wyłącznie w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Zasady działania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych reguluje ustawa o działalności ubezpieczeniowej z odpowiednim stosowaniem przepisów Kodeksu spółek handlowych (m.in. art. 301, 368-369, art. 370 ż l, art. 375-377, 381, 387, 385 ż l i 2, art. 382-384, 388-390,422-427 KSH).
Można się więc pokusić o stwierdzenie, że towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych jest rodzajem "paraspółki" (A. Kidyba, Prawo, s. 296),


STRONA 549

będącej osobą prawną o strukturze zbliżonej do spółki akcyjnej. Jednak do szczególnych cech towarzystw ubezpieczeń wzajemnych należy zaliczyć niepodzielność kapitału zakładowego na akcje, inny system rejestracji, obligatoryjną treść i zasady zmian statutu.
Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych jest tym zakładem ubezpieczeń, który ubezpiecza swoich członków na zasadzie wzajemności. W ustawie o działalności ubezpieczeniowej brak jest definicji zasady wzajemności. Można przyjąć, że cechą wzajemności jest:
l) obowiązywanie w umowach ubezpieczenia zawieranych wyłącznie przez członków towarzystwa.
2) związanie z "typem" składki ubezpieczeniowej, jaką ma płacić ubezpieczający, będący członkiem towarzystwa (E. Kowalewski, Ubezpieczeniowa, S. 12).
Nb 636
Najważniejsze różnice między stosunkiem prawnym ubezpieczenia wzajemnego a typowym stosunkiem ubezpieczenia (nie opartym na zasadzie wzajemności, tzw. komercyjnym) sprowadzają się do:
l. Nie w pełni dostosowanej do istoty towarzystw ubezpieczeń wzajemnych regulacji zawartej w art. 805 i nast. KC. W ubezpieczeniu typowym na ubezpieczającym spoczywa obowiązek bezwarunkowego zapłacenia z góry określonej składki ubezpieczeniowej. Natomiast w ubezpieczeniu wzajemnym nie występuje obowiązek zapłaty składki przez ubezpieczającego. Ten ostatni ma charakter warunkowy, gdyż ubezpieczający zobowiązuje się do poniesienia tylko takiej składki, jaka wynika z rzeczywistego przebiegu szkodowego, bez narzutu w postaci zysku zakładu ubezpieczeń (ibidem).
2. W przypadku ubezpieczenia typowego składka jest z góry określona i nie podlega co do zasady zwiększeniu (zasada niepodzielności składki). Natomiast w przypadku ubezpieczeń wzajemnych, w związku z warunkowym charakterem składki, jeżeli zaistnieje niekorzystny przebieg szkodowy, ubezpieczający ma obowiązek dopłaty do składki. Członkowie towarzystw ubezpieczeń wzajemnych nie mogą być jednak zwolnieni z obowiązku opłacenia składki. Zasada warunkowego charakteru składki w towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych nie obowiązuje, jeżeli towarzystwo zawrze umowę z osobami nie będącymi członkami towarzystwa. W takim przypadku osoby te mają obowiązek płacić stałe składki, wówczas nie uczestniczą w dopłatach na rzecz towarzystwa ani w jego stratach (B. Pietrzak, Towarzystwa, s. 66). Składki stałe nie mogą stanowić więcej niż 10% ogółu składek zebranych przez towarzystwo.


STRONA 550

3. Członkowski stosunek ubezpieczenia wzajemnego różni się od stosunku ubezpieczenia typowego tym, że zakład ubezpieczeń ma obowiązek wypłacania nie tylko umówionego świadczenia, ale także zwrotu składki (lub obniżenia składki za następne okresy ubezpieczeniowe) w tej części, jaka nie znajduje uzasadnienia w rzeczywistym przebiegu szkodowym.
4. Ryzyko strat w przypadku towarzystw ubezpieczeń wzajemnych ponosi ubezpieczający w postaci dopłat lub w formie zmniejszonych świadczeń z umowy ubezpieczenia.
5. W towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych istnieje nierozerwalny związek między stosunkiem członkostwa a umową ubezpieczenia. Zasada jedności stosunku ubezpieczenia opartego na wzajemności ma swoje źródło zarówno w umowie ubezpieczenia (ogólnych warunkach ubezpieczenia), jak i statucie określającym prawa i obowiązki członków stowarzyszenia.

II. Rodzaje towarzystw ubezpieczeń wzajemnych
Nb 637
Towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych dzielimy na dwie grupy: zwykłe towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych i tzw. małe towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Małe towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych mogą być uznane za takie przez Ministra Finansów, jeżeli zakres ich działania jest ograniczony ze względu na małą liczbę członków, niewielką liczbę lub niskie sumy zawieranych ubezpieczeń albo niewielki terytorialnie zasięg działania. Do innych cech małych towarzystw ubezpieczeń wzajemnych należy zaliczyć to, że nie mogą one prowadzić działalności w zakresie reasekuracji czynnej, a w zakresie ubezpieczeń obowiązkowych mogą prowadzić tylko ubezpieczenia budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych. Ponadto do małych towarzystw ubezpieczeń wzajemnych nie mają zastosowania niektóre przepisy UbezpU (np. art. 17 -odnoszący się do obowiązku tworzenia kapitału zapasowego, art. l7a -odnoszący się do kapitału zakładowego, art. 21 -dotyczący ograniczonego stosowania przepisów KSH odnoszących się do walnego zgromadzenia akcjonariuszy czy rady nadzorczej). Ponadto małe towarzystwa mają najczęściej charakter towarzystw zamkniętych, tj. ograniczających członkostwo do pewnej kategorii osób lub podmiotów. Korzystają one również w ograniczonym stopniu z usług pośrednictwa ubezpieczeniowego.


STRONA 551

III. Tworzenie towarzystw ubezpieczeń wzajemnych

Nb 638
Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych powstaje w wyniku dokonania niezbędnych czynności prawnych i faktycznych, zmierzających do utworzenia towarzystwa. Należą do nich: uchwalenie statutu, powołanie zarządu i organów nadzorczych, zgłoszenie wniosku o wpis do rejestru. Statut towarzystwa powinien określać co najmniej:
l) nazwę i siedzibę, przy czym w nazwie muszą być zawarte wyrazy "towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych",
2) terytorialny zasięg działalności,
3) organizację władz zarządzających i nadzorczych,
4) zakres przedmiotowy z określeniem działu, grup i rodzajów ubezpieczeń oraz zakresu działalności reasekuracyjnej,
5) wysokość kapitału zakładowego,
6) zasady wykorzystania nadwyżki bilansowej oraz sposób pokrycia strat,
7) zasady uzyskania i utraty członkostwa, a także rodzaje członkostwa,
8) określenie systemu świadczeń członków na rzecz towarzystwa,
9) przysługujące członkowi należności majątkowe od towarzystwa,
10) warunki uczestniczenia członków lub ich przedstawicieli na walnym zgromadzeniu oraz zasady zwoływania zgromadzeń,
11) postanowienia co do ogłoszeń towarzystwa,
12) określenie zasady i sposobu likwidacji towarzystwa,
13) określenie trybu powołania, liczby i uprawnienia likwidatorów.

Ponadto w statucie może się znaleźć:
l) określenie zasad tworzenia związków wzajemności,
2) odstępstwo od zasady, że uzyskanie członkostwa musi być związane z zawarciem umowy ubezpieczenia, a jego utworzenie z wygaśnięciem stosunku ubezpieczenia,
3) określenie zasad ubezpieczenia osób nie będących członkami, pod warunkiem że osoby te będą płacić stałe składki (nie więcej niż 10% składki zebranej przez towarzystwo),
4) zmniejszenie świadczeń towarzystwa na rzecz członków z tytułu umów ubezpieczenia,
5) wprowadzenie zasady, że spłacenie kapitału zakładowego następuje tylko z nadwyżek rocznych i w miarę tworzenia kapitału zapasowego lub niespłacenia kapitału określonym osobom,
6) przyjęcie zasady, że w skład walnego zgromadzenia wchodzą, zamiast członków towarzystwa, ich przedstawiciele -z określeniem za-

STRONA 552

-sad wyboru i odwołania przedstawicieli oraz czasu trwania ich kadencji.

Nb 639
Statut towarzystwa i jego zmiany podlegają przed zarejestrowaniem zatwierdzeniu przez Min. Finansów. Statut powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego pod rygorem nieważności. Osoby (co najmniej trzy) są założycielami towarzystwa. Nie można tworzyć jednoosobowego towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych ze względu na konieczność zastosowania zasady wzajemności ubezpieczenia. Zmiany statutu towarzystwa wymagają uchwały walnego zgromadzenia, powzięte większością 3/4 oddanych głosów, byleby nie ograniczały praw wynikających z zawartych umów ubezpieczenia (art. 24 ust. 3 UbezpU). Jak wynika z powyższego, wszystkie najważniejsze kwestie reguluje statut. Pełni on -w szczególności w towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych wyjątkową rolę, sposób działania towarzystwa w dużej mierze zależy bowiem od członków i zasad przyjętych w statucie. Uchwalenie statutu jest niezbędną czynnością do utworzenia towarzystwa. Należy przyjąć, że założyciele podejmują uchwałę w tej sprawie jednomyślnie, a dopiero po zarejestrowaniu obowiązuje większość kwalifikowana 3/4 głosów oddanych, niezbędna do zmiany statutu. W trybie określonym w statucie członkowie powołują zarząd i organy nadzoru. Przyszły zarząd składa wniosek o wpis do rejestru towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Z chwilą wpisu do rejestru towarzystwo uzyskuje osobowość prawną (art. 12 ust. 2 UbezpU).

IV. Organy towarzystw ubezpieczeń wzajemnych
1. Zarząd
Nb 640
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej nie reguluje kompleksowo kwestii związanych z zarządem towarzystw ubezpieczeń wzajemnych. Zawiera ona -podobnie jak w przypadku pozostałych organów towarzystwa -przepisy nakazujące odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu spółek handlowych:
l) art. 368 -dotyczący składu zarządu,
2) art. 369 -określający termin wygaśnięcia mandatu członka,
3) art. 370-380 -dotyczące odwołania członków zarządu, reprezentacji spółki, w tym również reprezentacji przy zarządzie wieloosobowym, protokołów z obrad zarządu, wyłączenia członka zarządu, umów z członkami zarządu, zakazu konkurencji,

STRONA 553

4) art. 479-490 -odnoszące się do odpowiedzialności, m.in. członka zarządu.

2. Organy nadzoru
Nb 641
Zgodnie z art. 23 UbezpU, do organów nadzorczych towarzystwa stosuje się odpowiednio:
l) 387 KSH -dotyczący niepołączalności funkcji członka organu nadzoru z innymi funkcjami lub stanowiskami (wewnętrzne incompatibilitas),
2) 385 KSH -dotyczące sposobu powołania składu członków rady nadzorczej,
3) 382-384 KSH -dotyczące kompetencji rady nadzorczej,
4) 388 KSH -dotyczący sposobu obradowania,
5) 390 KSH -dotyczący sposobu wykonywania czynności.

3. Walne zgromadzenie członków
Nb 642
Zgodnie z art. 20 UbezpU, najwyższą władzą towarzystwa jest walne zgromadzenie jego członków. Przepis ten przewiduje również specyficzne rozwiązania (podobnie jak w ustawie -Prawo o stowarzyszeniach), że domniemanie kompetencji przysługuje właśnie temu organowi. Mianowicie w sprawach nie zastrzeżonych w statucie do właściwości innych władz towarzystwa podejmowanie uchwał należy do walnego zgromadzenia członków towarzystwa. Statut towarzystwa może przewidywać, że w skład walnego zgromadzenia wchodzą zamiast członków stowarzyszenia ich przedstawiciele. W takich przypadkach statut powinien określać zasady wyboru i odwoływania przedstawicieli oraz czas trwania ich kadencji. Statut powinien też określać warunki uczestniczenia członków lub ich przedstawicieli na walnym zgromadzeniu oraz zasady ich odwoływania. Podobnie jak w przypadku zarządu i organów nadzoru, zastosowano technikę polegającą na odpowiednim stosowaniu przepisów Kodeksu spółek handlowych odnoszących się do spółki akcyjnej. Zgodnie z art. 21 UbezpU, do walnego zgromadzenia stosuje się odpowiednio przepisy:
l) art. 395 KSH -dotyczący terminu i przedmiotu walnego zgromadzenia,
2) art. 399-402 KSH -dotyczące sposobu zwoływania walnych zgromadzeń,
3) art. 403-405, 408-417,422-427 KSH -dotyczące przebiegu obrad walnego zgromadzenia, zasad głosowania na walnym zgromadzeniu, zaskarżania uchwał walnego zgromadzenia.



STRONA 554

V. Majątek i prowadzenie działalności gospodarczej
Nb 643
Działalność ubezpieczeniowa prowadzona przez towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych może być realizowana jako działalność ubezpieczeniowa bezpośrednia oraz reasekuracyjna. Działalność taka może być prowadzona wyłącznie za zezwoleniem Ministra Finansów. Szczegółowe warunki prowadzenia działalności ubezpieczeniowej reguluje ustawa z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedno Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.).
Podstawą finansowego działania towarzystw ubezpieczeń wzajemnych są środki finansowe pochodzące z wkładów do zakładów ubezpieczeń, składek warunkowych i niewarunkowych (osób nie będących członkami towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych) oraz środków wypracowanych w toku bieżącej działalności. W statucie musi być określony system świadczeń członków towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, do których się zobowiązali, oraz zasady zmniejszania świadczeń towarzystwa na rzecz członków. Wkłady na kapitał zakładowy muszą mieć postać pieniężną i być wpłacone w terminie 30 dni od zarejestrowania towarzystwa (art. l7a ust. 2 UbezpU).

1. Kapitał zakładowy
Nb 644
Kapitał zakładowy nie może być niższy niż najniższa minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego, wymaganego dla grup ubezpieczeń, w których towarzystwo prowadzi działalność (art. l7a ust. l UbezpU). Kapitał zakładowy może być podzielony na udziały. W takim przypadku na udziały wydaje się udziałowcom imienne kwity udziałowe. Osoby, które wniosły kapitał zakładowy, mogą brać udział we władzach stowarzyszenia w zakresie określonym w statucie do czasu spłacenia kapitału.
Określenie sposobu opłacania kapitału zakładowego wynika z wzajemnego charakteru towarzystwa, w którym gospodarcze zadania kapitału gwarancyjnego spełnia przede wszystkim odpowiedzialność wzajemna członków, polegająca na obowiązku uiszczenia dopłat lub uprawnień towarzystwa do obniżania świadczeń. Dlatego też w miarę tworzenia się kapitału zapasowego kapitał zakładowy ulega umorzeniu i podlega zwrotowi osobom, które go udzieliły. Zgodnie z art. 17 UbezpU, statut powinien przewidywać tworzenie kapitału zapasowego według zasad określonych w art. 396 KSH i ustawie o rachunkowości, z tym że nadwyżka bilansowa zastępuje czysty zysk roczny, a kapitał zakładowy zastępuje kapitał akcyjny.


STRONA 555

Minimalna wysokość kapitału zakładowego wynika z przepisów UbezpU oraz z rozp. MF z 17.10.1995 r. w sprawie sposobu wyliczenia i wysokości marginesu wypłacalności dla każdego rodzaju ubezpieczeń oraz dla działalności reasekuracyjnej (Dz. U. Nr 127, poz. 606).
Zgodnie z tymi przepisami, towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych prowadzące działalność w dziale l załącznika do ustawy o działalności ubezpieczeniowej, czyli w zakresie ubezpieczeń na życie -powinno dysponować kapitałem zakładowym w rozmiarach nie niższych niż 600 tys. EURO. Natomiast towarzystwo zajmujące się działalnością ubezpieczeniową w pełnym zakresie właściwym dla działu II załącznika do ustawy (czyli w zakresie pozostałych ubezpieczeń osobowych oraz ubezpieczeń majątkowych) powinno posiadać kapitał zakładowy w wysokości co najmniej równowartości 300 tys. EURO.

Nb 645
W odniesieniu do małych towarzystw ubezpieczeń wzajemnych odmiennie zostały określone wymagania w zakresie kapitału zakładowego. Analogicznie do rozwiązań przyjętych w towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych, również i w małych towarzystwach ubezpieczeń wzajemnych o wysokości kapitału zakładowego decyduje przedmiot działalności. Małe towarzystwo prowadzące działalność w zakresie ubezpieczeń na życie, którego statut przewiduje możliwość pobrania dodatkowych składek lub redukcję świadczeń i jednocześnie wielkość składki przypisanej przynajmniej w jednym z trzech kolejnych lat obrotowych nie przekroczy równowartości w złotych 500 tys. EURO, nie ma stawianych przepisami wymagań odnośnie do minimalnego kapitału gwarancyjnego i w konsekwencji normy prawne nie określają minimalnego poziomu jego kapitału zakładowego. Osiągnięcie przez małe towarzystwa składki powyżej 500 tys. EURO sprawia pojawienie się kategorii minimalnego kapitału gwarancyjnego i tym samym prawnej podstawy określającej minimalny poziom kapitału zakładowego. Wymaganie to staje się obowiązujące pod koniec czwartego roku obrotowego. Rozmiary minimalne kapitału gwarancyjnego dla tej kategorii towarzystwa są uzależnione od wysokości przypisu składki (M. Kuchlewska, Odrębności kapitałowe towarzystw ubezpieczeń wzajemnych i ich konsekwencje, Prawo Asekuracyjne 1998, Nr 3, s. 14).
Od strony wymagań kapitałowych małe towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych w dziale ubezpieczeń na życie zrównane jest pod tym względem ze stawianymi towarzystwom ubezpieczeń wzajemnych przy przekroczeniu składki powyżej 3 mln EURO. Oznacza to, że przy powyższej skali działalności status małego towarzystwa nie stwarza dodatkowych preferencji dotyczących wymagań w zakresie rozmiarów kapitału zakładowego.


STRONA 556


Natomiast małe towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych prowadzące działalność w zakresie ubezpieczeń majątkowych -z wyłączeniem ubezpieczeń odpowiedzialności cywilnej oraz ubezpieczeń kredytu i ubezpieczeń finansowych, których statut przewiduje możliwość dopłat do składek bądź ogranicza wypłaty odszkodowań i świadczeń, a równocześnie rozmiary składki przypisanej nie przekraczają równowartości l mln EURO i składka ta pochodzi przynajmniej w 75 % od członków uprawnionych do głosowania na walnym zgromadzeniu -nie posiadają także określonych wymagań dotyczących minimalnego kapitału gwarancyjnego, a tym samym i kapitału zakładowego.

2. Kapitał zapasowy, gwarancyjny, rezerwowy oraz rezerwa techniczno-ubezpieczeniowa
Nb 646
Przez kapitał zapasowy rozumie się kapitał nominalny, a nie tylko kwotę wpłaconą na udziały. Tworzenie tego kapitału jest obowiązkowe i statut nie może go pomijać, może natomiast określać, że -obok kapitału zapasowego -tworzone są inne jeszcze kapitały rezerwowe. Głównym celem tworzenia kapitału zapasowego jest zgromadzenie środków na pokrycie ewentualnych strat bilansowych i ochrona kapitału zakładowego przed uszczupleniem (B. Pietrzak, Towarzystwo, s.66).
W systemie finansowym towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych istotną rolę odgrywa kapitał gwarancyjny. Wskazuje on sumę posiadanych środków własnych towarzystwa w celu zabezpieczenia bieżących oraz przyszłych zobowiązań i jest wartością ściśle związaną z wielkością zebranych składek lub wypłaconych odszkodowań i świadczeń w danym okresie obrachunkowym. Ustawodawca określił wysokość kapitału gwarancyjnego na poziomie jednej trzeciej marginesu wypłacalności, jednakże nie mniej niż wynosi minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego dla poszczególnych rodzajów ryzyk. Przez margines wypłacalności rozumie się najniższą wysokość środków własnych, jaką powinien posiadać zakład ubezpieczeń na danym etapie swojej działalności (T Sangowski, Gospodarka, s. 119).
Z kolei do środków własnych stanowiących pokrycie marginesu wypłacalności zalicza się ujęte w bilansie aktywa, pomniejszone o środki przeznaczone na pokrycie bieżących i przyszłych zobowiązań, oraz wszelkie aktywa stanowiące wartości niematerialne i prawne.
W celu ochrony towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych przed stratą finansową lub problemami związanymi z płynnością finansową, jeżeli sta-


STRONA 557
-tut tak stanowi, może być utworzony kapitał rezerwowy przewidziany w art. 396 KSH i ustawie o rachunkowości. Jednak, pod warunkiem że kapitał rezerwowy różni się od kapitału zapasowego oraz że jest tworzony tylko wtedy, gdy przewiduje to statut.
Ustawa o działalności ubezpieczeniowej zobowiązuje towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych do tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, charakterystycznych dla działalności ubezpieczeniowej. Celem tworzenia tych rezerw jest "osiągnięcie przez zakład ubezpieczeń rzeczywistej wysokości wyniku finansowego w danym okresie sprawozdawczym, tj. obrachunkowym" (T Sangowski, Ubezpieczenia, s. 273).
Przez zasilanie rezerw techniczno-ubezpieczeniowych składką już w momencie zawierania umowy ubezpieczenia zabezpiecza się bieżące i przyszłe zobowiązania z tytułu zawartych umów. Rezerwy te, po odjęciu udziału reasekuratorów, stanowią fundusz ubezpieczeniowy.

VI. Rozwiązanie i likwidacja towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych
Nb 647
Artykuł 26 ust. l UbezpU wprowadza obowiązek określenia w statucie towarzystwa zasad i sposobu jego likwidacji oraz trybu powołania, liczby, uprawnień likwidatorów. Wymogi te powinien spełniać zarówno statut tzw. zwykłego towarzystwa, jak i statut towarzystwa uznanego za małe. Dodatkowo art. 26 ust. 2 UbezpU przewiduje, że uchwały o rozwiązaniu towarzystwa lub połączeniu z innym towarzystwem zapadają większością przynajmniej 3/4 głosów oddanych.
Poza tym w art. 70 UbezpU ustawodawca nakazał, aby do likwidacji towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, z wyjątkiem małych towarzystw ubezpieczeń wzajemnych, stosować odpowiednio przepisy KSH. W związku z powyższym zastosowanie mieć będą przepisy Kodeksu spółek handlowych dotyczące spółki akcyjnej (Nb. 444).

ż 16. Główne oddziały zagranicznego zakładu ubezpieczeń
Literatura: A. Banasiński, Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1996; G. Borys, Finanse ubezpieczeń gospodarczych, Wrocław 1995; M. Drzewicki, Ubezpieczenia gospodarcze. Przepisy. Komentarz, Jaktorów 1998; C. Gawlas, R. Mikulski, Ustawa o działalności ubezpieczeniowej, komentarz, Warszawa 1997;


STRONA 558

J. Gniadek, J. Lisowski, Ubezpieczenia majątkowe. Wybrane problemy z teorii i praktyki ubezpieczeniowej, Poznań 1996; A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, J. Skubisz, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1992; K. Kubiński, Prawo ubezpieczeń gospodarczych: akty prawne, orzecznictwo, wyjaśnienia, Poznań 1995; J. Kufel, T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze w praktyce, Poznań 1995; T. Sangowski, Ubezpieczenia gospodarcze, Warszawa 1998; S. Sołtysiński, A. Szajkowski, J. Szwaja, Kodeks handlowy. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; A. Wąsiewicz (red.), Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, Bydgoszcz 1994, cz. 3, 1997; P. Wildman, Ubezpieczenia majątkowe, Warszawa 1995.

I. Uwagi ogólne
Nb 648
Zagraniczne zakłady ubezpieczeń mogą podejmować i prowadzić działalność ubezpieczeniową na terytorium Polski przez główny oddział zagranicznego zakładu ubezpieczeń (por. również rozp. Ministra Finansów z 22.3.1996 r. -Dz. U. Nr 37, poz. 163 w sprawie określenia przypadków dopuszczalności zawierania umów ubezpieczenia z zakładem ubezpieczeń nie posiadającym zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej). Innym warunkiem takiej działalności jest prowadzenie działalności na zasadzie wzajemności. Prowadzenie działalności ubezpieczeniowej może dotyczyć jednej lub kilku grup ubezpieczeń albo jednego lub kilku rodzajów ubezpieczeń wymienionych w załączniku do ustawy z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedno Dz. U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.). Główny oddział jest wpisywany do Krajowego Rejestru Sądowego i jest przedsiębiorcą w rozumieniu przepisów KrRejSU. Wpis ma charakter konstytutywny, ale nie powoduje przyznania osobowości prawnej. Można przyjąć, że główny oddział ma zdolność prawną, gdyż może nabywać prawa i zaciągać zobowiązania (zdolność do czynności prawnych) oraz pozywać i być pozywany (zdolność sądowa) (art. 42 ust. l UbezpU).

II. Utworzenie głównego oddziału
Nb 649
Aby jednak doszło do wpisu do KRS, muszą być spełnione określone warunki związane z utworzeniem głównego oddziału. Do najważniejszych należą:
1) sporządzenie statutu,
2) zatwierdzenie statutu,

STRONA 559

3) uzyskanie zezwolenia na działalność ubezpieczeniową.

Ad l). Podstawą funkcjonowania głównego oddziału jest ustawa z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej i statut. Statut powinien być sporządzony w formie aktu notarialnego przez zagraniczny zakład ubezpieczeń (jego reprezentantów) i zawierać:
-strukturę organizacyjną głównego oddziału,
-zasady tworzenia jednostek terenowych oraz zasady ich reprezentacji,
-rodzaje rezerw techniczno-ubezpieczeniowych, tworzonych przez główny oddział i metody ich tworzenia,
-zasady rozliczeń z zagranicznym zakładem ubezpieczeń.

Ad 2). Statut, jak również jego zmiany podlegają zatwierdzeniu przez ministra właściwego do spraw instytucji finansowych.
Ad 3). Wpis do KRS może być dokonany po uzyskaniu zezwolenia ministra właściwego do spraw instytucji finansowych i po wyrażeniu opinii przez organ nadzoru ubezpieczeniowego. Zezwolenie zawiera zgodę na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej przez zagraniczny zakład
ubezpieczeń na terytorium RP. Wniosek o wydanie zezwolenia powinien zawierać:
l) nazwę i siedzibę zagranicznego zakładu ubezpieczeń oraz nazwę państwa, w którym znajduje się jego siedziba,
2) siedzibę oraz rzeczowy zakres działalności głównego oddziału,
3) imiona i nazwiska osób proponowanych na dyrektora oddziału, jego zastępców oraz aktuariusza, jeżeli obowiązek wykonywania przez tę osobę przypisanych jej czynności wynika z ustawy.
Do wniosku należy dołączyć załączniki, o których mowa w art. 42a ust. 3 UbezpU.
Zezwolenie powinno obejmować dane, które odpowiadają treści wniosku, a wymienione zostały w pkt. 1-3. Zezwolenie jest wydawane na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w zakresie jednej lub kilku grup ubezpieczeń, albo jednego lub kilku rodzajów ubezpieczeń wymienionych w załączniku do ustawy o działalności ubezpieczeniowej. Zezwolenie może być wydane, jeżeli w państwie, w którym znajduje się siedziba zagranicznego zakładu ubezpieczeń, zakład ten posiada odpowiednie zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej we wnioskowanym zakresie i działa w formie spółki akcyjnej lub towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Ograniczenie to nie ma zastosowania do zagranicznych zakładów ubezpieczeń, których siedziba znajduje się w państwach OECD.


STRONA 560

Zagraniczny zakład ubezpieczeń obowiązany jest rozpocząć działalność w terminie nie dłuższym niż l rok od daty wydania zezwolenia, w przeciwnym razie zezwolenie wygasa (art. 42c ust. 3 UbezpU).
Wydanie zezwolenia na prowadzenie lub rozszerzenie działalności przez zagraniczny zakład ubezpieczeń jest uzależnione od złożenia kaucji w celu zabezpieczenia jego prywatnych zobowiązań z tytułu umów ubezpieczenia. Kaucja wynosi 50% wysokości kapitału gwarancyjnego. Jest ona utrzymywana przez cały okres działalności głównego oddziału na terytorium Polski. Jest ona zaliczana na poczet posiadanych środków własnych i podlega zdeponowaniu na wyodrębnionym, oprocentowanym rachunku w banku z siedzibą w Polsce, który posiada fundusze własne w wysokości stanowiącej równowartość co najmniej 100 mln EURO. Kaucja wraz z oprocentowaniem podlega zwrotowi po zaspokojeniu wszystkich roszczeń wynikających z umów ubezpieczenia, zawartych za pośrednictwem głównego oddziału na terytorium RP.

III. Działanie głównego oddziału
Nb 650
Głównym oddziałem kieruje dyrektor głównego oddziału. Musi on mieć miejsce zamieszkania na terytorium Polski. Niezależnie od czynności kierowania (które należy rozumieć jako synonim prowadzenia spraw, zarządzania -por. Nb. 78) dyrektor ma prawo do samodzielnego reprezentowania głównego oddziału. Poza reprezentowaniem przez dyrektora samodzielnie, prawo do reprezentacji przysługuje:
l) dwóm zastępcom, ale tylko w ramach reprezentacji łącznej,
2) osobie wyznaczonej przez zagraniczny zakład ubezpieczeń działający na terytorium RP.

W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z wyznaczeniem polegającym na udzieleniu pełnomocnictwa. Jednakże osoba reprezentująca wyznaczona w taki sposób, może podjąć czynności reprezentacyjne dopiero od chwili ujawnienia jej danych w rejestrze. Dyrektor głównego oddziału, jego zastępcy i osoba pełnomocnika wyznaczona w szczególnym trybie przez zagraniczny zakład ubezpieczeń są ujawnieni w rejestrze. Specyfika działania osoby wyznaczonej polega na tym, że może ona działać tylko w sferze reprezentacji i nie jest umocowywana przez główny oddział, ale bezpośrednio przez zagraniczny zakład ubezpieczeń. Dyrektor głównego oddziału ma obowiązek powiadomienia ministra właściwego do spraw instytucji finansowych i powinien ogłosić 3-krotnie w gaze-

STRONA 561

-cie ogólnopolskiej o okolicznościach, że zagraniczny zakład ubezpieczeń nie spełnia wymagań na prowadzenie działalności w kraju swojej siedziby lub zachodzą przesłanki cofnięcia zezwolenia głównego oddziału. W przypadku niedokonania wymienionych powyżej czynności, dyrektor oddziału odpowiada majątkiem osobistym i solidarnie z zagranicznym zakładem ubezpieczeń za szkodę wyrządzoną z tego tytułu wierzycielom.
Główny oddział jest obowiązany przechowywać wszelkie dokumenty dotyczące działalności ubezpieczeniowej w siedzibie głównego oddziału na terytorium RP. Zagraniczny zakład ubezpieczeń jest obowiązany także do tworzenia rezerw techniczno-ubezpieczeniowych z tytułu zobowiązań, jakie mogą wyniknąć z zawartych przez główny oddział umów ubezpieczenia na terytorium RP. Ponadto zagraniczny zakład ubezpieczeń jest obowiązany do posiadania na terytorium RP środków własnych w wysokości nie niższej niż margines wypłacalności. Wysokość i zasady wyliczania marginesu określa art. 45 UbezpU. Minimalny kapitał gwarancyjny dla głównego oddziału wynosi 50% minimalnego kapitału gwarancyjnego określonego dla zakładów ubezpieczeń.
Zagraniczny zakład ubezpieczeń odpowiada za zobowiązania głównego oddziału całym swoim majątkiem (art. 42p ust. l UbezpU).

IV. Nadzór nad działalnością ubezpieczeniową
Nb 651
Działalność głównego oddziału zagranicznego podlega nadzorowi.
Na etapie udzielania zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej minister właściwy do spraw instytucji finansowych wyraża opinię, natomiast w trakcie funkcjonowania głównego oddziału stosuje się przepisy odnoszące się do uprawnień organu nadzoru w stosunku do zakładów ubezpieczeń, określone w ustawie o działalności ubezpieczeniowej. Przepisy o nadzorowaniu w stosunku do organów zakładu ubezpieczeń stosuje się odpowiednio do dyrektora głównego oddziału, jego zastępców i osoby wyznaczonej przez zagraniczny zakład ubezpieczeń do jego reprezentowania.

V. Rozwiązanie i likwidacja
Nb 652
Rozwiązanie głównego oddziału może nastąpić z inicjatywy samego zagranicznego zakładu ubezpieczeń, jak i w wyniku działania instytucji zewnętrznych. Przyczyną rozwiązania może być wniosek ministra



STRONA 562

właściwego do spraw instytucji finansowych na wniosek organu nadzoru o zarządzenie likwidacji głównego oddziału, w przypadku gdy:
l) działalność zagranicznego zakładu ubezpieczeń jest prowadzona z naruszeniem przepisów prawa lub jest sprzeczna z planem działalności,
2) zagraniczny zakład ubezpieczeń nie spełnia świadczeń ubezpieczeniowych na terenie Polski albo spełnia je z opóźnieniem lub częściowo.

Powodem rozwiązania głównego oddziału może być również cofnięcie zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej. Minister właściwy do spraw instytucji finansowych cofa zezwolenie, gdy zagraniczny zakład ubezpieczeń w państwie, w którym znajduje się jego siedziba:
l) utracił zezwolenie na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej,
2) został postawiony w stan likwidacji lub upadłości.
Minister właściwy do spraw instytucji finansowych, na wniosek organu nadzoru, może cofnąć zezwolenie na prowadzenie działalności w zakresie jednej lub kilku grup ubezpieczeń albo jednego lub kilku rodzajów ubezpieczeń przez zagraniczny zakład ubezpieczeń na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli:
l) zagraniczny zakład ubezpieczeń przestał spełniać warunki niezbędne do uzyskania zezwolenia,
2) główny oddział prowadzi działalność ubezpieczeniową z naruszeniem przepisów prawa,
3) zagraniczny zakład ubezpieczeń wystąpił do organu nadzoru z wnioskiem o cofnięcie zezwolenia, przy czym powinno być zagwarantowane zabezpieczenie interesów ubezpieczonych dotyczące w szczególności spełnienia świadczeń i wypłaty odszkodowań.

Rozwiązanie głównego oddziału następuje po przeprowadzeniu likwidacji. Likwidatorzy są obowiązani do składania sprawozdań o przebiegu likwidacji w terminach 3-miesięcznych; organ nadzoru może żądać przedstawiania sprawozdań o przebiegu likwidacji w terminach krótszych oraz przekazywania dodatkowych informacji. W razie ogłoszenia lub zarządzenia likwidacji głównego oddziału niedopuszczalne jest zawieranie nowych umów ubezpieczenia, przedłużanie umów zawartych lub podwyższanie sum ubezpieczenia. Umowy zawarte nie ulegają przedłużeniu. W razie likwidacji przez zagraniczny zakład ubezpieczeń działalności na terytorium RP lub utraty zezwolenia na prowadzenie działalności ubezpieczeniowej w kraju likwidatorem głównego oddziału jest jego dyrektor. Dyrektor ma obowiązek powiadomić ministra właściwego do spraw insty

STRONA 563

-tucji finansowych i ogłosić trzykrotnie w gazecie ogólnopolskiej o okolicznościach utraty przez zagraniczny zakład ubezpieczeń możliwości prowadzenia działalności ubezpieczeniowej w terminie 14 dni od dnia utraty zezwolenia, otwarcia likwidacji lub ogłoszenia upadłości. Jeżeli środki stanowiące pokrycie funduszu ubezpieczeniowego nie wystarczają na pokrycie wszystkich zobowiązań za zgodą organu nadzoru zaspokojenie nie pokrytej części następuje z kaucji. Do likwidacji głównego oddziału stosuje się odpowiednio przepisy: art. 461 ż 2, art. 464-466, 468--469,473--477 KSH.
W przypadku ogłoszenia upadłości zagranicznego zakładu ubezpieczeń, pierwszeństwo do zaspokojenia z masy upadłości w kraju mają należności z tytułu umów ubezpieczenia, zawartych przez główny oddział na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej. W przypadku ogłoszenia upadłości zagranicznego zakładu ubezpieczeń do likwidacji działalności głównego oddziału stosuje się odpowiednio przepisy rozp. Prezydenta RP z 24.10.1934 r. -Prawo upadłościowe (tekst jedno Dz. U. z 1991 r. Nr 118, poz. 512 ze zm.).

ż 17. Fundacje
Literatura: D. Bugajna-Sporczyk, J. Janson, Zakładamy fundację. Praktyczny komentarz do ustawy o fundacjach, Warszawa 1994; H. Ciach, Fundacje w ujęciu prawa polskiego na tle prawnoporównawczym, Lublin 1995; H. Ciach, Istota aktu fundacyjnego, NP 1986, Nr 10; H. Ciach, O potrzebie dokonania zmian w polskim prawie fundacyjnym, w: Gdańskie Studia Prawnicze 1999, t. V; H. Ciach, Pojęcie i rodzaje fundacji, PiP 1987, Nr 2; K. Dłużak, Fundacje w praktyce notarialnej, Rej. 1992, Nr 2; H. Izdebski, Fundacje i stowarzyszenia. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998; A. Kidyba, Prowadzenie działalności gospodarczej przez fundacje, PPR 1999, Nr 10; A. Kidyba, Ustawa o fundacjach. Prawo o stowarzyszeniach, Warszawa 1997; M. Modrzejewska, Ustawa o fundacjach po nowelizacji, PUG 1991, Nr 7; B. Niemirka, Statut fundacji, Warszawa 1998; B. Sagan, .J: Strzępka, Prawo o fundacjach. Komentarz, Katowice 1992; L. Stecki, Fundacje, cz. 1-3, Toruń 1996; A. Wasilewski, Prawna problematyka fundacji. Zagadnienia podstawowe, PiP 1984, Nr 9; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Cel fundacji, MoP 1994, Nr 12; J. Zaporowska, J. Mazurkiewicz, Kapitał założycielski fundacji, . MoP 1998, Nr 6-7.



STRONA 564

I. Pojęcie i typy fundacji
Nb 653
Podstawą działalności fundacji jest ustawa o fundacjach, znowelizowana istotnie w 1991 r. Tradycyjnie przyjmuje się, że fundacja jest osobą prawną typu zakładowego, której substratem jest określony majątek.
Wskazując na najistotniejsze cechy fundacji wyróżniające je jako specyficzną grupę osób prawnych, należy wskazać realizację celów publicznych, wskazanych przez fundatora, na rzecz nieograniczonego kręgu destynatariuszy (odbiorców).
Bezsprzecznie więc można uznać, że -według prawa polskiego -elementami konstytutywnymi fundacji są: majątek (a nie członkowie), cel publiczny, struktura organizacyjna nie mająca korporacyjnego charakteru, która jest wyposażona w osobowość prawną. Artykuł l FundU na plan pierwszy wysuwa cel tworzenia fundacji. Jest on określony jako cel społecznie lub gospodarczo użyteczny, zgodny z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej.
Ponadto w przepisie tym wskazuje się przykładowo niektóre cele społecznie lub gospodarczo użyteczne. Należą do nich: ochrona zdrowia, rozwój gospodarki i nauki, oświata i wychowanie, kultura i sztuka,
opieka i pomoc społeczna, ochrona środowiska i zabytków. Są to cele wskazane przykładowo, a więc nie ma przeszkód, aby tworzyć fundacje w innym celu, byleby miał on charakter publiczny. W konsekwencji więc
możemy przyjąć podział fundacji na: publiczne i prywatne. Kryterium podziału jest tu cel, w jakim może być ona utworzona. Jeżeli jest to cel wyłącznie prywatny i niezgodny z interesami RP, nie będący społecznie lub
gospodarczo użyteczny, to takie fundacje nie mogą być w Polsce tworzone (H. Cioch, Pojęcie, s. 70; tenże, Fundacje, s. 14).
Z innego punktu widzenia, tj. trybu tworzenia fundacji, można je po dzielić na fundacje prawa prywatnego i publicznego. Te pierwsze tworzone są na podstawie przepisów prawa prywatnego, tj. w drodze czynności prawnych, natomiast druga grupa fundacji tworzona jest na podstawie ustaw lub aktów administracyjnych. Polski system tworzenia fundacji oparty jest na trybie tworzenia w drodze czynności prawnych (wyjątkiem
jest m.in. utworzenie fundacji Zakład Narodowy im. Ossolińskich -na podstawie ustawy z 5.1.1995 r. -Dz. U. Nr 23, poz. 121, choć osobowość prawna została nabyta z chwilą wpisania do rejestru).
Z punktu widzenia prowadzonej przez fundacje działalności gospodarczej możemy dokonać podziału na fundacje non profit i not for profit.
W pierwszym przypadku działalność non profit związana jest z wewnętrznym statutowym zakazem prowadzenia działalności gospodarczej albo


STRONA 565
ż 17. Fundacje
Z brakiem stosownych przepisów w statucie. W konsekwencji fundacje typu non profit nie mogą prowadzić działalności gospodarczej, a ich majątek tworzony jest w inny sposób, np. wyłącznie z darowizn, zapisów, dotacji itp. Podjęcie działalności gospodarczej wymaga wpisania do rejestru przedsiębiorców KRS. Po spełnieniu warunków przewidzianych w przepisach stają się one przedsiębiorcami.
Fundacje not For profit mogą prowadzić działalność gospodarczą po spełnieniu określonych warunków, ale wszelkie środki uzyskane w ten sposób muszą być przeznaczone na działalność statutową.

II. Utworzenie fundacji
1. Uwagi ogólne
Nb 654
Powstanie fundacji wiąże się z wieloma czynnościami faktycznymi i prawnych. Do utworzenia fundacji może dojść tylko po dokonaniu następujących czynności:
1) oświadczeniu aktu fundacyjnego,
2) uchwaleniu statutu,
3) wpisaniu do KRS.

Fundacji nie może tworzyć Skarb Państwa (art. 23 ustawy z 26.11.1998 r. o finansach publicznych -Dz.U. Nr 155, poz. 1014 ze zm.).

2. Akt fundacyjny
Nb 655
Akt fundacyjny jest aktem woli, będącym jednym z elementów kreujących fundację. Zgodnie z art. 3 ust. l FundU, oświadczenie woli o ustanowieniu fundacji powinno być złożone w formie aktu notarialnego. Sam akt fundacyjny nie tworzy fundacji, ale jest oświadczeniem zmierzającym do jej utworzenia. Akt fundacyjny jest czynnością prawną o charakterze zobowiązującym, realizowanym pod warunkiem zawieszającym (H. Cioch, Istota, s. 20; inaczej SN w post. z 8.12.1992 r., I CRN 182/92, OSN 1992, poz. 139). Powstaje więc w ten sposób zobowiązanie fundatora do przekazania majątku na rzecz fundacji, pod warunkiem że zostanie ona zarejestrowana. W konsekwencji możliwe będzie cofnięcie aktu fundacyjnego, ale tylko do momentu zarejestrowania fundacji.
Nb 656
Akt fundacyjny może być dokonany inter vivos (między żyjącymi) albo mortis causa (na wypadek śmierci) przez osoby fizyczne. Art. 2 ust. l FundU dopuszcza tworzenie fundacji inter vivos tylko przez osoby fizycz-

STRONA 566

-ne i osoby prawne niezależnie od ich obywatelstwa i miejsca zamieszkania, siedziby w Polsce lub za granicą (L. Stecki, Fundacja, t. I, s. 71 i nast., 91 i nast.). Osoby fizyczne powołujące fundację powinny mieć pełną zdolność do czynności prawnych. Wątpliwości, jakie powstają na tym tle, to niedopuszczalność tworzenia fundacji przez handlowe spółki osobowe, które mogą wszakże nabywać prawa i zaciągać zobowiązania. Utworzenie fundacji może odbyć się osobiście, ale również, jeśli pełnomocnictwo będzie miało formę aktu notarialnego -przez pełnomocników (słusznie SN w post. cytowanym wyżej; inaczej H. Ciach, Istota, s. 23). Status fundatora należy odróżnić od statusu donatora. Osoby dofinansujące fundację już po jej zarejestrowaniu nie uzyskują statusu fundatora, choćby wchodziły w skład organów, który wskazuje na taki status (np. rada fundatorów).

Nb 657
Elementami przedmiotowo istotnymi aktu fundacyjnego są:
l) wola utworzenia fundacji,
2) określenie celu fundacji,
3) określenie majątku przeznaczonego na realizację celów.
Tylko zaistnienie wszystkich przesłanek powoduje, że akt fundacyjny spełnia wymogi formalne i materialne. Oświadczenie woli o utworzeniu fundacji jest ważne i skuteczne, jeżeli nie zachodzą przypadki wadliwego funkcjonowania mechanizmu woli (groźba, brak świadomości i swobody, błąd sensu stricto) lub przejawu woli na zewnątrz (pozorność, pomyłka). Jeżeli więc nie zachodzą przesłanki określone w art. 82-89 KC oraz art. 58 KC, w oświadczeniu woli wyraźnie i prawidłowo określi się cele fundacji i majątek przeznaczony na realizację tych celów -oświadczenie woli o utworzeniu fundacji jest ważne. Jak już była o tym mowa, cele muszą być społeczne lub gospodarczo użyteczne i zgodne z podstawowymi interesami Rzeczypospolitej Polskiej (A. Kidyba, Ustawa, s. 21-22).

Nb 658
W przypadku czynności inter vivos dopóki fundator żyje, może on zmienić cel fundacji (jeżeli jednak fundacja jest utworzona mortis causa, celu zmienić nie można). Ponadto, zgodnie z art. 5 ust. l Fun9U, fundator może dopuścić zmianę celu, np. przez organy fundacji, po spełnieniu warunków określonych w statucie. Dotyczyć to może rozszerzenia celów działalności fundacji, konkretyzacji tych celów, wyłączenia celów, które stały się sprzeczne z prawem albo utraciły publiczny charakter, lub stały się niewykonalne. W przypadku osób prawnych, jeżeli wyraźnie nie zastrzeżono ważności zmiany celu w statucie, likwidacja osoby prawnej fundatora (jednego z fundatorów) uniemożliwia zmianę celu. Występuje tu element trwałości celu fundacji. Ostatnim elementem aktu fundacyjne-


STRONA 567
-go jest określenie majątku, który musi być nierozerwalnie związany z celem, jaki fundacja ma realizować. Zobowiązanie w akcie do przeniesienia określonych środków majątkowych rodzi zobowiązanie po stronie fundatora do tego świadczenia. Niewniesienie majątku do fundacji stanowi podstawę wykreślenia fundacji z rejestru wobec braku substratu działania (l. Zaporowska, l. Mazurkiewicz, Cel, s. 356).
Wydzielenie majątku i wniesienie go do fundacji ma charakter jednora- 659 zowy i od momentu zarejestrowania nieodwracalny. Nie ma możliwości wycofania majątku z fundacji, nie jest dopuszczalne rozporządzenie majątkiem fundacji przez fundatora (A. Wasilewski, Prawna, s. 32).
Istnieje więc podstawowa różnica -o czym często zapomina się w praktyce -między fundacją a innymi osobami prawnymi, spółkami kapitałowymi w szczególności polegająca na braku możliwości wycofania majątku wniesionego do fundacji, ale również czerpania z tego majątku korzyści. Dysponowanie majątkiem fundacji będzie możliwe tylko przez organy fundacji (fundator może być również organem), zgodnie z celami fundacji. Art. 3 ust. 3 FundU wskazuje na przykładowe składniki majątku służące realizacji celów: pieniądze, papiery wartościowe, oddane na własność rzeczy ruchome i nieruchome. Z pewnością jest to wyliczenie przykładowe i listę tę można uzupełnić poprzez ustanowienie ograniczonych praw rzeczowych na określonych składnikach swego majątku, uzyskanie praw majątkowych (najem, dzierżawa, leasing, użyczenie), praw majątkowych na dobrach niematerialnych: prawa do patentu, z rejestracji wzoru użytkowego, przemysłowego, znaku towarowego czy w końcu know-how (zob. M. Modrzejewska, Ustawa, s. 98). Chodzi wszakże o to, aby owe składniki majątku miały określoną wartość majątkową zdolność bilansową były możliwe do ustanowienia lub były zbywalne i stanowiły własność fundatora.

Nb 660
Akt fundacyjny powinien mieć formę aktu notarialnego, jeżeli dokonywany jest inter vivos (K. Dłużak, Fundacje, s. 66 i nast.). Nie jest wymagana taka forma, jeżeli ustanowienie fundacji następuje w testamencie. Wskazane powyżej składniki aktu fundacyjnego stanowią jego minimalną
treść. Możliwe jest rozbudowanie treści tego aktu, wówczas przybiera on . formę bardziej rozbudowaną.

3. Statut fundacji

Nb 661
Statut fundacji należy wyraźnie odróżnić od aktu fundacyjnego. Statut jest obok ustawy wyznacznikiem zdolności prawnej fundacji (art. 38 KC).

STRONA 568
Statut jest jednym z elementów konstytutywnych tworzonej fundacji. Jest zbiorem przepisów prawa, które ustanawia fundator lub osoba przez niego upoważniona i w stosunkach wewnętrznych pełni funkcję regulatora funkcjonowania fundacji (może być konkretyzowany regulaminami). W stosunkach zewnętrznych zaś, tak jak to już zostało stwierdzone, jest jednym z wyznaczników zdolności prawnej fundacji. Chociaż ustawa nie wskazuje na żadną szczególną formę, wydaje się, że powinien on mieć formę pisemną, choćby z tego powodu, że musi być dołączony do wniosku o wpis do rejestru. Wyjątkowo fundator może odstąpić od osobistego ustalania statutu i upoważnić do tego inną osobę fizyczną lub prawną. Art. 5 FundU wskazuje na elementy przedmiotowo istotne statutu (essentialia negotii). Należą do nich:
l) nazwa,
2) siedziba,
3) majątek,
4) cele,
5) zasady, formy, zakres działalności fundacji,
6) skład i organizacja zarządu, jego sposób powołania,
7) prawa i obowiązki członków zarządu.
Statut może zawierać również inne postanowienia, dotyczące:
l) prowadzenia działalności gospodarczej przez fundację,
2) dopuszczalności i warunków połączenia z inną fundacją,
3) dopuszczalności i warunków zmiany celu lub statutu fundacji,
4) możliwości ustanowienia, obok zarządu, innych organów fundacji,
5) określenia przeznaczenia środków majątkowych po likwidacji fundacji.
Fundator w statucie lub poza nim może wskazać ministra właściwego ze względu na cele fundacji. Jeżeli nie odbywa się to w statucie, to odrębne oświadczenie powinno być dołączone do statutu i zgłoszone do rejestru.

Nb 662
Ze względu na niezbyt rozbudowaną treść FundU, ważne jest prawidłowe określenie i odpowiednia szczegółowość statutu fundacji (D. Bugajna-Sporczyk, l. Janson, Zakładamy, s. 29 i nast.). W statucie należy powtórnie określić cel działania fundacji i majątek przeznaczony na realizację tych celów (L. Stecki, Fundacja, t.l, s. 201 i nast.). Należy to wytłumaczyć tym, że statut jest dostępny dla osób trzecich, w ramach jawności formalnej rejestru. Rejestr jest jawny i dostępny dla osób trzecich.
Problemem, o którym będzie mowa przy omawianiu problematyki prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje, jest relacja między określonym celem fundacji a zasadami i metodami prowadzenia działalności gospodarczej. Zbieżność tych określeń wcale nie musi oznaczać wykorzystywania tej samej metody w działalności. Dlatego też praktyka sądu rejestrowego w tym zakresie budzi wątpliwości. Sąd rejestrowy odmawia rejestracji fundacji (lub odpowiednich zmian statutu), jeżeli określenie celów statutowych i sposobu realizacji celu gospodarczego są zbieżne.

STRONA 569

4. Wpis do rejestru
Nb 663
Aktem wieńczącym powstanie fundacji jest wpis do rejestru. Fundacje są wpisywane do KRS, do rejestru stowarzyszeń, innych organizacji społecznych i zawodowych, fundacji oraz publicznych zakładów opieki zdrowotnej -art. 49-54 KrRejSU. Jeżeli fundacja prowadzi działalność gospodarczą, jest też wpisywana do rejestru przedsiębiorców. Wpis ten ma charakter konstytutywny i z tą chwilą powstaje osoba prawna. Wniosek o wpis powinien być złożony przez fundatora lub zarząd fundacji. Po wpisie do rejestru uprawnienie takie ma zarząd fundacji, w pewnych sytuacjach minister właściwy ze względu na zakres działalności, właściwy wojewoda, a w sytuacji zawieszenia zarządu -zarządca przymusowy. Poza wnioskiem o wpis powinny być dołączone:
l) akt fundacyjny,
2) statut fundacji,
3) oświadczenie fundatora w sprawie wskazania właściwego ze względu na cel fundacji ministra nadzorującego (jeśli nie jest to ujęte w statucie).
Wpisy do rejestru nie podlegają obowiązkowi ogłoszenia w Monitorze Sądowym i Gospodarczym. W przypadku podjęcia działalności gospodarczej fundacja powinna być jednocześnie wpisana do rejestru przedsiębiorców (art. 50 KrRejSU). Co do zasad związanych z wpisem por. Nb. 63.

III. Działalność fundacji
1. Prowadzenie spraw, reprezentacja, podejmowanie uchwal
Nb 664
Fundacja, tak jak każda osoba prawna, działa przez organy. Jednakże należy stwierdzić, że rozwiązanie przyjęte w ustawie o fundacjach w tym zakresie jest nietypowe. Art. 5 ust. l w zw. z art. la FundU przewiduje tylko jeden organ obligatoryjny fundacji: zarząd. Jest to więc rozwiązanie specyficzne przyjęte w stosunku do większości osób prawnych, w których istnieje wielość organów.

Nb 665
Z punktu widzenia działania przez organy, możemy wyróżnić organy:
l) obligatoryjne,
2) fakultatywne.
Organem obligatoryjnym ustawowym jest zarząd. Organy fakultatywne to te organy, których utworzenie jest możliwe, ale nie jest obowiązkowe i zależy od woli fundatora. Najczęściej takimi organami są rady fundacji, rady fundatorów, rady nadzorcze, komisje itp.


STRONA 570

Skonstruowany system organów, spośród których tylko zarząd jest obligatoryjny, nie powinien prowadzić do sytuacji, w której ten organ jest upoważniony, np. do powoływania organów, które byłyby dla niego nadzorcze, chyba że późniejszy zakres kompetencji i odpowiedzialności wyłącza w tym zakresie niebezpieczeństwo działania naruszającego prawo i statut.

Nb 666
Zarząd (również inne organy) może być jednoosobowy i kolegialny. Nie jest słuszna teza SN w post. z 8.12.1992 r. (I CRN 1982/92, OSN 1992, poz. 139), w której przyjmuje się, że zarząd może być tylko wieloosobowy. Brak jest jakichkolwiek przesłanek i prawidłowych argumentów dla obrony takiej tezy.
Zarząd, w przypadku jeżeli jest jedynym organem, posiada pełnię kompetencji zarządzająco-reprezentacyjnych, uchwałodawczych itd. Jego kompetencje mogą być ograniczone przez podmioty zewnętrzne w ramach pełnionego nadzoru. Jeżeli jest natomiast jednym z organów, obowiązuje zasada domniemania kompetencji zarządu. Oznacza to, że kompetencje pozostałych organów powinny być wymienione enumeratywnie, natomiast wszystko, co nie jest zastrzeżone dla tych organów należy do kompetencji zarządu. Zgodnie z art. 10 FundU, zarząd fundacji kieruje jej działalnością oraz reprezentuje fundację na zewnątrz. Pojęcie kierowania i reprezentacji jest zgodne z uprzednio wyjaśnionym znaczeniem tych terminów. Przyznanie zarządowi wspomnianych kompetencji oznacza również zakaz przenoszenia kompetencji w zakresie reprezentacji na inny organ. Fundacja może być reprezentowana poza tym przez pełnomocników lub przedstawicieli ustawowych (kuratora -art. 42 KC, zarządcę przymusowego -art. 14 FundU). Odrębnym zagadnieniem jest przekazanie innym organom prawa wyrażania zgody na dokonanie określonych czynności prawnych. W przypadku dokonania czynności prawnej bez zgody innego organu per analogiam należy stosować art. 103 KC, tj. w przypadku przekroczenia granic umocowania przez zarząd lub działania bez umocowania ważność umowy zależeć będzie od potwierdzenia jej przez inny organ. Mamy do czynienia z czynnością prawną kulejącą (negotium claudicans). Potwierdzenie tej czynności czyni ją skuteczną ex tunc. W braku potwierdzenia jest ona nieskuteczna od samego początku, tj. od chwili jej podjęcia. Jeżeli z kolei do ważności czynności prawnej dokonanej przez fundację potrzebna byłaby zgoda osoby trzeciej, zastosowanie ma art. 63 KC, z analogicznymi skutkami.
Natomiast prawo kierowania fundacją może być przenoszone na inne osoby, w szczególności poprzez przekazanie określonej liczby spraw do kompetencji czy akceptacji innych organów.

STRONA 571

Sposób kierowania fundacją i jej reprezentacja uzależnione są od postanowień statutu. Może być więc dokonany podział czynności między poszczególnych członków zarządu czy inne organy. Zasady dokonywania czynności prawnych zależą również od postanowień statutu. Reprezentacja może być więc reprezentacją jednoosobową lub łączną. Reprezentacja łączna może odnosić się do członków zarządu lub też członów zarządu i pełnomocników. W przypadku ustalenia reprezentacji łącznej i niezastosowania się do jej wymogów zastosowanie mieć będzie art. 58 KC ze skutkiem nieważności bezwzględnej. Ponadto w przypadku przekroczenia granic umocowania przez osoby tworzące organ zastosowanie może mieć art. 39 ż l KC.

Nb 667
Ograniczenie swobody działania organów może wiązać się z wystąpieniem do sądu o uchylenie uchwały zarządu fundacji lub o wstrzymanie wykonania uchwały do czasu rozstrzygnięcia sprawy. Legitymację do wystąpienia do sądu mają właściwy minister nadzorujący lub wojewoda, gdy uchwały zarządu fundacji pozostają w rażącej sprzeczności z celami fundacji, postanowieniami statutu, przepisami prawa.

Nb 668
Poza prezentowanym działaniem fundacji przez zarząd, mogą mieć miejsce sytuacje, w których zarząd działać nie może. Wówczas nie ma prostego przeniesienia kompetencji na inne organy. Zastosowanie mieć wówczas będzie art. 42 KC. W innym przypadku, gdy zarząd fundacji zostaje zawieszony w czynnościach, sąd wyznacza zarządcę przymusowego (L. Stecki, Fundacja, t. I, s. 237). Zakres jego kompetencji jest analogiczny do kompetencji zarządu: tj. kierowanie, reprezentacja fundacji, ale tylko w takich sprawach, które mają uzdrowić sytuację w fundacji. Zawieszenie w czynnościach nie oznacza odwołania zarządu, ale odsunięcie go na pewien określony przez sąd okres od prac w fundacji. Sąd uchyla swoje postanowienie o zawieszeniu zarządu i wyznaczeniu zarządcy przymusowego na wniosek zarządu, jeżeli z okoliczności wynika, że nie zachodzą już warunki będące powodem zawieszenia. Zarządca przymusowy nie jest -podobnie jak likwidator fundacji -jej organem, ale jej przedstawicielem ustawowym.

2. Prowadzenie działalności gospodarczej
Nb 669
Zagadnieniem najbardziej kontrowersyjnym zarówno w teorii, jak i praktyce jest prowadzenie działalności gospodarczej przez fundacje. Oczywiście istota działalności fundacji wiąże się przede wszystkim z realizacją celów niezarobkowych. Działalność gospodarcza winna być działalnością jedynie akcesoryjną w stosunku do działalności celowej.


STRONA 572

Możemy przyjąć, że działalność fundacji można podzielić na:
l) działalność celową (niegospodarczą),
2) działalność gospodarczą.

Działalność celowa oznacza tę działalność, która jest nakierowana na cel, w jakim fundacja została utworzona (H. Ciach, O potrzebie, s. 68). Działalność gospodarcza jest również działalnością statutową, jeżeli ją dopuszcza statut. Jeżeli więc fundator decyduje się na wariant nieprowadzenia działalności gospodarczej przez fundację, to środki na realizację działalności celowej mogą pochodzić z majątku, w jaki fundacja została wyposażona, i dochodów z tego majątku. Może okazać się on na tyle poważny, że będzie wystarczał na realizację celów fundacji. Ponadto środki te mogą pochodzić z dotacji, zbiórek, spadków, darowizn, zapisów, programów pomocowych, dotacji celowych itp. Jednakże polskie realia związane z brakiem dostępu do znacznych środków oraz z brakiem tradycji łożenia na cele fundacyjne powodują, że dodatkowym, często głównym źródłem dochodów fundacji, jest własna działalność gospodarcza. Wyłączenia lub ograniczenia występujące wobec wszelkich podmiotów w prowadzeniu działalności gospodarczej mają również zastosowanie do fundacji.
Ponadto podjęcie działalności w dziedzinach określonych w przepisach PrGosp wymaga uzyskania koncesji lub następuje na podstawie wielu innych aktów prawnych, np. zezwolenia. Fundacja więc będzie mogła w ramach swojej działalności gospodarczej wykonywać tylko te czynności, które nie są zabronione przez prawo.

Nb 670
Z przepisów ustawy o fundacjach wynika, że podjęcie prowadzenia działalności gospodarczej przez fundację jest możliwe po spełnieniu kilku warunków:
l) działalność gospodarcza i jej zasady zostaną określone w statucie,
2) działalność będzie prowadzona tylko w rozmiarze służącym jej celom,
3) na działalność gospodarczą zostanie przeznaczona kwota co najmniej 1000 zł,
4) fundacja zostanie wpisana do rejestru przedsiębiorców KRS.

W statucie należy określić zarówno rodzaj, jak i zakres prowadzonej działalności gospodarczej fundacji. Należy to rozumieć w ten sposób, że ustalone jest, jaki typ działalności gospodarczej będzie przez nią prowadzony (działalność handlowa, usługowa, produkcyjna) i w jaki sposób będzie się to odbywało. Chodzi tu przede wszystkim o to, czy będzie to realizowane przez wyodrębnioną jednostkę, czy bez wyodrębnienia organizacyjnego. Określenie zakresu prowadzonej działalności gospodarczej jest utrudnione. Możliwe są oczywiście określenia zakresu, np. osiągniętym obrotem, poziomem zysku, sprzedaży. Jednakże trudności w określaniu zakre-

STRONA 573

-su prowadzonej działalności gospodarczej już w fazie tworzenia fundacji, wymóg ten osłabiają. Wymogi powyższe muszą być zarejestrowane w rejestrze. Po wpisaniu fundacji, która prowadzi działalność gospodarczą do rejestru przedsiębiorców KRS, staje się ona przedsiębiorcą i podlega przepisom PrGosp. Nie jest to jednak działalność uboczna w rozumieniu przepisów PrGosp, gdyż albo spełnia ona warunki bycia przedsiębiorcą, albo też nie.

Nb 671
Rozmiar działalności gospodarczej fundacji nie został wyraźnie ograniczony (A. Kidyba, Ustawa, s. 44). Chodzi tu o taką skalę prowadzenia działalności gospodarczej, jaka potencjalnie może służyć realizacji celów statutowych. im większa skala realizacji celów statutowych, tym większa możliwa skala prowadzonej działalności gospodarczej. Nie jest w związku z tym prawidłowe zachwianie tych proporcji i prowadzenie bardzo rozbudowanej działalności gospodarczej w stosunku do nikłego stopnia realizacji celów podstawowych. Jednakże zawsze będzie to określenie nieścisłe, mające wymiar jedynie intencji. Dopiero w trakcie prowadzonej działalności będzie można stwierdzić, czy granica ta została przekroczona czy też nie.
Ostatnim wymogiem legalnego podjęcia działalności gospodarczej jest przekazanie określonych kwot na działalność gospodarczą. Minimum utrzymane w ustawie o fundacjach jest karykaturalne i nie spełnia żadnej
istotnej funkcji. Stosowne stwierdzenie o przekazaniu środków na działalność gospodarczą może być określone w statucie lub poza nim. Przepis o zamiarze prowadzenia działalności gospodarczej, rodzaju, metodach, zakresie powinien być określony zawsze w statucie, natomiast przekazanie środków może odbyć się również w formie odrębnego oświadczenia woli fundatora poza statutem.

Nb 672
W praktyce sądu rejestrowego powstała tendencja do odmowy wpisu fundacji, która określiła podobne lub analogiczne cele statutowe i sposób ich realizacji. Cele te powinny być rozdzielone. Nie można jednak zasadnie twierdzić, że prowadzenie np. szkoleń jako cel idealny wyklucza prowadzenie szkoleń jako działalność gospodarczą (A. Kidyba, Prowadzenie, s. 3 i nast.). Wystarczy, aby cel statutowy realizowany był np. bez pobierania opłat lub z opłatami obniżonymi (np. szkolenia dla bezrobotnych), podczas gdy szkolenie komercyjne będzie realizowane w ramach prowadzonej działalności gospodarczej. Innym zagadnieniem istotnym z punktu widzenia prowadzenia działalności gospodarczej przez fundacje jest uznanie fundacji za przedsiębiorcę. O tym, kto jest przedsiębiorcą decyduje ustawa -Prawo działalności gospodarczej, w której wskazuje się wy-

STRONA 574

-raźnie na cel zarobkowy. Jeżeli więc fundacja podejmuje działalność gospodarczą i zostanie wpisana do rejestru przedsiębiorców, można uznać ją za przedsiębiorcę.

Nb 673
Od podejmowanej działalności gospodarczej we własnym imieniu należy odróżnić podejmowanie wspólnej działalności z innymi podmiotami na podstawie umów, np. spółki cywilnej. Nie można uznać za działalność gospodarczą fundacji tworzenia spółek z o.o., akcyjnych, a także jawnych i komandytowych, te bowiem we własnym imieniu nabywają prawa i zaciągają zobowiązania. Działalność gospodarcza jest więc prowadzona poprzez te spółki, a nie fundację. Konsekwencją powyższych uwag jest zaliczenie fundacji prowadzących działalność gospodarczą do grupy fundacji not for profit, a więc tych, które prowadzą działalność gospodarczą i środki zarówno z działalności gospodarczej, jak i innej formy powiększania majątku zostają przekazane na działalność statutową.

Nb 674
Działalność gospodarcza fundacji może być prowadzona poprzez wyodrębnioną jednostkę albo bez wyodrębnienia organizacyjnego. Działalność gospodarcza prowadzona może być przez jedną lub kilka jednostek organizacyjnych (oddziałów, zakładów), realizujących funkcje gospodarcze. Powinny być one wyodrębnione organizacyjnie i finansowo. Kierowanie taką strukturą wewnętrzną powierzone może być kierownikowi tej działalności, odpowiednio umocowanemu, ale może to czynić również bezpośrednio zarząd lub któryś z członków zarządu. W przypadku prowadzenia działalności bez wyodrębnienia organizacyjnego działalnością taką kieruje zarząd. Konieczne jest wtedy wyodrębnienie finansowe prowadzonej działalności gospodarczej (por. A. Kidyba, Fundacje, s. 5).

IV. Nadzór nad fundacjami
Nb 675
Zgodnie z ustawą, bezpośredni nadzór nad działalnością fundacji sprawuje sąd rejestrowy. Organy administracji państwowej mają jedynie nadzór pośredni. Dotyczy to zarówno właściwego ministra (wskazanego przy tworzeniu fundacji), jak i wojewodów właściwych ze względu na siedzibę i obszar działania fundacji. Jeżeli fundacja prowadzi działalność na terenie całego kraju, to wojewodzie przysługują uprawnienia tylko w odniesieniu do "swojego województwa". Uprawnienia te realizowane są w porozumieniu z właściwym ministrem. Jeżeli fundacja działa na terenie jednego województwa, to realizuje je analogicznie. W ten sposób powstał podwójny system nadzoru nad fundacjami, niosący niebezpieczeństwo zbytecznej inge-

STRONA 575

-rencji organów administracji państwowej szczebla wojewódzkiego w działalność fundacji. W ramach nadzoru państwowego -realizowanego przez właściwego ministra lub wojewodę -mogą oni:
1) składać wnioski o wydanie przez sąd postanowienia w sprawie zgodności działania fundacji z przepisami prawa i statutem oraz celem, w jakim fundacja została utworzona (art. 12 ust. l FundU);
2) wystąpić do sądu o uchylenie uchwały zarządu z powodów, o których mowa była w pkt. l;
3) występować do sądu o wstrzymanie wykonania uchwały do czasu rozstrzygnięcia sprawy;
4) występować do sądu o zawieszenie zarządu fundacji, jeżeli jej działania są sprzeczne z prawem, statutem lub celem fundacji;
5) występować z wnioskiem o likwidację fundacji, jeżeli statut nie przewiduje likwidacji lub postanowienia statutu nie są wykonywane.

V. Likwidacja
Nb 676
Ustawa o fundacjach przewiduje dwie podstawowe przyczyny likwidacji fundacji. Należą do nich: osiągnięcie celu, dla którego fundacja została utworzona, oraz wyczerpanie środków finansowych i majątku fundacji (uchw. SN z 7.7.1993 r., III CZP 88/93, OSNC 1994, Nr I, poz. 14). Zarówno zajście pierwszego, jak i drugiego przypadku wydaje się być oczywistym uzasadnieniem dla likwidacji. Jeżeli więc fundator utworzył fundację w celu wybudowania szkoły i cel ten zostanie osiągnięty, fundacja traci swój sens prawny (A. Kidyba, Ustawa, s. 50). Zagadnienie zrealizowania takiego warunku będzie utrudnione, jeżeli cele fundacji zostały określone szeroko, np. wspomaganie młodych talentów, rozwój regionalny itp. W związku z tym, że proces ten nie będzie właściwie nigdy zrealizowany, to powodem likwidacji może być wyczerpanie się środków majątkowych i finansowych.

Nb 677
Ustawa o fundacjach nie określa zasad postępowania likwidacyjnego, odsyłając w tym zakresie do statutu. Od fundatora -jako twórcy statutu (chyba że czynności te powierzane są innej osobie -art. 6 FundU) -zależy, kto będzie likwidatorem. Może to być dotychczasowy zarząd, mogą być wskazane inne osoby. W trakcie likwidacji fundacja działa pod taką samą nazwą z dodatkiem "w likwidacji". Fakt ten powinien być wpisany do rejestru, podobnie jak wpisanie likwidatorów. Ustawa o fundacjach nie nakłada jednak wyraźnie tego obowiązku. Działania likwidatora, jeśli nie jest to inaczej szczegółowo uregulowane w statucie, polegają na spieniężeniu wszel-


STRONA 576

-kich aktywów fundacji (jeżeli zachodzi przypadek likwidacji w związku z osiągnięciem celu), ściągnięciu wierzytelności, spłacie zobowiązań (A. Kidyba, Ustawa, s. 52-53). Statut powinien określać przeznaczenie środków majątkowych pozostałych po likwidacji, jeżeli zaś tego nie czyni, orzeka o tym sąd z uwzględnieniem celów, którym fundacja służyła (art. 15 ust. 4 FundU). Z wnioskiem o likwidację fundacji może wystąpić -zgodnie z tym, co zostało już powiedziane -właściwy minister lub wojewoda. Mogą to uczynić tylko wówczas, gdy statut nie przewidywał likwidacji lub postanowienia statutu nie były wykonywane. Ostatecznie to sąd decyduje zarówno o wszczęciu postępowania likwidacyjnego, jak i wykreśleniu z rejestru. W stosunku do fundacji prowadzących działalność gospodarczą, można wszcząć postępowanie upadłościowe. Z chwilą wykreślenia z rejestru fundacja traci osobowość prawną.

ż 18. Stowarzyszenia
Literatura: J. Blicharz, Pozycja prawna stowarzyszeń -Studium prawnoadministracyjne, Wrocław 1990; H. Izdebski, Fundacje i stowarzyszenia. Komentarz. Orzecznictwo, Warszawa 1998; A. Kidyba, Ustawa o fundacjach. Prawo o stowarzyszeniach, Warszawa 1997; J: Orłowska, Nowe prawo o stowarzyszeniach z objaśnieniami, Warszawa 1989; M. Wierzbowski, Nowe prawo o stowarzyszeniach, PiP 1989, Nr7.

I. Istota stowarzyszeń
Nb 678
Stowarzyszenia, obok fundacji i partii politycznych, są tymi jednostkami organizacyjnymi, których cel podstawowy nie wiąże się z celem gospodarczym. Jednakże poprzez dopuszczenie do podejmowania działalności gospodarczej stowarzyszenia stają się przedmiotem zainteresowania prawa handlowego. Poza akcesoryjnością prowadzenia działalności gospodarczej, stowarzyszenia różnią się jednak istotnie od fundacji oraz partii politycznych. Od tych pierwszych różni je przede wszystkim okoliczność, że stowarzyszenia są zbiorowością osób fizycznych "przyobleczonych" w osobowość prawną, powiązanych z osobą prawną stosunkiem członkostwa, które to stowarzyszenia zaspokajają potrzeby i cele swoich
członków. Liczba członków stowarzyszenia da się określić cyfrowo i to właśnie członkowie są substratem stowarzyszenia, decydują o celach i działalności stowarzyszeń. Z kolei, w porównaniu z partiami politycznymi zanotować można podobieństwo związane z członkostwem w tych or-


STRONA 577

-ganizacjach -także są formą realizacji prawa zrzeszania się. Jednakże na mocy art. 7 ust. 1 pkt 5 PrStowU, przepisom tej ustawy nie podlegają partie polityczne, poddane odrębnej regulacji.
Stowarzyszenia są formą zrzeszania się przez obywateli polskich.
Zgodnie z art. 2 ust. 1 PrStowU, stowarzyszenie jest dobrowolnym, samorządnym, trwałym zrzeszeniem, o celach niezarobkowych. W ustawie o fundacjach nie wskazano wyraźnie na możliwość tworzenia fundacji W celach niezarobkowych, ale wskazano wyraźnie cele, jakie fundacja ma realizować. Natomiast w przypadku art. 2 ust. 1 PrStowU, cele te są wyraźnie określone jako niezarobkowe. Z definicji zacytowanej powyżej wynika, że stowarzyszenie jest organizacją:
1) dobrowolną,
2) samorządną,
3) trwałą,
4) o celach niezarobkowych.

Dobrowolność stowarzyszenia oznacza możliwość swobodnego tworzenia stowarzyszeń, przystępowania do istniejącego stowarzyszenia oraz występowania z niego. Dobrowolność stowarzyszeń wiąże się również z zakazem tworzenia stowarzyszeń przyjmujących zasadę bezwzględnego posłuszeństwa członków wobec władz (art. 6 ust. 1 PrStowU). Ponadto zasada ta oznacza, że nikogo nie wolno zmuszać do udziału w stowarzyszeniu lub ograniczać jego prawa do wystąpienia z niego.
Samorządność stowarzyszenia należy wiązać z niezależnością od podmiotów zewnętrznych i pełną swobodą podejmowania decyzji przez swoje organy i członków w sprawach stowarzyszenia. Ingerencja w sprawy
stowarzyszenia może mieć miejsce tylko wyjątkowo w sytuacji naruszenia prawa lub przepisów statutu.
Trwałość stowarzyszenia związana jest z zasadą trwałości celów. To cele decydują o istnieniu stowarzyszenia, a nie tylko jego członkowie. Zmieniający się skład członków nie wpływa na istnienie stowarzyszenia. Niezarobkowy charakter stowarzyszenia oznacza, że nie można nie tylko utworzyć stowarzyszenia, które miałoby tylko cel zarobkowy, ale także zmienić jego charakteru w trakcie działania tak, aby zarobkowy cel był podstawowy. Dopuszczalność prowadzenia działalności gospodarczej wiąże się również z bezwzględnym zakazem dzielenia między członków wypracowanych dochodów. Środki te muszą być przeznaczone na cele statutowe.
Ograniczenie wolności stowarzyszeń polega albo na całkowitym zakazie realizacji wskazanych celów przez działanie w formie stowarzyszeń, albo na reglamentacji (wyłączności) realizowania konkretnych celów przez stowarzyszenie określone ustawą.
Prawo nie wymaga natomiast, by cele i sposoby realizacji przez stowarzyszenie zmie-


STRONA 578

-rzające do rejestracji, musiały być odmienne od celów i sposobów realizacji innego stowarzyszenia już zarejestrowanego. Brak też podstaw do przyjęcia domniemania wyłączności celów i sposobów ich realizacji na korzyść stowarzyszenia zarejestrowanego wcześniej (post. SA w Krakowie z 13.6.1991 r., I ACR 100/91, PS 1993, Nr II, poz. 8).

Nb 679
Powyższe i kolejne uwagi odnoszą się do stowarzyszeń (sensu stricto), które podlegają zarejestrowaniu. Nie dotyczą natomiast tzw. stowarzyszeń zwykłych. Stowarzyszenia zwykłe charakteryzują się tym, że nie mogą:
l) prowadzić działalności gospodarczej,
2) przyjmować spadków, zapisów ani otrzymywać dotacji, a także korzystać z ofiarności publicznej, a ich majątek może pochodzić tylko ze składek członkowskich,
3) osobowości prawnej,
4) zrzeszać osób prawnych,
5) łączyć się w związki stowarzyszeń,
6) powoływać terenowych jednostek organizacyjnych.

Stowarzyszenie zwykłe uzyskuje środki na swoją działalność ze składek członkowskich.

II. Tworzenie stowarzyszeń
1. Uwagi ogólne
Nb 680
Zasadą jest, że stowarzyszenia mogą być tworzone przez obywateli polskich, którym przysługuje pełna zdolność do czynności prawnych i osoby te nie są pozbawione praw publicznych. Wyjątkowo stowarzyszenia tworzyć mogą małoletni w dwóch grupach: 16-18 lat i poniżej 16. roku życia, pod warunkiem spełnienia norm art. 3 ust. 2 i 3 PrStowU. Ponadto do stowarzyszenia mogą przystąpić cudzoziemcy, mający miejsce zamieszkania na terytorium Rzeczypospolitej Polskiej, jeżeli statuty stowarzyszeń przewidują taką możliwość. Należy wyraźnie odróżnić tworzenie stowarzyszeń od nabycia członkostwa w stowarzyszeniu. Tworzenie stowarzyszeń jest pierwotnym sposobem nabycia członkostwa i ograniczone jest dla obywateli polskich, mających pełną zdolność do czynności prawnych i nie pozbawionych praw publicznych. Natomiast późniejsze nabycie członkostwa w stowarzyszeniu dopuszczalne jest dla szerszego kręgu podmiotów, w tym również osób prawnych, a także cudzoziemców nie mających miejsca zamieszkania w Polsce. Od zasady tworzenia stowarzyszeń przez osoby fizyczne przewidziany jest jeden wyjątek, wynikający z ustawy o samorządzie gminnym, zgodnie z którą gminy mogą tworzyć stowarzyszenia.


STRONA 579

Z tego punktu widzenia należy odróżnić dwie grupy stowarzyszeń:
1) stowarzyszenia osób fizycznych,
2) stowarzyszenia gmin.

Prawo o stowarzyszeniach zawiera również negatywne przesłanki podmiotowe, określając w art. 7 , jakie organizacje nie podlegają przepisom ustawy.
Należą do nich:
1) organizacje społeczne, działające na podstawie odrębnych ustaw lub umów międzynarodowych (np. Polski Czerwony Krzyż, Polski Związek Łowiecki, Związek Ochotniczych Straży Pożarnych, stowarzyszenia kultury fizycznej, kluby sportowe),
2) kościoły i inne związki wyznaniowe oraz ich osoby prawne,
3) organizacje religijne, których sytuacja prawna jest uregulowana ustawami o stosunku państwa do kościołów i innych związków,
4) komitety powstające w celu przygotowania wyborów do Sejmu i Senatu, samorządu terytorialnego i innych organów samorządowych,
5) partie polityczne.

2. Stowarzyszenia osób fizycznych
Nb 681
Stowarzyszenie może zostać utworzone przez co najmniej 15 osób fizycznych. Osoby te uchwalają statut stowarzyszenia i wybierają komitet założycielski. Jest to wstępna faza tworzenia stowarzyszeń. Komitet założycielski powinien składać się z kilku osób. Z kolei, art. 10 ust. l PrStowU określa przykładowo (sformułowanie "w szczególności") minimalne składniki statutu:
1) nazwa,
2) teren działania,
3) cele i sposoby ich realizacji,
4) sposoby nabywania i utraty członkostwa, przyczyny utraty członkostwa,
5) prawa i obowiązki członków,
6) władze stowarzyszenia, tryb dokonywania ich wyboru, uzupełniania składu oraz kompetencje organów,
7) sposób reprezentowania stowarzyszenia oraz zaciągania zobowiązań
majątkowych,
8) warunki ważności uchwał stowarzyszenia,
9) sposób pozyskiwania środków finansowych oraz ustanawiania składek członkowskich,
10) zasady dokonywania zmian statutu,
11) sposób rozwiązania stowarzyszenia,
12) struktura organizacyjna i zasady tworzenia jednostek terenowych, jeżeli mają być powołane.

STRONA 580

Jak z powyższego wynika, Prawo o stowarzyszeniach bardziej szczegółowo niż ustawa o fundacjach wskazuje na elementy konstytutywne statutu. Oczywiście, nie jest to katalog wyczerpujący, bowiem członkowie założyciele mogą regulować w statucie inne kwestie.
Statut stowarzyszenia pełni w stosunkach zewnętrznych rolę jednego z wyznaczników zdolności prawnej stowarzyszenia (art. 38 KC). Wydaje się, że statut stowarzyszenia na etapie jego tworzenia do chwili zarejestrowania jest czynnością prawną, natomiast od chwili zarejestrowania powinien być traktowany jako norma prawna z jednej strony realizująca art. 38 KC, z drugiej zaś będąca zbiorem przepisów regulujących stosunki wewnętrzne stowarzyszenia (l. Blicharz, Pozycja, s. 36). Na etapie tworzenia stowarzyszenia istotną rolę pełni komitet założycielski. Ma on doprowadzić do powstania stowarzyszenia i przestaje istnieć po jego utworzeniu. Komitet założycielski nie musi mieć nic wspólnego z pozostałymi organami stowarzyszenia, chociaż skład organów (np. zarządu) i komitetu może się- pokrywać. Komitet założycielski wraz z wnioskiem o rejestrację składa do sądu rejestrowego statut, listę założycieli zawierającą imiona i nazwiska, daty i miejsca urodzenia, miejsca zamieszkania oraz własnoręczne ich podpisy, protokół z wyboru komitetu założycielskiego, informacje o adresie tymczasowej siedziby stowarzyszenia. Sąd obowiązany jest rozpatrzyć wniosek niezwłocznie, nie później jednak niż w ciągu 3 miesięcy od jego złożenia. Sąd ma obowiązek doręczenia dokumentów organowi nadzorującemu (wydziały spraw obywatelskich urzędów wojewódzkich). Organy te mają prawo wypowiedzieć się w ciągu 14 dni od daty doręczenia. Organ administracji państwowej może za zgodą sądu przystąpić do postępowania jako zainteresowany. W postępowaniu rejestrowym sąd bada, czy zadeklarowane cele i sposoby ich realizacji są zgodne z przepisami prawa, natomiast nie jest upoważniony do oceny, czy celowe jest utworzenie stowarzyszenia. Sąd rejestrowy może odmówić zarejestrowania stowarzyszenia tylko wówczas, gdy nie spełnia ono warunków przewidzianych w ustawie (zob. post. SN z 23.2.1990 r., I PR 449/89, OSNC 1991, Nr 7, poz. 96). Sąd wydaje postanowienie o zarejestrowaniu stowarzyszenia po stwierdzeniu, że jego statut jest zgodny z przepisami prawa oraz założyciele spełniają wymagania określone w ustawie.

Nb 682
Prawo o stowarzyszeniach w art. 17 ust. l a przewiduje, że terenowa jednostka organizacyjna może uzyskać osobowość prawną, jeżeli statut stowarzyszenia to przewiduje. Bezpośrednie brzmienie tego przepisu dopuszcza do tworzenia osób prawnych w swojej strukturze, co jest nie do przyjęcia (H. Izdebski, Fundacje, s. 54; A. Kidyba, Ustawa, s. 70). Przepis ten należy rozumieć raczej jako formę możliwego podziału stowarzysze-

STRONA 581

-nia poprzez wyodrębnienie organizacyjne części struktury i przyznanie jej osobowości prawnej na podstawie i w trybie ustawy -Prawo o stowarzyszeniach.

3. Stowarzyszenia gmin
Nb 683
Artykuł 84 SamGmnU przewiduje, że w celu wspierania idei samorządu terytorialnego oraz obrony wspieranych interesów gminy mogą tworzyć stowarzyszenia. Przepis ten stanowi istotny wyjątek od tworzenia stowarzyszeń przez osoby fizyczne. Wskazane cele tworzenia stowarzyszeń gmin należy traktować jako wyczerpujące. Do takich stowarzyszeń należy stosować odpowiednio, a więc z odpowiednimi modyfikacjami lub wcale, przepisy ustawy -Prawo o stowarzyszeniach. Dlatego też powstaje istotna wątpliwość, czy rzeczywiście wszystkie przepisy tej ustawy mogą być stosowane odpowiednio. Wydaje się, że część przepisów powinna być stosowana wprost, część -tam wszędzie, gdzie występuje specyfika stowarzyszenia gmin -winna być stosowana odpowiednio. Dotyczy to w szczególności faktu tworzenia stowarzyszeń gmin, w którym to przypadku nie potrzeba 15 gmin, ale stowarzyszenie takie może być już utworzone przez 2 gminy. Utworzenie stowarzyszenia przez gminy może być sposobem realizacji nie tylko celów stowarzyszenia, ale jeżeli prowadzi ono działalność gospodarczą, pośrednio mogą być realizowane pewne cele poza tymi, które określa ustawa z 20.12.1996 r. o gospodarce komunalnej (tekst jedno Dz.U. z 1997 r. Nr 9, poz. 43 ze zm., por. szerzej rozdział o prowadzeniu działalności gospodarczej przez gminy).

Nb 684
Przedstawiony powyżej system tworzenia stowarzyszeń można określić mianem systemu normatywnego. W przypadku stowarzyszeń nie podlegających ustawie mogą być one tworzone bezpośrednio aktem prawnym. Tak np. rozp. Ministra -Szefa Urzędu Rady Ministrów nadano osobowość prawną m.in. Katolickiemu Stowarzyszeniu Młodzieży Diecezji Łowickiej (Dz.U. z 1996 r. Nr 3, poz. 27) czy Katolickiemu Stowarzyszeniu Niepełnosprawnych Diecezji Siedleckiej z siedzibą w Żelechowie (Dz.U. z 1996 r. Nr 32, poz. 142). Rozporządzenia te zostały wydane na podstawie ustawy z 17.5.1989 r. o stosunku Państwa do Kościoła katolickiego w RP (Dz.U. Nr 29, poz. 154 ze zm.).



STRONA 582

III. Członkostwo w stowarzyszeniu
Nb 685
Członkostwo w stowarzyszeniu można osiągnąć w dwojaki sposób: po przez uzyskanie statusu członka w drodze zarejestrowania stowarzyszenia lub poprzez przystąpienie do stowarzyszenia. W tym ostatnim przypadku mamy do czynienia z czynnościami prawnymi.
W przypadku jeżeli statut przyjmuje możliwość jednostronnego przystąpienia (lub wystąpienia) do stowarzyszenia, należy przyjąć, że czynność członka ma charakter jednostronnego oświadczenia woli, zaś drugie oświadczenie woli (stowarzyszenia) jest uprzednio wyrażone w statucie. Z reguły jednak aktowi wstąpienia do stowarzyszenia odpowiada jednostronne oświadczenie woli stowarzyszenia -przyjęcie w poczet członków. W tych przypadkach mamy więc do czynienia z zawarciem umowy (5. Grzybowski, w: System, s. 392).

Nb 686
Osoby fizyczne uzyskujące członkostwo w stowarzyszeniu stają się jego członkami zwykłymi. W art. 10 ust. 3 PrStowU wyróżnia się dodatkowo tzw. członków wspierających. Żaden przepis nie wyjaśnia, jaka jest różnica między członkiem zwykłym a członkiem wspierającym, nie określa praw i obowiązków członków wspierających.
Statut może różnicować te prawa i obowiązki, ale może także przyjąć, że są one analogiczne. Decyzję w tym zakresie podejmują członkowie zwykli, którzy decydują o kształcie i treści statutu. Sama nazwa "członkowie wspierający" mogłaby sugerować specjalne wspieranie stowarzyszenia, polegające także na wspieraniu materialnym, dodatkowo ponad to, co czynią członkowie zwykli. Nie ma przeszkód, aby członkami wspierającymi były osoby prawne. Tak więc postanowienia statutu decydują o uzyskaniu statusu członka zwykłego lub członka wspierającego. Bezsprzecznie jednak można przyjąć, że osoby prawne nie mogą tworzyć stowarzyszenia i mogą być członkami wspierającymi dopiero po utworzeniu stowarzyszenia. Członkami wspierającymi mogą być również osoby prawne, które realizują tylko cele zarobkowe.

Nb 687
Istnieją ograniczenia co do przystąpienia do stowarzyszeń:
l) żołnierzy w czynnej służbie wojskowej,
2) junaków odbywających służbę w obronie cywilnej,
3) funkcjonariuszy UOP,
4) policji,

co wynika z aktów prawnych regulujących zasady działania tych służb.

STRONA 583

Nb 688
Ustanie członkostwa może mieć miejsce na skutek:
l) wystąpienia ze stowarzyszenia (wynikającego z zasady dobrowolności zrzeszania się),
2) usunięcia ze stowarzyszenia (będące następstwem działań zawinionych w stosunku do stowarzyszenia),
3) śmierci członka,
4) rozwiązania stowarzyszenia, np. w wyniku upływu terminu, na jaki stowarzyszenie powołano, lub nadejścia przewidzianego w statucie zdarzenia, osiągnięcia celu stowarzyszenia (S. Grzybowski, w: System, s. 393).

Konsekwencją ustania członkostwa jest to, że nie dochodzi do rozliczeń między byłym członkiem lub jego następcami prawnymi a stowarzyszeniem.

IV. Organy stowarzyszeń
1. Uwagi ogólne
Nb 689
Uzyskanie statusu członka stowarzyszenia wpływa bezpośrednio na możliwość oddziaływania na stowarzyszenie, w szczególności wpływa na działanie jego organów. Oddziaływanie takie odbywa się bezpośrednio poprzez udział w organie albo poprzez wpływ na kształt innych organów.
Prawo o stowarzyszeniach przyjmuje specyficzne rozwiązania dotyczące powoływania organów stowarzyszenia. Są one powoływane już po zarejestrowaniu stowarzyszenia, a funkcje organizacyjne związane z jego tworzeniem pełni komitet założycielski. Ten ostatni nie może być uznany za organ. Zgodnie z art. 19 PrStowU, przewidziany jest l-miesięczny termin zawiadomienia sądu rejestrowego i organu nadzorczego o wyborze zarządu, jego składzie oraz miejscu zamieszkania członków.
Prawo o stowarzyszeniach inaczej niż w przypadku fundacji przewiduje trzy obligatoryjne organy:
l) walne zebranie członków (walne zebranie delegatów),
2) organ kontroli,
3) zarząd.

Ponadto statut stowarzyszenia może przewidywać powołanie organów fakultatywnych.

2. Walne zgromadzenie członków
Nb 690
Najwyższą władzą stowarzyszenia jest walne zebranie. Organ ten nie jest organem kadencyjnym, tzn. nie jest powoływany na określony czas



STRONA 584

i w ogóle nic podlega powołaniu. Wszyscy członkowie stowarzyszenia po jego zarejestrowaniu tworzą ten organ. Prawo o stowarzyszeniach milczy na temat zasad działania tego organu, jego kompetencji itp. Ustawa zawiera jedynie przepis, że w sprawach, w których statut nie określa właściwości władz stowarzyszenia, podejmowanie uchwał należy do walnego zebrania członków. Przyjęto więc zasadę domniemania kompetencji, ale odwróconą w stosunku do klasycznych rozwiązań przyjmowanych w innych osobach prawnych. Tam z reguły zasada domniemania kompetencji dotyczy organu zarządzająco- reprezentującego, a nie organu uchwałodawczego, jakim w tym przypadku jest walne zebranie członków.
W przypadku działania walnego zebrania realizowana jest w pełni forma demokracji bezpośredniej. Jeżeli liczba członków stowarzyszenia przekroczy określoną w statucie wielkość, statut może przewidywać zamiast walnego zebrania członków -zebranie delegatów albo też zastąpienie walnego zebrania członków zebraniem delegatów. W pierwszym przypadku chodzi o sytuację jedno- lub wielokrotnego, ale nie trwałego zastąpienia walnego zebrania członków zebraniem delegatów, a więc realizację formy demokracji pośredniej. W drugim przypadku -o trwałe zastąpienie jednego organu, tj. walnego zebrania, innym organem: walnym zebraniem delegatów. W przypadku podjęcia takich decyzji statut musi określać zarówno zasady wyboru delegatów, jak i czas trwania ich kadencji. W momencie zastąpienia walnego zebrania członków zebraniem delegatów może dochodzić do pewnych zmian w funkcjonowaniu tych organów (np. kadencyjność). Zmiany te mogą się również wiązać ze zmianą zakresu kompetencji tych organów. W tej sprawie decydujące znaczenie ma statut stowarzyszenia.

Nb 691
Walne zebranie stowarzyszenia (zebranie delegatów) jest organem kolegialnym, który decyzje podejmuje w formie uchwał. Przy podejmowaniu uchwał obowiązuje (jak w każdym organie kolegialnym) zasada majoryzacji, polegająca na tym, że wola większości decyduje wbrew woli mniejszości. Wszelkie kwestie dotyczące kworum, określenia większości głosów potrzebnej do podjęcia uchwał, częstotliwości posiedzeń itp. wynikać muszą bezpośrednio ze statutu stowarzyszenia.
Zagadnienia istotne dla stowarzyszenia powinny być regulowane w statucie, gdyż ten jest składany do rejestru stowarzyszeń. Prawo do interpretowania przepisów statutu stowarzyszenia służy przede wszystkim
jego władzom i organom, zaś do kompetencji nadzorujących działania stowarzyszenia organów administracji i niezawisłych sądów należy ocena, czy interpretacja przyjęta przez organy stowarzyszenia odpowiada obowiązującemu prawu, czy praktyka stosowania przepisów statutu przez

STRONA 585

stowarzyszenie nie prowadzi do sytuacji, których prawo zaakceptować nie może (post. SN z 11.10.1995 r., l PRN 28/95, OSNAP 1996, Nr 11, poz. 163 z glosą T. Flemming-Kuleszy, Pal. 1996, Nr 7-8, s. 242). Nie ma również przeszkód, aby konkretyzacja zasad działania walnego zebrania znajdowała się w uchwałach lub w aktach niższej rangi niż statut, w szczególności w regulaminie organizacyjnym walnego zebrania stowarzyszenia (będące też uchwałami walnego zebrania).

3. Organ kontroli
Nb 692
Drugim organem, który przewiduje ustawa, jest organ kontroli wewnętrznej. Prawo o stowarzyszeniach jest w odniesieniu do tego organu bardzo enigmatyczne i w innych przepisach w ogóle się do tego organu nie odnosi. Należy więc przyjąć, że zasady działania organu kontroli wewnętrznej powinny być uregulowane w statucie. Dotyczy to nazwy, kompetencji, sposobu funkcjonowania (tj. kadencyjności, zasad podejmowania uchwał, relacji do innych organów, liczebności składu). Organem kontroli wewnętrznej może być więc komisja rewizyjna, rada rewizyjna, zespół kontrolny itp. Istotne z punktu widzenia działania stowarzyszenia jest określenie wzajemnych relacji i kompetencji między organem kontroli a pozostałymi organami. Ustawa wyraźnie określa ten organ, jako organ kontroli. Nie użyto tu sformułowania "organ nadzoru". Ma to określone implikacje, które wiążą się z zakresem uprawnień tego organu. Otóż zasadniczo należy przyjąć, że kontrola polega na prawie wglądu w czyjąś działalność oraz ewentualnym żądaniu informacji i wyjaśnień i tym różni się od nadzoru, że w jej ramach nie mogą być podejmowane decyzje wiążące dla kontrolowanego, tak jak ma to miejsce w przypadku nadzoru.
Kontrola dokonywana przez powołany do tego organ ma charakter kontroli wewnętrznej. Dotyczyć powinna przede wszystkim przestrzegania postanowień statutu, finansów stowarzyszenia, ewentualnie prowadzonej przez stowarzyszenie działalności gospodarczej. Tak jak w przypadku walnego zebrania, wszelkie reguły działania tego organu powinny wynikać ze statutu lub konkretyzujących statut uchwał walnego zebrania, regulaminów itp.

4. Zarząd
Nb 693
Zarząd jest kolejnym obligatoryjnym organem stowarzyszenia. Również w stosunku do tego organu ustawodawca zastosował dość wyjątkowe rozwiązania. Brak jest bowiem ogólnej normy, jaką przewidują akty dotyczące

STRONA 586

innych osób prawnych, mianowicie ogólnego określenia kompetencji: zarząd kieruje (prowadzi sprawy) i reprezentuje stowarzyszenie.
Mimo braku stosownych przepisów należy przyjąć, że zarząd ma za zadanie kierowanie (prowadzenie spraw, zarządzanie) stowarzyszeniem i jego reprezentację. Potwierdza to pośrednio art. 36 ust. l PrStowU i wynika to z ogólnych zasad działania organów osoby prawnej. Zarząd nie korzysta jednak z domniemania kompetencji, które przysługuje walnemu zebraniu członków. Należy oceniać to negatywnie, bowiem możliwości zwoływania walnego zebrania członków są ograniczone. Dlatego też trudno sobie wyobrazić praktyczną możliwość realizowania wszelkich spraw, w których statut nie określił właściwości władz stowarzyszenia. W związku z tym należy postulować, aby określając kompetencję zarządu, zastosować formułę "kieruje i reprezentuje", gdyż zakres tych spraw wiąże się z bieżącą działalnością stowarzyszenia, a ewentualne sprawy, które miałyby być podjęte przez walne zebranie członków, mogą dotyczyć istotnych (dużej wagi) spraw dla stowarzyszenia, a nie realizują spraw codziennych.
Przy określaniu reguł działania organów posłużono się metodą konkretyzacji niektórych kompetencji zarządu (art. 19-21). W szczególności zarząd ma obowiązek w ciągu miesiąca zawiadomić sąd rejestrowy i organ nadzorczy o wyborze, działaniu, miejscu zamieszkania członków oraz wskazać adres siedziby stowarzyszenia. Odpowiednio w wyniku zmian w składzie zarządu i adresu siedziby zarząd ma obowiązek zawiadomić sąd rejestrowy o zmianie statutu.

Nb 694
Trwałe bądź przejściowe trudności w działaniu zarządu mogą prowadzić do zastosowania art. 42 KC. Jednakże Prawo o stowarzyszeniach na zasadzie lex specialis w art. 30 ust. l wprowadza szczególne uregulowania dotyczące kuratora stowarzyszenia.
SN w wyr. z 14.2.1996 r. (II CRN 6/96, Prok. i Pr. 1996, Nr 7-8, poz. 33) stwierdził, że Prawo o stowarzyszeniach nie zna restytuowania dawnych stowarzyszeń w drodze powstania nowej osoby prawnej o takiej samej nazwie i o takim samym celu, choć reguluje sposoby postępowania w sytuacji, gdy stowarzyszenie nie ma warunków do wznowienia lub kontynuowania działalności. I tak, stosownie do uregulowań przewidzianych w art. 30 PrStowU, jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do działań prawnych, sąd na wniosek organu nadzorującego (por. art. 8 ust. 5 i art. 27 Pr StowU) lub z własnej inicjatywy ustanawia dla niego kuratora, który jest obowiązany do zwołania zebrania członków w celu wyboru zarządu.
Jeżeli stowarzyszenie nie posiada zarządu zdolnego do działań prawnych, sąd na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy ustanawia kuratora stowarzyszenia. Specyfika tego przepisu -w stosunku do ogólnego art. 42 KC -polega na tym, że wskazuje się na możliwość usta-


STRONA 587

-nowienia kuratora na wniosek organu nadzorczego. Jak sądzę, taka możliwość istnieje również na podstawie cytowanego art. 42 KC. Kurator stowarzyszenia jest jego przedstawicielem ustawowym, podobnie jak likwidator stowarzyszenia. Jest on wpisywany do rejestru stowarzyszenia. Art. 30 ust. 2 określa obowiązki kuratora. Jest on obowiązany do zwołania w okresie nie dłuższym niż 6-miesięczny walnego zebrania członków (zebrania delegatów) celem wyboru zarządu. W tym okresie kurator zarządza stowarzyszeniem i reprezentuje je na zewnętrz (w ustawie mowa jest jednak tylko o reprezentowaniu w sprawach majątkowych, wymagających bieżącego załatwienia).

V. Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenia
Nb 695
Artykuł 34 PrStowU dopuszcza prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie, ale po spełnieniu określonych warunków. Należą do nich:
1) działalność prowadzona musi być na zasadach ogólnych, określonych w odrębnych przepisach (tj. w ustawie z 19.11.1999 r. -Prawo działalności gospodarczej),
2) dochód z działalności gospodarczej stowarzyszenia służyć może tylko realizacji celów statutowych,
3) dochód nie może być przeznaczony do podziału między członków stowarzyszenia (nawet wówczas, gdy są oni pracownikami stowarzyszenia; por. uchw. SN (7) z 27.2.1990 r., III CZP 59/89, OSN 1990, poz. 126).

Artykuł 34 nie wyjaśnia wszelkich kwestii związanych z prowadzeniem działalności, ale ustala jedynie pewne zasady ogólne. Należy zatem przyjąć, że jeżeli działalność gospodarcza stowarzyszenia jest prowadzona, to podstawą są przepisy PrGosp. Jednakże NSA dwukrotnie uznał, że stowarzyszenia nie są przedsiębiorcami w rozumieniu ustawy o działalności gospodarczej (obecnie Prawa działalności gospodarczej) -wyr. NSA w Poznaniu z 25.11.1993 r. (S.A./PO 1984/93, Orz. Pr. 1995, Nr 5, poz. 150). Nie sposób zgodzić się z argumentacją NSA. Przede wszystkim dlatego, że o uzyskaniu statusu przedsiębiorcy decydować powinien fakt podjęcia działalności gospodarczej i jej zakres. W przypadku ustawy -Prawo o stowarzyszeniach wręcz odsyła się do prowadzenia działalności gospodarczej na zasadach ogólnych, czego nie czyni np. ustawa o fundacjach. W konsekwencji będzie można uznać stowarzyszenia za przedsiębiorcę, jeżeli taka działalność jest podjęta i stowarzyszenie zostanie wpisane do rejestru



STRONA 588

przedsiębiorców. Potwierdza to ponadto art. 50 KrRejSU. Mianowicie, jeżeli stowarzyszenia (również fundacje, inne organizacje społeczne i zawodowe, publiczne, zakłady opieki zdrowotnej) podejmują działalność gospodarczą, podlegają one -niezależnie od wpisu do swoich rejestrów -wpisowi do rejestru przedsiębiorców.

Nb 696
W przypadku stowarzyszeń mowa jest w sposób mniej skonkretyzowany niż w przypadku fundacji o rozmiarze prowadzonej działalności gospodarczej. Można więc przyjąć, że rozmiar ten nie musi być ograniczony realizacją celów. Ustawa -Prawo o stowarzyszeniach koncentruje się przede wszystkim na zasadach dysponowania dochodami, tj. aby służyły one realizacji celów statutowych i nie były przeznaczone do podziału między członków stowarzyszenia.

Nb 697
Prowadzenie działalności gospodarczej przez stowarzyszenia podlega analogicznym wyłączeniom do przewidzianych w przypadku fundacji, poprzez zastrzeżenie określonych dziedzin aktywności do wykorzystywania tylko w formie spółki akcyjnej czy spółki z o.o.

Nb 698
Ponadto działania stowarzyszeń podlegają koncesjonowaniu i zezwoleniom określonego organu administracji publicznej (art. 14 PrGosp).
Podjęcie działalności gospodarczej przez stowarzyszenie prowadzi do uznania je za przedsiębiorcę. Obowiązane jest ono spełnić przewidziane prawem warunki, dotyczące ochrony przed zagrożeniem zdrowia i życia, moralności publicznej, a także ochrony środowiska.
Jeżeli przepisy szczególne nakładają obowiązek posiadania odpowiednich uprawnień zawodowych przy wykonywaniu określonego rodzaju działalności gospodarczej, przedsiębiorca jest obowiązany zapewnić, aby działalność gospodarcza była wykonywana bezpośrednio przez osobę legitymującą się posiadaniem takich uprawnień zawodowych.
Przedsiębiorca jest obowiązany do:
l) dokonywania lub przyjmowania płatności za pośrednictwem rachunku bankowego tego przedsiębiorcy w każdym przypadku, gdy stroną transakcji jest inny przedsiębiorca, a jednorazowa wartość należności lub zobowiązań przekracza równowartość 3000 EURO albo równowartość 1000 EURO, gdy suma wartości tych należności i zobowiązań powstałych w miesiącu poprzednim przekroczyła 10 000 EURO, przeliczanych na złote według kursu średniego walut obcych ogłoszonego przez Narodowy Bank Polski z ostatniego dnia miesiąca poprzedzającego miesiąc, w którym dokonywane są operacje finansowe;

STRONA 589

2) zawiadomienia urzędu skarbowego, właściwego ze względu na podatek dochodowy, o posiadaniu rachunku bankowego związanego z wykonywaną działalnością gospodarczą, a w razie posiadania więcej niż jednego rachunku -do wskazania jednego z nich jako rachunku podstawowego i zawiadomienia o tym banku, w którym rachunek jest otwarty, oraz właściwego urzędu skarbowego; zawiadamiając urząd skarbowy należy podać nazwę i adres banku oraz numer rachunku bankowego albo podstawowego rachunku bankowego;
3) zawiadomienia właściwego urzędu skarbowego oraz banku, w którym otwarty jest podstawowy rachunek bankowy związany z wykonywaną działalnością gospodarczą, o posiadaniu rachunków bankowych w innych bankach, informując o nazwach i adresach banków oraz o numerach rachunków bankowych;
4) zawiadomienia banków, w których otwarte są inne rachunki bankowe tego przedsiębiorcy, o nazwie i adresie banku, w którym otwarty jest rachunek podstawowy tego przedsiębiorcy związany z wykonywaną działalnością gospodarczą.

Przedsiębiorca -będący członkiem spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej -może realizować obowiązki określone w ust. 1 pkt 1, za pośrednictwem rachunku w tej spółdzielczej kasie oszczędnościowo-kredytowej. W takim przypadku w zawiadomieniach, o których mowa w ust. 1 pkt. 2-4, należy podać numer rachunku przedsiębiorcy oraz nazwę i adres spółdzielczej kasy oszczędnościowo-kredytowej.
W razie zmiany stanu faktycznego w stosunku do powyższych zawiadomień przedsiębiorca jest zobowiązany do zgłaszania tych zmian w terminie 14 dni od daty ich powstania.
Ponadto jeżeli przedsiębiorca oferuje towary lub usługi w sprzedaży bezpośredniej lub wysyłkowej za pośrednictwem środków masowego przekazu, sieci informatycznej lub druków bezadresowych, jest obowiązany do podania w ofercie co najmniej następujących danych:
1) oznaczenia przedsiębiorcy,
2) numeru, pod którym przedsiębiorca wpisany jest do rejestru przedsiębiorców wraz z oznaczeniem sądu rejestrowego,
3) siedziby i adresu przedsiębiorcy.

Przedsiębiorca jest obowiązany do zamieszczania na towarach lub na ich opakowaniach wprowadzanych do obrotu informacji w języku polskim zawierających:
1) oznaczenie przedsiębiorcy -producenta towaru i jego adres,
2) nazwę towaru,

STRONA 590

3) inne oznaczenia i informacje wymagane na podstawie odrębnych przepisów.

Nb 699
Artykuł 34 PrStowU, jak również żaden inny przepis tejże ustawy nie rozstrzygają kwestii, w jakich formach stowarzyszenie może prowadzić działalność gospodarczą. Milczenie ustawodawcy w tej materii pozwala na wyciągnięcie wniosku, że możliwa jest, podobnie jak ma to miejsce w przypadku fundacji, zarówno forma bezpośrednia, jak i forma organizacyjnie wyodrębniona.
Prowadzenie działalności w formie bezpośredniej, tj. bez wyodrębnienia organizacyjnego, podlega bezpośrednio zarządowi i łączy się również z koniecznością wyodrębnienia księgowego. Przy tej formie organizacyjnej wyodrębnienie księgowe narzuca się o tyle, że przepisy prawnofinansowe wielokrotnie łączą określone przywileje z faktem przekazywania dochodu z działalności gospodarczej na cele statutowe, a to z natury rzeczy wymaga księgowego rozróżnienia działalności gospodarczej i działalności statutowej. Rozróżnienie to, co warto zauważyć, często nie jest klarowne, zwłaszcza w małych stowarzyszeniach, w których te same osoby i te same środki trwałe (jak samochód osobowy, kserokopiarka czy komputer, służące do edycji tekstów) mogą być jednocześnie wykorzystywane do realizacji celów gospodarczych i niegospodarczych.
Wyodrębnienie organizacyjne może się wiązać z utworzeniem zakładu prowadzącego działalność gospodarczą. Zakład taki powinien -poza wyodrębnieniem organizacyjnym -zostać wyodrębniony księgowo. Z wyodrębnieniem organizacyjnym wiąże się ponadto wytypowanie osób, które daną działalność gospodarczą będą realizowały. Z reguły wyodrębnienie to będzie wiązało się z działalnością zakładu będącego, w rozumieniu przepisów prawa pracy, odrębnym zakładem pracy (A. Kidyba, Ustawa, s. 90).

Nb 700
Ustawa o rachunkowości nakłada na stowarzyszenia jako osoby prawne (art. 2 pkt l) obowiązek stosowania jej przepisów, również dotyczących sporządzania sprawozdań finansowych -w tym także, jeśli prowadzą one działalność gospodarczą, przepisów o sprawozdaniach finansowych grupy kapitałowej oraz o badaniu przez biegłych rewidentów i ogłaszaniu sprawozdań. Jest to, w odniesieniu do stowarzyszeń prowadzących działalność w większym rozmiarze, formuła tymczasowo spełniająca cel, jakiemu dla zapewnienia pewności obrotu gospodarczego powinna służyć rejestracja czy ewidencja. To samo odnosi się do obowiązującej od 1.1.1996 r. ustawy z 13.10.1995 r. o zasadach ewidencji i identyfikacji podatników (Dz.U. Nr 142, poz. 702 ze zm.).


STRONA 591

Nb 701
Stowarzyszenie prowadzące działalność gospodarczą może być podmiotem postępowania upadłościowego.

Nb 702
Poza dochodami z działalności gospodarczej stowarzyszenie może opierać swoją działalność na majątku pochodzącym:
1) ze składek członkowskich,
2) z darowizn,
3) ze spadków,
4) z zapisów,
5) z dochodów z majątku stowarzyszenia,
6) z dochodów z ofiarności publicznej.

VI. Nadzór nad działalnością stowarzyszeń
Nb 703
Nadzór nad stowarzyszeniami prowadzony jest przez sądy. Organy administracji państwowej, mimo tytułu rozdziału 3 PrStowU, nie pełnią funkcji nadzorczych, ale jedynie kontrolne. Dla odróżnienia uprawnień sądu i organów administracji publicznej, a także dla zastosowania się do terminologii przyjętej w ustawie możemy przyjąć konwencję odróżnienia nadzoru zewnętrznego pośredniego (organy administracji państwowej), nadzoru bezpośredniego (sądy), kontroli wewnętrznej (organ kontroli wewnętrznej), nadzoru wewnętrznego (walne zebranie członków).
W celu realizacji swoich funkcji nadzorczych organy administracji państwowej stopnia wojewódzkiego pełniące funkcje nadzorcze muszą zwrócić się z odpowiednim wnioskiem do sądu, który ma prawo ingerencji w sprawy stowarzyszenia (J. Blicharz, Pozycja, s. 49). Organ ten ma prawo żądać:
l) dostarczenia przez zarząd stowarzyszenia w wyznaczonym terminie odpisów uchwał walnego zebrania członków (zebrania delegatów),
2) niezbędnych wyjaśnień od władz stowarzyszenia.
Jeżeli działalność stowarzyszenia jest niezgodna z prawem lub narusza postanowienia statutu, organ nadzorujący może:
l) wystąpić o usunięcie jej skutków w określonym terminie,
2) udzielić ostrzeżenia władzom stowarzyszenia,
3) wystąpić do sądu o zastosowanie środków określonych w art. 29 PrStowU.
Nadzór organów administracji państwowej jest wykonywany tylko z punktu widzenia zgodności z przepisami prawa i postanowieniami statutu (J. Blicharz, Pozycja, s. 50).
O zastosowaniu środków nadzoru wobec stowarzyszenia rozstrzyga sąd na wspomniany wniosek organu nadzoru pośredniego (organu ad-

STRONA 592

-ministracji państwowej właściwości szczególnej stopnia wojewódzkiego) lub w pewnych sytuacjach (art. 29) -na wniosek prokuratora. Katalog środków, jakie mogą być zastosowane wobec stowarzyszenia, jest ograniczony i wynika z art. 29, 30, 31. Ograniczenie to oznacza, że sąd nie ma żadnych innych uprawnień do władczego wkraczania w sprawy stowarzyszenia, chyba że zostanie do tego upoważniony przepisami ustawy.
Artykuły 29-31 przewidują odmienne środki nadzoru, od łagodniejszych do skrajnych, tj. powodujących likwidację stowarzyszenia. Na wniosek organu nadzorującego lub prokuratora sąd może:
1) udzielić upomnienia władzom stowarzyszenia,
2) uchylić niezgodną z prawem lub statutem uchwałę stowarzyszenia,
3) rozwiązać stowarzyszenie, gdy jego działalność wykazuje rażące lub uporczywe naruszanie prawa albo postanowień statutu i nie ma warunków do przywrócenia działalności zgodnie z prawem lub statutem.
W przypadku rozpoznania wniosku organu nadzoru pośredniego lub prokuratora w sprawie rozwiązania stowarzyszenia sąd może z własnej inicjatywy lub na wniosek wydać zarządzenie tymczasowe o zawieszeniu w czynnościach zarządu stowarzyszenia, wyznaczając przedstawiciela do prowadzenia bieżących spraw stowarzyszenia. Ustawa nie ogranicza jednak żadnym terminem zawieszenia w czynnościach. Konsekwencją zawieszenia w czynnościach może być także ustanowienie kuratora.
Dodatkowym uprawnieniem sądu, ale tylko przy rozpoznawaniu wniosku o rozwiązanie stowarzyszenia (jeżeli istnieje możliwość zobowiązania władz stowarzyszenia do usunięcia nieprawidłowości w określonym przez sąd terminie) jest zawieszenie postępowania o rozwiązaniu stowarzyszenia. W razie bezskutecznego upływu terminu sąd na wniosek organu nadzorującego lub z własnej inicjatywy podejmuje zawieszone postępowanie zmierzające do rozwiązania stowarzyszenia (art. 29 ust. 3).
Kolejnym uprawnieniem, o czym była już mowa, jest ustanowienie na wniosek organu nadzoru pośredniego lub z własnej inicjatywy -kuratora.
Uprawnienia nadzorcze sądu wiążą się z nieprawidłowością działania stowarzyszenia lub jego organów. Mają one doprowadzić albo do usunięcia zaistniałych przyczyn nieprawidłowości, albo do umożliwienia prawidłowego działania stowarzyszenia przez ustanowienie przedstawiciela lub kuratora. Najdalej idącym uprawnieniem w zakresie nadzoru sądowego jest postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia (na wniosek organu nadzoru pośredniego).


STRONA 593

VII. Likwidacja stowarzyszenia
Nb 704
Rozwiązanie stowarzyszenia może nastąpić:
1) z mocy przepisów ustaw lub statutu,
2) na podstawie własnej uchwały,
3) na podstawie decyzji sądu.
W każdej sprawie o rozwiązanie stowarzyszenia niezbędny jest udział stowarzyszenia, którego wniosek o rozwiązanie dotyczy. Brak wezwania z urzędu do udziału w toczącym się postępowaniu stowarzyszenia, którego wynik postępowania dotyczy, jak również nieustanowienie w toku postępowania kuratora dla stowarzyszenia, które nie może prowadzić swoich spraw z braku powołanych do tego organów (np. zarządu), pociąga za sobą nieważność postępowania (art. 369 pkt 2 i 5 KPC -post. SA w Łodzi z 12.4.1995 r., l ACr 123/95, OSA 1995, Nr 6, poz. 34).
W pierwszym przypadku rozwiązanie stowarzyszenia może mieć miejsce w wyniku wydania stosownego przepisu ustawy albo gdy zajdą przesłanki przewidujące rozwiązanie. Do takich przyczyn mogą należeć: upływ terminu, na który utworzono stowarzyszenie, osiągnięcie celu stowarzyszenia, zmniejszenie się liczby członków stowarzyszenia poniżej liczby wymaganej do jego założenia, czy też zajście przewidzianego w statucie zdarzenia.
Rozwiązanie stowarzyszenia na podstawie własnej uchwały jest wyrazem wspomnianej już zasady dobrowolności, również co do rozwiązania stowarzyszenia. Przyczyny podjęcia takiej uchwały mogą być również rozmaite; także osiągnięcie celu przez stowarzyszenie, trudności w realizacji celów itp.
Przypadki rozwiązania stowarzyszenia na podstawie decyzji sądu wynikają z art. 29 ust. 1 pkt 3 i art. 31 PrStowU i zostały omówione wyżej. Ponadto, jeżeli liczba członków stowarzyszenia zmniejszyła się poniżej liczby członków wymaganych do jego założenia lub stowarzyszenie nie posiada przewidzianych w ustawie władz i nie ma warunków do ich wyłonienia w okresie nie dłuższym niż rok, sąd wydaje postanowienie o rozwiązaniu stowarzyszenia (por. art. 31 PrStowU), które prowadzi do jego likwidacji (por. art. 36 ust. 2 PrStowU).

Nb 705
Przepisy ustawy -Prawo o stowarzyszeniach, odmiennie od ustawy o fundacjach, regulują prawa i obowiązki likwidatora w procesie likwidacji (A. Kidyba, Ustawa, s. 90). Istota likwidacji nie różni się od omówionej w odniesieniu do fundacji. Chodzi więc o spieniężenie majątku, spłacenie lub zabezpieczenie wierzycieli. Dodatkowo ustawa przewiduje, że obowiązkiem likwidatora jest przeprowadzenie likwidacji w możliwie naj-


STRONA 594
-krótszym czasie, w sposób zabezpieczający majątek likwidowanego stowarzyszenia przed nieuzasadnionym uszczupleniem. Zgodnie z ustawą, likwidator powinien -zwłaszcza gdy likwidacja następuje w konsekwencji rozwiązania -mocą własnej uchwały:
1) zawiadomić sąd o wszczęciu likwidacji i wyznaczeniu likwidatora z podaniem jego nazwiska i imienia oraz miejsca zamieszkania,
2) dokonać czynności prawnych niezbędnych do przeprowadzenia likwidacji, podając do publicznej wiadomości informację o wszczęciu postępowania likwidacyjnego,
3) po zakończeniu likwidacji zgłosić sądowi wniosek o wykreślenie stowarzyszenia z rejestru stowarzyszeń.

Osoba likwidatora jest wpisywana do rejestru. Z art. 37 ust. 1 wynika, że gdy stowarzyszenie jest likwidowane na podstawie własnej uchwały, likwidatorem może być tylko osoba fizyczna (art. 3 ust. 2 pkt 1). Taka zależność nie zachodzi, gdy likwidatora wyznacza sąd, który może likwidatorem ustanowić osobę prawną.
Maksymalny termin likwidacji określono na jeden rok. W czasie likwidacji stowarzyszenie nie traci osobowości prawnej. Jeżeli likwidacja nie zostanie zakończona w ciągu roku od dnia jej zarządzenia, likwidatorzy przedstawiają sądowi przyczyny opóźnienia, który w razie uznania ich za usprawiedliwione przedłuża termin.

Nb 706
Stosownie do art. 38 PrStowU, majątek zlikwidowanego stowarzyszenia przeznacza się na cel określony w statucie lub uchwale walnego zebrania członków (delegatów). W razie braku postanowienia statutu lub uchwały w tej sprawie, sąd orzeka o przeznaczeniu majątku na określony cel społeczny. Nie można wykluczyć, że na podstawie tego przepisu sąd przeznaczy pozostałą po likwidowanym stowarzyszeniu nieruchomość innemu stowarzyszeniu, które rozwija działalność zbieżną z celami dawnego stowarzyszenia, utożsamiając się z nimi. W takim stanie rzeczy właśnie to inne stowarzyszenie nabywa w stosunku do ustanowionego likwidatora roszczenie o przeniesieniu prawa własności nieruchomości na jego rzecz. Zgodnie z wyr. SN z 14.2.1996 r. (II CRN 6/96, Prok. i Pr. 1996, Nr 7-8, poz. 33), majątek nie może być dzielony między byłych członków stowarzyszenia.

Nb 707
W przypadku rozwiązania stowarzyszenia na podstawie własnej uchwały, likwidatorami stowarzyszenia są członkowie zarządu, jeżeli statut tak stanowi lub w razie braku odpowiednich postanowień statutu, uchwała ostatniego walnego zebrania członków (delegatów) nie stanowi inaczej. W razie roz-



STRONA 595

-wiązania stowarzyszenia przez sąd, zarządza on jego likwidację i wyznacza likwidatora, termin likwidacji lub zarządza zmianę likwidatorów.

Nb 708
Koszty likwidacji pokrywa się z majątku likwidowanego stowarzyszenia (art. 39 PrStowU). Zasady powyższe należy odnosić odpowiednio do stowarzyszeń zwykłych. Po zgłoszeniu zakończenia likwidacji przez likwidatora sąd wykreśla stowarzyszenie z rejestru, co w konsekwencji powoduje utratę osobowości prawnej. Samo uprawomocnienie się postanowienia zawierającego jakąkolwiek formę unicestwienia zarejestrowanego stowarzyszenia nie powoduje jeszcze ustania jego bytu prawnego (post. SA w Warszawie z 13.12.1995 r., I ACr 935/95, OSA 1996, Nr 4, poz. 18).

ż 19. Skarb Państwa
Literatura: M. Bączyk, Poręczenia i gwarancje udzielone przez Skarb Państwa oraz niektóre osoby prawne -Komentarz do ustawy z 8 V 1997 r., Warszawa 1997; G. Bieniek, Aktualne problemy związane z reprezentacją Skarbu Państwa i jednostek samorządu terytorialnego, PS 1999, Nr 9; N. Gajl, Funkcje i zadania Skarbu Państwa, w: Finanse i gospodarka lokalna na świecie, Warszawa 1993; N. Gajl, Skarb Państwa, Wydanie Sejmowe, Warszawa 1996; M. Jędrzejewska, Skarb Państwa w procesie cywilnoprawnym, Studia iuridica XXI-I 994; A. Kidyba, A. Wróbel, Ustrój i zadania administracji publicznej w Rzeczypospolitej Polskiej, Warszawa 1993; C. Kosikowski, W poszukiwaniu nowej koncepcji Skarbu Państwa, PiP 1992; K. Piasecki, Skarb Państwa i jego reprezentacja w procesie cywilnoprawnym, PUG 1980, Nr 5.

I. Uwagi ogólne
Nb 709
Omówienie problematyki Skarbu Państwa w niniejszym podręczniku wiąże się przede wszystkim ze szczególną rolą, jaką pełni ta osoba prawna.
Dzieje się tak przede wszystkim ze względu na jej specyficzny charakter, a także udział w procesach gospodarczych. Skarb Państwa w związku z dokonywanymi przekształceniami własnościowymi stał się w pewnym sensie jednym z największych "inwestorów", którzy mają ulokowane akcje lub udziały w jednoosobowych spółkach Skarbu Państwa. Nie można też nie uwzględnić podejmowania aktywności gospodarczej w ramach struktury Skarbu Państwa. W końcu Skarb Państwa jest przedmiotem zainteresowania ze względu na wpływ jego reprezentantów na dokonywanie niektórych czynności prawnych (np. w przedsiębiorstwie państwowym).

STRONA 596

Pojęcie Skarbu Państwa przeżywa w Polsce pewną ewolucję.
Generalnie można stwierdzić, że konstrukcja ta stanowi podstawę stosowania względem niektórych rodzajów działalności państwa form cywilnoprawnych. Skarb Państwa ma doniosłe znaczenie -zarówno w prawie publicznym, jak i prywatnym. W pierwszym przypadku konsekwencją tych działań są działania o charakterze władczym, w których państwo występuje jako podmiot władzy, lub w drugim przypadku występowanie w stosunkach cywilnoprawnych, opartych na zasadach równości podmiotów i ekwiwalentności świadczeń. Pojęcie Skarbu Państwa nie może być utożsamiane z państwem, choć z punktu widzenia prawa cywilnego jest on "upostaciowieniem państwa". Do 1990 r. w polskim prawie Skarb Państwa traktowany był jako osoba prawna sui generis. Kodeks cywilny w dawnym art. 34 przewidywał, że Skarb Państwa "uważany jest za podmiot", co było tożsame z przyjęciem fikcji praW11ej w odniesieniu do konstrukcji Skarbu Państwa. Od 1990 r., tzn. od zmiany Kodeksu cywilnego, nastąpiła również zmiana w regulacji konstrukcji Skarbu Państwa.
Przyjęto, że Skarb Państwa:
1) jest osobą prawną (art. 33 KC),
2) w stosunkach cywilnoprawnych jest podmiotem praw i obowiązków, które dotyczą mienia państwowego nie należącego do innych państwowych osób prawnych (art. 34 KC),
3) nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania innych państwowych osób prawnych i odwrotnie (art. 40 ż 1 KC).
Skarb Państwa jest osobą prawną, która uzyskała osobowość prawną na mocy art. 33 KC, w odróżnieniu od innych osób prawnych, którym osobowość prawną przyznają przepisy szczególne. Skarb Państwa jest osobą
prawną szczególnego rodzaju. Nie dotyczą go przepisy związane z powstaniem (rejestracją), ustaniem i ustrojem osób prawnych. Z działu II Kodeksu cywilnego pt. "Osoby prawne" nie mogą mieć zastosowania np. przepisy art. 35, 37, 41 i 42. Konstrukcja Skarbu Państwa jako osoby prawnej jest więc wyjątkowa.
Skarb Państwa należy do grupy państwowych osób prawnych, wśród których można wyróżnić jeszcze m.in. przedsiębiorstwa państwowe, szkoły wyższe, Polską Akademię Nauk, jednostki badawczo-rozwojowe.
Skarb Państwa jest podmiotem praw i obowiązków w stosunkach cywilnoprawnych. Jest to bezpośrednią konsekwencją przyznania Skarbowi Państwa osobowości prawnej. Podmiotowość ta dotyczy jedynie mienia
państwowego, ale tego, które nie należy do innych państwowych osób prawnych. Po uchyleniu art. 128 KC nastąpił:! istotna zmiana relacji do majątku państwowego. Do 1990 r. państwo było jedynym właścicielem
mienia ogólnonarodowego. Państwowe osoby prawne (np. przedsiębiorstwa państwowe) otrzymywały mienie tylko w tzw. zarząd. Nie były one właścicielami majątku przydzielonego ani tego, który zwiększono przez


STRONA 597

ich działanie. Uchylenie art. 128 KC i zmiany w Kodeksie cywilnym (art. 441) dają podstawę do stwierdzenia, że własność i inne prawa majątkowe, stanowiące mienie państwowe, przysługują Skarbowi Państwa albo innym państwowym osobom prawnym. Nastąpiło więc odejście od nie do końca zdefiniowanego prawa zarządu do mienia ogólnonarodowego i uznanie prawa własności państwowych osób prawnych. Ustawodawca nie był jednak do końca konsekwentny, bowiem przedsiębiorstwom państwowym przyznał własność budynków, a nie przyznał prawa własności nieruchomości. Przedsiębiorstwom państwowym przysługuje jedynie prawo użytkowania wieczystego. Tak więc właścicielem nieruchomości gruntowych, będących we władaniu przedsiębiorstw, pozostaje w dalszym ciągu Skarb Państwa. Z pewnością nie tworzy to zupełnie przejrzystej konstrukcji własności państwowej.

Nb 710
Skarb Państwa nie ponosi odpowiedzialności za zobowiązania przedsiębiorstw państwowych i innych państwowych osób prawnych, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej (art. 40 ż 1). Analogicznie nie po
noszą odpowiedzialności państwowe osoby prawne za Skarb Państwa. Zasada nieodpowiedzialności za zobowiązania innych osób prawnych, choćby to były osoby prawne reprezentujące ten sam typ własności, jest klarowna i prowadzi do pełnej odrębności tych podmiotów. Za Skarb Państwa w obrocie prawnym występuje Min. właściwy ds. Skarbu Państwa, wojewodowie i kierownicy urzędów państwowych. W tym znaczeniu nie realizują oni tylko swoich funkcji władczych, ale występują w charakterze reprezentujących Skarb Państwa. Nie mamy więc do czynienia z działaniem o charakterze administracyjno-prawnym, lecz działaniami cywilnoprawnymi. Ta dwoistość działań z pewnością komplikuje funkcjonowanie organów reprezentujących Skarb Państwa. Zupełnie inne też są instrumenty prawne, tzn. z jednej strony decyzja administracyjna, z drugiej umowa. W pierwszym przypadku mamy do czynienia z działaniem władczym, w drugim zaś z charakterystyczną dla prawa cywilnego równością podmiotów. Należy jednak wyraźnie stwierdzić, że działania o charakterze władczym nie wiążą się z konstrukcją Skarbu Państwa jako osoby prawnej, ale z działaniem organów państwowych jako organów władzy, przede wszystkim administracji państwowej. Skarb Państwa jako substrat Państwa jest konstrukcją prawa cywilnego.



STRONA 598

II. Działania Skarbu Państwa
Nb 711
Diametralną zmianę w sposobie funkcjonowania Skarbu Państwa wprowadziła ustawa z 8.8.1996 r. o zasadach wykonywania uprawnień przysługujących Skarbowi Państwa (Dz.U. Nr 106, poz. 493 ze zm.). Teoretycznie rzecz ujmując, ustawa ta miała traktować jedynie o statucie i usytuowaniu Min. właściwego ds. Skarbu Państwa, ale w rzeczywistości jej doniosłość jest znacznie większa. Reguluje ona bowiem problematykę Skarbu Państwa w dwóch aspektach: administracyjnym i cywilistycznym. Właśnie ten ostatni aspekt jest przedmiotem naszego zainteresowania.
Jednakże mimo obowiązywania wyżej wymienionych przepisów, brak jest rozstrzygnięć co do realizacji konstytucyjnego wymogu określenia organizacji Skarbu Państwa oraz sposobu zarządzania jego majątkiem. W szczególności należy odróżnić zakres uprawnień o charakterze cywilnoprawnym (państwo jako podmiot stosunków cywilnoprawnych) i wykonywania uprawnień organizacyjnych wobec państwowych osób prawnych. Wydaje się więc konieczne wyodrębnienie grupy organów państwowych, uprawnionych do zarządzania majątkiem i reprezentacji Skarbu Państwa, oraz wyodrębnienie tzw. statio fisci, a więc jednostek organizacyjnych w ramach Skarbu Państwa, działających w imieniu Skarbu Państwa. Należy sądzić, że poza Min. właściwym ds. Skarbu Państwa i osobami umocowanymi ochrona interesów Skarbu Państwa (obsługa prawna, zastępstwo procesowe) zostanie powierzona odrębnemu podmiotowi Prokuratorii Generalnej.
Na gruncie obowiązujących przepisów możemy stwierdzić, że kompetencje Min. właściwego ds. Skarbu Państwa, poprzez instrumenty administracyjno-prawne, cywilnoprawne i mające niejednorodny charakter, pozostają w istotnym związku z problematyką praw majątkowych Skarbu Państwa.
Generalnie kompetencje Min. właściwego ds. Skarbu Państwa możemy podzielić na:
l) inicjujące i koordynujące politykę w zakresie gospodarowania mieniem Skarbu Państwa oraz państwowych osób prawnych, a także dotyczące ochrony i kontroli uprawnień majątkowych,
2) w zakresie gospodarowania mieniem Skarbu Państwa i ochrony jego interesów,
3) reprezentacji materialnoprawnej i procesowej.

Wśród kompetencji wymienionych w punkcie pierwszym, a mających raczej charakter działań administracyjno-prawnych o wymiarze również praktycznym, należy wyróżnić:
1) przygotowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów oraz z jej upoważnienia Sejmowi, corocznych sprawozdań o stanie mienia Skarbu Państwa oraz o ekonomicznych, finansowych i społecznych skutkach prywatyzacji,
2) przygotowywanie i przedkładanie Radzie Ministrów: założeń polityki ochrony interesów Skarbu Państwa oraz gospodarowania mieniem Skarbu Państwa, projektów rocznych kierunków prywatyzacji oraz programów prywatyzacji majątku państwowego, projektów ustaw i rozporządzeń Rady Ministrów dotyczących ochrony interesów Skarbu Państwa, gospodarowania mieniem państwowym

STRONA 599
oraz prywatyzacji, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej, corocznych sprawozdań z realizacji kierunków prywatyzacji,
3) prowadzenie zbiorczej ewidencji majątku Skarbu Państwa,
4) prowadzenie ewidencji podmiotów, w szczególności państwowych jednostek organizacyjnych, którym przysługuje prawo wykonywania uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa lub do działania w imieniu Skarbu Państwa.

Nb 712
Kompetencje -mające charakter realizujących funkcje własnościowe w imieniu Skarbu Państwa -dotyczą przede wszystkim wykonywania uprawnień wynikających z praw majątkowych Skarbu Państwa:
l) w zakresie praw z akcji i udziałów należących do Skarbu Państwa, łącznie z wynikającymi z nich prawami osobistymi,
2) w stosunku do mienia pozostałego po likwidacji państwowej jednostki organizacyjnej lub przypadającego Skarbowi Państwa w wyniku likwidacji spółki z jego udziałem, chyba że odrębne przepisy stanowią inaczej.

Ministrowi właściwemu ds. Skarbu Państwa przysługują również uprawnienia względem mienia (art. 441 KC) państwowych osób prawnych, określone w odrębnych przepisach, jeśli nie zostały zastrzeżone na rzecz innych organów państwowych. Jeżeli z przepisów odrębnych nie wynika, której państwowej osobie prawnej przysługują prawa majątkowe do składników mienia państwowego, prawa te przysługują Skarbowi Państwa, reprezentowanemu przez Min. właściwego ds. Skarbu Państwa.

Nb 713
Właśnie problematyka reprezentowania Skarbu Państwa lub wpływu na proces reprezentacji wydaje się obecnie szczególnie ważna (szerzej zob. G. Bieniek, Aktualne, s. 9-15).
Przed wejściem w życie ustawy o utworzeniu Ministra właściwego ds. Skarbu Państwa zasady reprezentacji Skarbu Państwa w stosunkach cywilnoprawnych były skomplikowane i często budzące wątpliwości. W szczególności w imieniu Skarbu Państwa występowali ministrowie, wojewodowie, tzw. statio fisci. Przyjmowano, że stroną stosunku prawnego łączącego państwo z innym podmiotem (albo stroną procesu) jest Skarb Państwa, natomiast określone jednostki organizacyjne, z działalnością których taki stosunek się łączył, stanowiły statio fisci, których liczba była bardzo duża. Prowadziło to wielokrotnie do problemów dokonywania czynności prawnych między statio fisci z pominięciem zasad prawa cywilnego.
Obecnie obowiązuje generalna zasada, że to Min. właściwy ds. Skarbu Państwa składa oświadczenie woli za Skarb Państwa. Obecny ustrój Skarbu Państwa jako osoby prawnej przybliżył się do innych osób prawnych. Należy przypomnieć, że osoba prawna działa przez swoje organy w sposób przewidziany w ustawie i opartym na niej statucie. Tak więc poza pełnieniem funkcji organu administracji państwowej, w stosunkach cywilnopraw-
1