STRONA 700

Od odpowiedzialności z tytułu rękojmi wykonawca może uwolnić się jedynie wtedy, gdy wykaże, że wada powstała wskutek wykonania projektu zgodnie ze wskazówkami zamawiającego, jeśli na piśmie zakwestionował on te wskazówki i uprzedził zamawiającego o przewidzianych negatywnych skutkach zastosowania się do jego wskazówek (art. 655 KC).
Odpowiedzialność z tytułu rękojmi za wady przedmiotu umowy o prace projektowe wygasa wraz z wygaśnięciem odpowiedzialności wykonawcy za wady obiektu budowlanego wybudowanego na podstawie danej dokumentacji (art. 638 w zw. z art. 568 ż l KC). Wynika to ze ścisłego związku, jaki istnieje pomiędzy wykonawstwem budowlanym a projektowaniem. Termin ten kończy się po 3 latach od odbioru obiektu budowlanego. Odpowiedzialność wykonawcy z tytułu rękojmi za wady projektu budowlanego obejmuje ponadto materialne następstwa wad obiektu budowlanego, będącego następstwem wad dokumentacji projektowej. Podstawą odpowiedzialności jest art. 566 KC.

IV. Umowa o roboty budowlane
1. Definicja umowy
Nb 864
Ustawowa definicja umowy o roboty budowlane zawarta jest w Kodeksie cywilnym. Zgodnie z treścią art. 647 i nast. KC, wykonawca zobowiązuje się do oddania przewidzianego w umowie obiektu, wykonanego zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej, a inwestor zobowiązuje się do dokonania wymaganych przez właściwe przepisy czynności związanych z przygotowaniem robót. W szczególności do przekazania terenu budowy i dostarczenia projektu oraz do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia.
Pojęcie robót budowlanych zdefiniowane jest także w art. 3 pkt 7 PrBudU, zgodnie z którym przez robotę budowlaną należy rozumieć budowę, a także prace polegające na montażu, modernizacji, remoncie lub rozbiórce obiektu budowlanego. Niewątpliwie podstawowym celem gospodarczym umowy o roboty budowlane jest zrealizowanie zamierzonego przedsięwzięcia inwestycyjnego i osiągnięcie rezultatu w postaci obiektu lub kompleksu obiektów budowlanych. Roboty budowlane są zatem etapem procesu inwestycyjnego zaliczanego do etapu realizacji inwestycji
(D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.1, s. l; por. także /. Weiss, R. Jaruga, Inwestycje, s. 171).

STRONA 701

2. Przedmiot umowy
Nb 865
Przedmiotem świadczenia wykonawcy jest obiekt budowlany. Obiektem jest określony rezultat robót budowlanych, który w dokumentacji projektowej stanowi samoistną całość, dającą się wyodrębnić, co najmniej pod względem technicznym lub technologicznym.
Pojęcie to zostało ponadto zdefiniowane w art. 3 pkt l PrBudU, zgodnie z którym przez obiekt budowlany należy rozumieć budynek wraz z instalacjami i urządzeniami technicznymi oraz budowlę stanowiącą całość techniczno-użytkową wraz z instalacjami i urządzeniami oraz obiekt małej architektury. Przez pojęcie budynku ustawodawca rozumie ten obiekt budowlany, który jest trwale związany z gruntem, wydzielony z przestrzeni za pomocą przegród budowlanych oraz posiada fundamenty i dach. Budowlę stanowi każdy obiekt budowlany nie będący budynkiem lub obiektem małej architektury, jak: lotniska, drogi, linie kolejowe, mosty, estakady, tunele, sieci techniczne itd. Obiektem malej architektury są niewielkie obiekty, w szczególności obiekty kultu religijnego (kapliczki, krzyże przydrożne), posągi, wodotryski i inne obiekty architektury ogrodowej oraz obiekty użytkowe służące rekreacji codziennej.
Zgodnie z treścią art. 34 ust. 4 PrBudU, projekt budowlany podlega zatwierdzeniu w decyzji o pozwoleniu na budowę. Ustawa w art. 28 stanowi, że roboty budowlane można rozpocząć jedynie na podstawie ostatecznych decyzji o pozwoleniu na budowę. Jednocześnie jednak ustawa wymienia (enumeratywnie w art. 29) możliwość zwolnienia od uzyskania pozwolenia.

3. Rodzaje umów o roboty budowlane
Nb 866
Praktyka wykształciła kilka typów umów o roboty budowlane: umowę o generalną realizację inwestycji budowlanej (obiektu), umowę o generalne wykonawstwo inwestycji (obiektu budowlanego), umowę o podwykonawstwo oraz umowę o wykonawstwo częściowe (E. Zielińska, w: Prawo, s. 322-325; K. Kruczalak, Umowy, s. 87).

Nb 867
Umowa o generalną realizację inwestycji budowlanej charakteryzuje się tym, iż generalny realizator inwestycji zobowiązuje się za wynagrodzeniem do oddania inwestorowi gotowej inwestycji "pod klucz" w określonym terminie (E. Zielińska, w: Prawo, s. 322-323 oraz/. Weiss, R. Jurga, Inwestycje, s. 29-30). Umowa ta ma charakter złożony, bowiem występuje tu umowa o roboty budowlane (zgodnie z art. 647 KC funkcje inwestora przejmuje generalny realizator inwestycji) i umowa o świadczenie usług (np. zamówienie maszyn i urządzeń czy projektu technicznego). W umowie tej mamy do czynienia z rozszerzeniem obowiązków umownych generalnego wykonawcy, poprzez przejęcie obowiązków, do

STRONA 702

których zobowiązany jest inwestor. Do obowiązków generalnego realizatora należeć będzie m.in. dostarczenie dokumentacji projektowej, budowa (prace przygotowawcze, roboty budowlane, wykończeniowe itd.), zapewnienie nadzoru inwestorskiego czy dysponowanie w zastępstwie inwestora finansami przeznaczonymi na daną inwestycję. Obowiązki generalnego realizatora inwestycji może wykonywać np. generalny wykonawca lub podmiot, który bezpośrednio nie będzie wykonywał żadnych robót dotyczących tej inwestycji. Odpowiedzialność za prowadzenie robót spoczywa tu zatem na jednym podmiocie -generalnym realizatorze inwestycji (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.1, s. 3; szerzej E. Zielińska, w: Prawo, s. 323).
Umowa o generalne wykonanie inwestycji budowlanej zawierana jest przez inwestora z podmiotem przyjmującym funkcje generalnego wykonawcy (podmiot, który podejmuje się wykonywania funkcji organizacyjnej, kierowniczej i koordynacyjnej nazywany jest generalnym wykonawcą). Generalny wykonawca zobowiązuje się do wykonania określonych umową robót budowlanych, a także organizacji i koordynacji całego procesu budowlanego. Generalny wykonawca zawiera także umowy z wykonawcami (podwykonawcami) określonych fragmentów robót. Zgodnie z art. 649 KC, w razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Generalny wykonawca jest odpowiedzialny przed inwestorem za całość robót. Natomiast inwestor jest zobowiązany do dostarczenia m.in. dokumentacji projektowej czy prawnej (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.l, s. 3; szerzej E. Zielińska, w: Prawo, s. 323-324).

Nb 868
Umowa o podwykonawstwo jest umową o wykonanie robót budowlanych lub montażowych, zawieraną przez generalnego wykonawcę z podwykonawcą (wyspecjalizowane przedsiębiorstwo budowlane podejmujące się wykonania obiektu, jego części lub określonych robót związanych z obiektem). Za działania lub zaniechania podwykonawcy przed inwestorem ponosi odpowiedzialność generalny wykonawca na podstawie art. 474 KC. Umowa ta może mieć charakter umowy o roboty budowlane (art. 647-658 KC) lub umowy o dzieło (art. 627-646 KC; zob. D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.1, s. 3; E. Zielińska, w: Prawo, s. 324-325).

Nb 869
Umowa o wykonawstwo częściowe zawierana jest przez inwestora z tzw. wykonawcą częściowym w tych wypadkach, gdy zasadnicze funkcje generalnego wykonawcy pełni sam inwestor, a więc nie został ustanowiony generalny wykonawca. Umowa ta może mieć charakter umowy o roboty

STRONA 703

budowlane (art. 647-658 KC) lub umowy o dzieło (art. 627-646 KC; zob. ibidem).

4. Charakter umowy
Nb870
Kodeks cywilny określa umowę o roboty budowlane jako odmianę umowy o dzieło (art. 656) -zob. J. Okolski, Prawo, s. 470-471. Umowa o roboty budowlane ma charakter umowy konsensualnej, gdyż dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron, co wystarczy do jej zawarcia. Jest umową odpłatną o charakterze dwustronnie zobowiązującym, gdyż obowiązek spełnienia świadczenia ciąży na obydwu stronach umowy. Świadczenie jednej strony ma nastąpić za opłatą drugiej strony czynności. Umowa o roboty budowlane jest umową wzajemną (art. 487-497 KC), gdyż obie strony zobowiązują się w ten sposób, iż świadczenie jednej z nich jest odpowiednikiem świadczenia drugiej. Umowa taka charakteryzuje się równowagą świadczeń każdej ze stron. Wynikające z umowy zobowiązanie wykonawcy ma charakter zobowiązania rezultatu (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.1, s. 3-4; E. Zielińska, w: Prawo, s. 318-319).
Umowę o roboty budowlane możemy także zaliczyć do umów handlowych, ponieważ wiąże się ona z profesjonalnym prowadzeniem przez wykonawcę działalności gospodarczej w określonej formie.

5. Strony umowy
Nb 871
Stronami umowy o roboty budowlane mogą być zarówno osoby fizyczne, osoby prawne, jak i handlowe spółki osobowe. Zgodnie z art. 647 KC, stronami umowy o roboty budowlane są: inwestor oraz wykonawca (generalny realizator inwestycji, generalny wykonawca). Kodeks cywilny nie stawia wykonawcy obowiązku profesjonalnego zajmowania się wykonawstwem budowlanym. Jednak art. 18 PrBudU nakłada na inwestora obowiązek zapewnienia, aby wykonanie i odbiór robót budowlanych dokonywane były przez osoby o odpowiednich kwalifikacjach zawodowych (A. Karnicka-Kawczyńska, J. Kawczyński, Umowa, s. 57; J. Okolski, Prawo, s. 471).
Pojęcie inwestora jest regulowane zarówno przepisami PrBudU (chociaż nie bezpośrednio), jak też przepisami KC. Prawo budowlane, jak też wydane do niego akty prawne nie definiują bezpośrednio pojęcia inwestora, a zakres jego praw i obowiązków należy wnioskować z ogółu przepisów. W rozumieniu prawa budowlanego inwestorem jest podmiot, który


STRONA 704

posiada odpowiednie środki finansowe na realizację inwestycji, a także podmiot zastępczo podejmujący się czynności inwestora, taki jak np. inwestor zastępczy (S. Jędrzejewski, Prawno-budowlany, s. 11-14). Podmiot ten inicjuje podjęcie działalności budowlanej niezbędnej do realizacji zamierzonej inwestycji. Inwestorem -w rozumieniu przepisów Kodeksu cywilnego -jest podmiot zamawiający wykonanie obiektu budowlanego.

Nb 872
Możliwe jest również zawarcie umowy o zastępstwo inwestycyjne.
W umowie tej inwestor zastępczy zobowiązuje się wobec inwestora bezpośredniego do dokonania czynności prawnych lub wykonania usługi, które nie stanowią przedmiotu innej umowy regulowanej przepisami Kodeksu cywilnego, w zakresie przygotowania i organizacji procesu inwestycyjnego, zapewnienia należytego przebiegu oraz przeprowadzenia rozliczeń inwestycji. W praktyce występują dwa rodzaje tej umowy. W pierwszym inwestor bezpośredni zleca inwestorowi zastępczemu pełnienie w jego imieniu i na jego rzecz czynności związanych z obsługą objętego umową przedsięwzięcia inwestycyjnego z jednoczesnym udzieleniem inwestorowi zastępczemu pełnomocnictwa (art. 95-109 KC). Drugim rodzajem umowy o zastępstwo inwestycyjne jest umowa o świadczenie usług, w której inwestor zastępczy zobowiązuje się do wykonania określonych czynności na rzecz inwestora bezpośredniego, ale w imieniu własnym. Wówczas marny do czynienia ze stosunkiem powiernictwa (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.l, s. 4).

6. Zawarcie umowy
Nb 873
O zawarciu umowy decyduje zgodne oświadczenie woli stron uczestniczących w zaciąganym zobowiązaniu. Będą tu miały zastosowanie ogólne przepisy dotyczące zawierania umów (art. 73-81 KC). Do umowy o roboty budowlane odnosić się będą także przepisy KC dotyczące np. czynności prawnych (art. 56 i nast.), regulujące wady oświadczenia woli (art. 82-88), dotyczące warunku, terminu, przedstawicielstwa (art. 98-111), jak również regulujące swobodę zawierania umów -art. 353\1.
Sposób zawarcia umowy o roboty budowlane podlega regulacji Kodeksu cywilnego (art. 66-72) -w zakresie zamówień realizowanych ze środków nie będących środkami publicznymi, jak też ustawy o zamówieniach publicznych -w przypadku trybu udzielania zamówień publicznych (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.l, s. 4-12; Ł. Lapierre, Umowy, s. 160-162; E. Zieli/Iska, w: Prawo, s. 325-346).
W działalności inwestycyjnej z woli uczestniczących w nim podmiotów znajduje również zastosowanie prawo umowne w postaci ogólnych

STRONA 705

warunków umów, wzorów umów i regulaminów, do których ma zastosowanie art. 385 KC. Strony umowy o roboty budowlane mogą także wykorzystać nieobowiązujące już od 1992 r. ogólne warunki umów. W szczególności są to ogólne warunki umów o wykonanie inwestycji, robót i remontów budowlanych stanowiące załączniki do uchwały Nr 11 RM z 11.2.1983 r. w sprawie ogólnych warunków umów o prace projektowe w budownictwie oraz o wykonanie inwestycji, robót i remontów budowlanych (MP Nr 8, poz. 47 ze zm.).

Nb 874
Strony umowy o roboty budowlane mogą zawrzeć umowę przedwstępną (art. 389-390 KC). Celem tej umowy jest przygotowanie zawarcia w przyszłości określonej umowy zwanej przyrzeczoną lub stanowczą. Do ważności tej umowy niezbędne jest określenie istotnych postanowień umowy, która ma być zawarta w przyszłości (przedmiot, system realizacji inwestycji, harmonogram realizacji inwestycji, wynagrodzenie wykonawcy), oraz terminu, w ciągu którego powinno dojść do zawarcia przyrzeczonej umowy (E. Zielińska, w: Prawo, s. 346-349; Ł. Lapierre, Umowy, s. 175-177).

Nb 875
Zgodnie z art. 648 KC, umowa o roboty budowlane powinna zostać zawarta na piśmie (forma na cele dowodowe -ad probationem). Niezachowanie formy pisemnej nie pociąga jednak za sobą nieważności umowy jak to się dzieje w przypadku niezachowania formy ad solemnitatem), a jedynie powoduje, że nie można wykorzystać w sporze przed sądem dowodu ze świadków ani z przesłuchania stron na okoliczność zawarcia umowy (art. 74 KC).
Przepisy szczególne mogą nakładać obowiązek zawierania umowy o roboty budowlane w formie szczególnej, w tym pisemnej, pod rygorem nieważności (ad solemnitatem). Przykładem może być tutaj art. 74 ustawy o zamówieniach publicznych, który wymaga dla umów w sprawach zamówień publicznych, o wartości powyżej 3000 EURO, zachowania formy pisemnej pod rygorem nieważności, chyba że przepisy odrębne wymagają innej formy szczególnej (D. Złotkiewicz, Aktualne, R.6.2d.l, s. 12).

7. Zmiana i ustanie umowy
Nb 876
Zmiana umowy o roboty budowlane może być dokonana w każdym czasie jej trwania za zgodą stron. Jej uzupełnianie, zmiana albo rozwiązanie za zgodą stron, jak również odstąpienie od niej powinny być stwierdzone pismem do celów dowodowych. Jeżeli umowa łącząca strony za-



STRONA 706

-wierała w swojej treści rygor nieważności, to zmiana umowy powinna być dokonana w zastrzeżonej formie.
Zgodnie z art. 76 ust. l ustawy o zamówieniach publicznych, zakazuje się zmian postanowień zawartej umowy oraz wprowadzania nowych postanowień do umowy, niekorzystnych dla zamawiającego, jeżeli przy ich uwzględnieniu należałoby zmienić treść oferty, na podstawie której dokonano wyboru oferenta, chyba że konieczność wprowadzenia takich zmian wynika z okoliczności, których nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy. Dokonanie takiej zmiany z naruszeniem postanowień ust. l powodu je nieważność umowy (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.l, s. 12).
Zgodnie z art. 647 KC, spełnienie świadczenia przez wykonawcę następuje z chwilą odbioru obiektu. Umowa o roboty budowlane powinna zawierać postanowienia dotyczące możliwości odstąpienia przez każdą ze stron od umowy w określonych sytuacjach oraz jego skutki. W przypadku braku takich postanowień stosuje się regulację kodeksową, dotyczącą umowy o dzieło (art. 627-646 KC). W przypadku gdy obiekt budowlany jest dotknięty wadą istotną, której nie da się usunąć i przez to jest całkowicie nieprzydatny lub bezużyteczny, gdyż wady uniemożliwiają użytkowanie przedmiotu umowy, to -zgodnie z treścią art. 637 ż 2 -inwestorowi przysługuje prawo odstąpienia od umowy (Ł. Lapierre, Umowy, s. 104; 1. Weiss, R. Jurga, Inwestycje, s. 194-195).

Nb 877
Do umów dotyczących zamówień publicznych stosuje się przepisy KC i KPC, chyba że przepisy ustawy o zamówieniach publicznych stanowią inaczej. Umowa w sprawie zamówienia publicznego jest nieważna, jeżeli w postępowaniu o zamówienie publiczne, poprzedzającym jej zawarcie, doszło do naruszenia przepisów określonych w ustawie lub aktach wykonawczych wydanych na jej podstawie i jeżeli naruszenie to miało wpływ na wynik postępowania o udzielenie zamówienia publicznego. W szczególności umowa w sprawie zamówienia publicznego jest nieważna, jeżeli zamawiający:
l) nie dopełnił obowiązku zamieszczenia ogłoszenia w Biuletynie Zamówień Publicznych,
2) udzielił zamówienia bez uzyskania wymaganej decyzji administracyjnej,
3) dokonał wyboru oferty z rażącym naruszeniem ustawy,
4) zawarł umowę bez wymaganej zgody przed ostatecznym rozstrzygnięciem protestu.
Umowa w sprawie zamówienia publicznego jest nieważna w części wykraczającej poza określenie przedmiotu zamówienia zawartego odpowiednio w specyfikacji istotnych warunków zamówienia lub zaproszenia.


STRONA 707
Nb 878
W myśl art. 77 ustawy o zamówieniach publicznych, w razie wystąpienia istotnej zmiany okoliczności powodującej, że wykonanie umowy nie leży w interesie publicznym, czego nie można było przewidzieć w chwili zawarcia umowy, zamawiający może odstąpić od umowy w terminie miesiąca od powzięcia wiadomości o powyższych okolicznościach. W takim wypadku dostawca lub wykonawca może żądać jedynie wynagrodzenia należnego mu z tytułu wykonania części umowy (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.l, s. 12-13).

8. Wykonanie umowy
Nb 879
Przepisy prawa budowlanego nakładają na strony obowiązek wykonania zobowiązania -realizacji obiektu budowlanego -zgodnie z technicznymi i ekonomicznymi warunkami określonymi w pozwoleniu na budowę, zatwierdzonym projektem, przepisami techniczno-budowlanymi, normami państwowymi i zasadami współczesnej wiedzy technicznej. Wykonanie umowy o roboty budowlane polega na osiągnięciu przewidzianego w umowie rezultatu w postaci oddania inwestorowi właściwie funkcjonującego obiektu.

9. Prawa i obowiązki stron
Nb 880
Na stronach umowy o roboty budowlane spoczywa obowiązek współdziałania przy wykonywaniu umowy. Podstawowym obowiązkiem wykonawcy jest wykonanie obiektu i przekazanie go inwestorowi. Zakres robót obciążających wykonawcę powinien wynikać z zawartej umowy. W razie wątpliwości poczytuje się, iż wykonawca podjął się wszystkich robót objętych projektem stanowiącym część składową umowy. Wykonawca zobowiązany jest oddać inwestorowi przewidziany w umowie obiekt wykonany zgodnie z projektem i zasadami wiedzy technicznej (art. 647 KC). Wykonawca nie ma prawa dokonać bez zgody inwestora jakichkolwiek zmian w projekcie, zgodnie bowiem z art. 648 ż 2, wymagana przez właściwe przepisy dokumentacja stanowi część składową umowy. Zgodnie z treścią art. 651 KC, wykonawca ma obowiązek niezwłocznego informowania inwestora o tym, iż dostarczona dokumentacja, teren budowy, maszyny lub urządzenia nie nadają się do prawidłowego wykonywania robót lub że zaistnieją inne okoliczności, które mogą przeszkodzić prawidłowemu wykonaniu robót (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.2, s. 1-3; E. Zielińska, w: Prawo, s. 350-353). Zgodnie z orz. SN z 27.3.2000 r., III CKN 629/98 (Rzeczpospolita z 9.8.2000 r.), obowiązki



STRONA 708

określone w art. 651 KC ciążą na wykonawcy jedynie w sytuacji, gdy stwierdzenie nieprawidłowości dostarczonej dokumentacji nie wymaga specjalistycznej wiedzy z zakresu projektowania.

Nb 881
Umowa o roboty budowlane zobowiązuje inwestora do wykonania wymaganych przez przepisy szczególne czynności związanych z przygotowaniem robót, do odebrania obiektu i zapłaty umówionego wynagrodzenia. Podstawowym obowiązkiem inwestora jest zapłata umówionego wynagrodzenia. Z braku odrębnych postanowień KC do wynagrodzenia należy stosować odpowiednio przepisy art. 628-631 KC, zarz. Min. Gospodarki Przestrzennej i Budownictwa z 15.7.1996 r. w sprawie metod kosztorysowania obiektów i robót budowlanych (MP Nr 48, poz. 461), stanowiące regulację szczególną w zakresie ustalania wynagrodzenia z tytułu umowy o roboty budowlane. Wynagrodzenie wykonawcy może mieć postać bądź wynagrodzenia ryczałtowego, bądź kosztorysowego na podstawie kalkulacji uzasadnionych kosztów (por. uwagi zawarte przy umowie o prace geologiczne -Nb. 822) -zob. E. Zielińska, w: Prawo, s. 301-366; 1. Weiss, R. Jurga, Inwestycje, s. 194-210.
Szerokie obowiązki na strony umowy nakładają przepisy PrBudU. Inwestor wykonuje czynności przewidziane w przepisach Prawa budowlanego związane z przygotowaniem procesu działalności budowlanej, realizuje inwestycję, a także organizuje proces budowy. Na inwestorze spoczywa przede wszystkim obowiązek uzyskania pozwolenia na budowę. W umowie o roboty budowlane inwestor zobowiązuje się do przekazania w odpowiednim terminie terenu budowy (przestrzeń, w której prowadzone są roboty budowlane wraz z przestrzenią zajmowaną przez urządzenia zaplecza budowy). Przekazanie placu budowy następuje w formie protokołu (obligatoryjnego protokolarnego przejęcia terenu budowy wymagają
przepisy PrBudU). Zgodnie z art. 652 KC, protokolarne przejęcie terenu budowy następuje pomiędzy inwestorem a wykonawcą, podczas gdy w myśl przepisów PrBudU (art. 22 pkt 1) -przejęcia dokonuje kierownik budowy. Wykonawca robót nie jest posiadaczem terenu budowy przekazanego przez inwestora, w związku z czym, nie przysługuje mu ochrona posesoryjna przewidziana w art. 344 ż 1 KC.
W końcowym etapie inwestor odbiera obiekt i wykonuje czynności niezbędne do podjęcia użytkowania obiektu albo przekazuje obiekt podmiotowi, który będzie go użytkował (zgodnie z art. 22 pkt 9 PrBudU, zgłoszenia obiektu do odbioru inwestorowi dokonuje kierownik budowy poprzez wpis do dziennika budowy) -zob. J. P Naworski, Wpływ istnienia wad na obowiązek odbioru robót budowlanych przez inwestora, PPH 1998, Nr 8, s. 11 i nast. Ani przepisy KC, ani PrBudU nie przewidują obowiązku for-


STRONA 709

-my protokołu przy odbiorze końcowym. Jednak, zgodnie z art. 462 KC, wykonawca spełniając świadczenie, może żądać od inwestora pokwitowania w szczególnej formie, jeżeli ma w tym interes.
Zgodnie z art. 18 PrBudU, do obowiązków inwestora należy zorganizowanie procesu budowy przez zapewnienie opracowania projektów oraz wykonania i odbiorów robót budowlanych przez osoby o odpowiednich .kwalifikacjach zawodowych. W myśl art. 42 ust. 1 PrBudU, inwestor jest zobowiązany zapewnić objęcie kierownictwa budowy przez osobę posiadającą uprawnienia budowlane w odpowiedniej specjalności (inwestor może również w umowie o roboty budowlane zobowiązać wykonawcę do
wyznaczenia kierownika budowy; por. szerzej B. Bodziony, R. Dziwiński, P Gniadzik, Nowe, s. 73-77 i 151).
Inwestor może ustanowić inspektora nadzoru inwestorskiego na budowie, jak też zobowiązać projektanta do sprawowania nadzoru autorskiego. Inspektor nadzoru inwestorskiego oraz projektant w trakcie prowadzenia robót budowlanych mają obowiązek czuwać nad zgodnością wykonania z projektem. Prowadzone roboty mogą zostać wstrzymane w następstwie żądania ich wstrzymania, zgłoszonego wpisem do dziennika budowy, dokonanym przez projektanta sprawującego nadzór autorski lub inspektora nadzoru inwestorskiego, który stwierdził, że kontynuacja robót spowoduje niedopuszczalną niezgodność z projektem. W przypadku zgłoszenia takiego wpisu kierownik budowy ma obowiązek zawiadomić inwestora. Obowiązki inwestora podlegają zróżnicowaniu ze względu na przedmiot działalności inwestycyjno-budowlanej, zakres robót, jak też szczegółowe przepisy związane z procesem budowlanym, np. przepisy ustawy o zamówieniach publicznych, ograniczające swobodę przy zleceniu wykonywania robót budowlanych ze środków publicznych (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.2d.2, s. 2-3).

10. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 882
W zakresie odpowiedzialności za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania stosuje się do umów o roboty budowlane ogólne przepisy KC (art. 471 i nast.). Protokolarne przejęcie terenu budowy przez wykonawcę, zgodnie z art. 652 KC, skutkuje tym, iż od chwili przejęcia terenu budowy wykonawca ponosi odpowiedzialność na zasadach ogólnych za szkody wynikłe na terenie budowy do czasu oddania obiektu (M. Karnicka-Kawczyńska, J. Kawczyński, Umowa, s. 59 i nast.). Zgodnie z art. 647 KC, spełnienie świadczenia przez wykonawcę następuje z chwi-


STRONA 710

-lą odbioru obiektu. Wykonawca może wykonać zobowiązanie w sposób nienależyty, np. poprzez opóźnienie w wykonaniu zobowiązania (zwłoka) czy złą jakość. Umowa może ograniczyć odpowiedzialność odszkodowawczą wykonawcy do wysokości rzeczywistej straty, jaką poniósł inwestor, inaczej bowiem wykonawca poniósłby odpowiedzialność również za utracone korzyści (art. 361 ż 2 KC). Strony mogą także zawrzeć w umowie odpowiedzialność z tytułu kar umownych, która nie wymaga wykazania wysokości poniesionej szkody. W przypadku gdy strony w umowie nie zawarły postanowień, czy oprócz kary umownej strona może dochodzić odszkodowania uzupełniającego (czy też np. może dokonać wyboru) -w myśl art. 484 ż l KC -kara umowna traktowana jest jak kara wyłączna. Inwestor może być obciążony zapłatą kary umownej w przypadku np. zwłoki w przekazaniu terenu budowy, dokumentacji projektowej, a wykonawca za wykonanie robót z wadami, za zwłokę w wykonaniu robót czy za zwłokę w ich usunięciu (1. Weiss, R. Jaruga, Inwestycje, s. 163-164).
Inwestor, który powierza wykonanie robót wyspecjalizowanemu przedsiębiorstwu budowlanemu, nie odpowiada za szkodę wyrządzoną przez pracowników tego przedsiębiorstwa przy wykonaniu zleconych robót -art. 429 KC.

11. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi
Nb 883
Rękojmia za wady jest definiowana jako odpowiedzialność z mocy prawa, która jednak w granicach nim zakreślonych może być modyfikowana umową stron. Jest to odpowiedzialność nie uzależniona od winy i wiedzy wykonawcy (różnica w stosunku do zasad odpowiedzialności wynikających z art. 471 KC). Do rękojmi za wady robót, a także co do skutków opóźnień przy wykonywaniu przedmiotu umowy stosuje się, zgodnie z art. 656 ż l KC, przepisy dotyczące umowy o dzieło (art. 627-646 KC)-zob. Ł. Lapierre, Umowy, s. 81-87;1. Weiss, R. Jurga,
Inwestycje, s. 194-195. Strony mogą ją jednak modyfikować. Zgodnie z art. 558 ż l KC, strony umowy mogą odpowiedzialność z tytułu rękojmi rozszerzyć, ograniczyć lub wyłączyć. Ograniczenie odpowiedzialności wykonawcy może polegać na oparciu jej na zasadzie winy, na wyłączeniu prawa odstąpienia inwestora od umowy, rozłożeniu kosztów usunięcia wad na obie strony w określonym stosunku lub na skróceniu terminu rękojmi. Strony mogą także w umowie określić, na czym będzie polegać wada istotna przedmiotu świadczenia wykonawcy, a także wysokość nadmiernych kosztów naprawy, uzasadniającą odmowę wykonawcy usunię-

STRONA 711
-cia wad (art. 637 ż l w zw. z art. 656 KC). Zgodnie jednak z art. 558 ż 2 KC, wyłączenie lub ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi jest bezskuteczne, jeżeli wykonawca wadę podstępnie zataił, zaś -zgodnie z art. 558 ż l KC -w umowach z udziałem konsumentów ograniczenie lub wyłączenie odpowiedzialności jest dopuszczalne, jeśli na to pozwalają przepisy szczególne regulujące tę problematykę (E. Zielińska, w: Prawo, s. 376-379). W przypadku rękojmi za wady fizyczne obiektu, inwestorowi nie przysługuje uprawnienie do żądania dostarczenia rzeczy wolnej od wad. Wykonawca może zwolnić się od odpowiedzialności z tytułu rękojmi, jeżeli wykaże, że wady powstały wskutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi inwestor. Wykonanie uprawnień jest ograniczone w czasie, w przypadku budynków jest to możliwe przez 3 lata od odbioru budowlanego. Zgodnie z art. 568 KC, pojęcie budynku powinno być interpretowane szeroko jako wszelkiego rodzaju obiekty budowlane w rozumieniu przepisów ustawy -Prawo budowlane (ibidem, s. 378).

ż 5. Umowa leasingu
Literatura: J. Brol, Umowa leasingu według Kodeksu cywilnego, Przegląd Podatkowy 2001, Nr 6(122); W. J. Katner, Umowa leasingu a odpowiedzialność odszkodowawcza. Księga pamiątkowa ku czci B. Lewaszkiewicz-Petrykowskiej, Łódź 1997; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 2000; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996; K. Kruczalak, Leasing i jego gospodarcze zastosowanie, Gdańsk 1993; A. Łojek, Wybrane problemy prawne i praktyczne związane z umowami leasingu, Pr. Sp. 1998, Nr 2; J. Okolski, (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999; J. Poczobut, Umowa leasingu finansowego w prawie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996; J. Ch. Weber, H. D. Marx, Leasingvertrage Munchen 1986, F. Westphalen, Der Leasingvertrag, K�ln 1979; S. Władyka, (red.), Umowy w obrocie gospodarczym, Kraków 1993.

I. Definicja umowy
Nb 884
Zgodnie z art. 7091 KC, przez umowę leasingu finansujący zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa nabyć rzecz od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w tej umowie i oddać tę rzecz korzystającemu do używania albo do używania i pobierania pożytków przez czas oznaczony, a korzystający zobowiązuje się zapłacić finansującemu w uzgodnionych ratach wynagrodzenie pieniężne, równe



STRONA 712

co najmniej cenie, lub wynagrodzenie z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego. Przyjęta więc została alternatywna koncepcja oddania rzeczy do używania bez prawa pobierania pożytków albo też oddania do używania i pobierania pożytków. Obecna definicja umowy leasingu została określona w pewnym nawiązaniu do dotychczas funkcjonującego leasingu finansowego. Definicja umowy nie zawiera jednak określenia wymagającego, aby umowa była zawierana na czas zbliżony do okresu gospodarczej użyteczności rzeczy, co jest cechą leasingu finansowego. Nie ma przeszkód, aby tego typu sformułowanie zostało zawarte w umowie.
Definicja umowy leasingu została określona w sposób zbliżony do leasingu finansowego, zgodnie ze standardami międzynarodowymi zawartymi w Konwencji Unidroit w Ottawie z 28.5.1988 r. Natomiast ustawodawstwo Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej nie zawiera w zakresie leasingu postanowień, które wymagałyby uwzględnienia w naszym prawie.
W związku z przyjętą na gruncie przepisów KC definicją nieaktualny staje się podział na leasing finansowy i operacyjny. (F Westphalen, Der Leasingvertrag, s. 4 i nast.) Jednakże przyjęcie koncepcji umowy nazwanej, jaką stał się leasing, nie wyklucza innych rozwiązań w oparciu o art. 3531 KC i ułożenie stosunku prawnego według swego uznania, choćby w oparciu o koncepcję leasingu operacyjnego, tj. takiego, jaki jest zawierany na okres krótszy niż czas amortyzacji rzeczy. Ponadto przepisy podatkowe dokonują dalej takiego rozróżnienia. W związku z powyższym strony mogą skorzystać z dotychczasowej praktyki gospodarczej i wprowadzić również elementy leasingu bezpośredniego (leasingodawcą jest bezpośrednio sam producent danego dobra inwestycyjnego). Na podstawie art. 3531 KC możliwa jest także konstrukcja leasingu refinansowego. Uczestniczą w nim dostawca, leasingodawca, leasingobiorca i bank (lub inna instytucja finansowa). Bank (lub inna instytucja) częściowo pokrywa koszty zakupu przedmiotu leasingu, udzielając kredytu leasingobiorcy. Możliwe jest także przyjęcie koncepcji tzw. leasingu pełnego (full leasing), który polega na tym, że koszty konserwacji, napraw, remontu, ubezpieczenia, opłat dodatkowych obciążają leasingodawcę. Zasada swobody umów pozwala również na wykreowanie odmiany leasingu pełnego, jakim jest tzw. revolving leasing, w którym leasingodawca zobowiązuje się z góry wymienić stare urządzenie na nowe. W końcu dopuszczalne jest przyjęcie formuły tzw. leasingu mokrego, polegającego na dodatkowych usługach, które musi świadczyć leasingodawca (np. personel, paliwo) (J. Poczobut, Umowa, s. 53). Należy pamiętać, że do dotychczas zawartych umów nienazwanych stosuje się


STRONA 713
odpowiednio przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące umowy leasingu. Zgodnie z art. 70918 KC, do umowy, przez którą jedna ze stron zobowiązuje się oddać rzecz stanowiącą jej własność do używania albo do używania i pobierania pożytków drugiej stronie, a druga strona zobowiązuje się zapłacić właścicielowi rzeczy w umówionych ratach wynagrodzenie pieniężne równe co najmniej wartości rzeczy w chwili zawarcia tej umowy, stosuje się odpowiednio przepisy o umowie leasingu uregulowanej w KC (por. J. Brol, Umowa, s. 6). Co do innych podziałów F. Westphalen, Der Leasingvertrag, s. 13 i nast.
Obecny kształt umowy leasingu został ustalony ustawą z 26.7.2000 r. o zmianie ustawy -Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 74, poz. 857) poprzez dodanie do Kodeksu cywilnego tytułu XVIII (art. 709\1 - 709\18).

II. Charakter umowy
Nb 885
Umowa leasingu jest obecnie umową nazwaną, której essentialia negotii są uregulowane w Kodeksie cywilnym. Ponadto do umowy leasingu odnoszą się niektóre unormowania szczególne, m.in. rozp. MF z 6.4.1993 r. w sprawie zaliczenia przedmiotów umów najmu lub dzierżawy rzeczy albo praw majątkowych do składników majątku stron tych umów (Dz.U. Nr 28, poz. 129). Umowa leasingu jest szczególnym rodzajem umowy o korzystanie z rzeczy, umową usytuowaną bezpośrednio w KC za przepisami o najmie i dzierżawie. Regulacja umowy leasingu oparta jest na przepisach o charakterze dyspozytywnym. Bezwzględnie obowiązujący charakter mają jedynie przepisy art. 7098 ż l i 2, art. 70913 ż 2, art. 70917 i 70918 KC. Te ostatnie dwa przepisy mają na celu ochronę obu stron umowy.
Umowa leasingu jest umową konsensualną, tzn. dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenia woli stron. Do zawarcia umowy leasingu wystarczy złożenie oświadczeń woli i nie jest wymagane -jak przy umowach realnych -przekazanie przedmiotu umowy. Umowa leasingu zaliczana jest do umów odpłatnych, gdyż odbywa się za wynagrodzeniem w postaci rat leasingowych, a z drugiej strony, leasingobiorca uzyskuje określoną korzyść majątkową. Jest to umowa wzajemna, gdyż obie strony umowy zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich ma być odpowiednim świadczeniem drugiej strony (art. 487 ż 2 KC). Jest to umowa dwustronnie zobowiązująca, bowiem obowiązek spełnienia świadczenia ciąży na obu stronach umowy leasingu, każda strona jest wierzycielem i dłużnikiem w stosunku do siebie.



STRONA 714

Umowa leasingu jest umową terminową. Należy też ona -ze względu na konkretyzację podmiotową -do umów handlowych, gdyż co najmniej jedna ze stron (finansująca) musi prowadzić przedsiębiorstwo, a więc zarobkowo prowadzić działalność gospodarczą.

Nb 886
Umowa leasingu jest odrębnym typem umowy. Jednakże jej historia pozwala na twierdzenie, że można ją było zaliczyć do umów empirycznych, których model został wykształcony przez praktykę obrotu gospodarczego. W związku z tym umowa leasingu wykazuje wiele cech zbliżonych do innych umów, w szczególności najmu, dzierżawy, sprzedaży na raty, pożyczki, kredytu bankowego (J. Poczobut, Umowa, s. 285 i nast.). Różni się ona jednak od każdej z nich, zachowując swój indywidualny charakter. Z pewnością każda z tych umów nazwanych miała pewien wpływ na umowę leasingową. W szczególności przy umowie najmu (art. 659 i nast. KC) i dzierżawy (art. 693 i nast. KC) również dochodzi do odpłatnego zapewnienia używania rzeczy. Odmienne są jednak cele gospodarcze obu umów. W umowach najmu i dzierżawy wynajmujący dokonuje zakupu rzeczy (lub je wytwarza) dla samego siebie lub z zamiarem oddania do używania pozyskanym w przyszłości klientom. Finansujący kupuje rzecz na wniosek i dla konkretnego korzystającego. Odmiennie niż w umowie najmu (art. 662 ż l KC) w umowie leasingu finansujący nie ma obowiązku zapewnienia należytego stanu rzeczy. Korzystający nie może domagać się usunięcia na koszt finansującego lub przez niego samego wad fizycznych i prawnych, natomiast w umowie najmu koszty te obciążają wynajmującego (art. 662-665 KC). Odmienna jest również treść świadczeń najemcy i korzystającego. Czynsz w umowie leasingu jest zawsze wyrażony w formie pieniężnej i stanowi w istocie
podzielone w czasie świadczenie jednorazowe, podczas gdy przy umowie najmu zapłata może być wyrażona w pieniądzu lub w świadczeniu innego rodzaju (art. 659 ż 2 KC) i ma charakter okresowy.
Podobne różnice zachodzą między umową leasingu a umową dzierżawy. Różnią je również cele społeczno-gospodarcze obu umów. Leasing -inaczej niż dzierżawa -nie dotyczy praw, nie musi też być nastawiony na osiągnięcie pożytków prawnych i naturalnych.
Umowa leasingu różni się też istotnie od umowy pożyczki oraz umowy kredytowej. Przedmiotem umowy o kredyt jest określona kwota środków pieniężnych, a umowy pożyczki -ilość pieniędzy albo rzeczy określonych co do gatunku. W umowie leasingu nie występują elementy charakterystyczne dla umowy kredytowej, przede wszystkim dlatego, że biorący kredyt zobowiązuje się zwrócić taki sam, ale nie ten sam przedmiot kredytu, a także przedmiotem kredytu -inaczej niż przy umowie le-

STRONA 715
-asingu -nie może być rzecz oznaczona co do tożsamości. Z kolei przy porównaniu z umową pożyczki należy zwrócić uwagę, że finansujący nie zobowiązuje się do przeniesienia własności rzeczy, tak jak to jest przy pożyczce. Ponadto umowa pożyczki może mieć charakter odpłatny lub nieodpłatny, podczas gdy leasing jest zawsze odpłatny.
Mimo podobieństw do umowy sprzedaży na raty (i na próbę .art. 583-592 KC) umowy te wykazują istotne różnice. Decyduje głównie o tym czas trwania umowy, który np. przy leasingu umożliwia całkowite lub istotne zużycie ekonomiczne rzeczy. Przy umowie leasingu nie dochodzi do przeniesienia prawa własności rzeczy na leasingobiorcę, co jest istotą umowy sprzedaży, korzystający nabywa jedynie uprawnienia do używania albo używania i pobierania pożytków z rzeczy i jej posiadania. Nie ma zaś uprawnienia właściciela rozporządzającego rzeczą. Przez cały okres trwania umowy właścicielem przedmiotu leasingu pozostaje finansujący. Nawet jeżeli istnieje umowa co do opcji zakupu przez leasingobiorcę, to nie można utożsamiać tego z umową sprzedaży. W przypadku "opcji" potrzebne jest zawarcie dodatkowej umowy. Świadczenia korzystającego i kupującego mają charakter rozłożonych na raty świadczeń jednorazowych, ale opłata leasingową nie jest ratą w takim znaczeniu, jakie występuje przy sprzedaży na raty. Ponadto odmienny jest cel społeczno-gospodarczy umowy leasingu.

Nb 887
Występowanie tzw. opcji przy umowie leasingu jest pewnym elementem kształtującym charakter umowy leasingu. Nie należy jednak obecnie do essentialia negotii umowy, ale jest traktowane jako dodatkowe zastrzeżenie umowne (accidentalia negotii). Przez opcję należy rozumieć umowę lub określone postanowienia umowy, w której jedna ze stron przyznaje drugiej prawo ustanowienia określonego stosunku prawnego przez złożenie jednostronnego oświadczenia woli (R. Fronc, Aktualne, 5.20.1, s. 2). Brak jest obecnie regulacji opcji, a rolę tę spełnia oferta. Powiązanie trybu ofertowego ze stosowanymi postanowieniami umowy leasingu, albo też odrębne funkcjonowanie pozwala na połączenie gospodarczej funkcji leasingu po stronie finansującego z możliwością konstrukcji korzystania z przedmiotu umowy przez korzystającego, ale już jako właściciela rzeczy. Zgodnie z art. 70916 KC, jeżeli finansujący zobowiązał się bez dodatkowego świadczenia przenieść na korzystającego własność rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu, korzystający może żądać przeniesienia własności rzeczy w terminie miesiąca od upływu tego czasu, chyba że strony uzgodniły inny termin. Jak już wspomniano, uzgodnienia te mogą mieć postać (R. Fronc, Aktualne, 5.20.1, s.2):

STRONA 716

l) zamieszczonej w umowie leasingu oferty sprzedaży rzeczy stanowiącej przedmiot leasingu, gdy oferta zostaje złożona z terminem początkowym, którym jest data zakończenia leasingu. Z chwilą zakończenia umowy leasingu korzystający może doprowadzić do nabycia przez siebie własności rzeczy, składając oświadczenie o przyjęciu oferty;
2) zamieszczonych w umowie leasingu postanowień, zgodnie z którymi przejście własności na korzystającego nastąpi po spełnieniu się określonego w umowie warunku zawieszającego, jakim może być np. zapłata w ustalonych ratach wynagrodzenia pieniężnego równego co najmniej cenie lub wynagrodzenia z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego;
3) zawierania umowy przedwstępnej o charakterze jednostronnie zobowiązującym, na podstawie której korzystający może żądać zawarcia umowy przenoszącej na niego własność rzeczy oraz zastrzeżenia w umowie leasingu na rzecz korzystającego prawa pierwokupu. Zgodnie z wyrokiem SN z 7.2.2000 r. (I CKN 949/99, OSNCP 2000, Nr 9, poz. 158), źródłem uprawnień leasingobiorcy do władania rzeczą po wygaśnięciu (zakończeniu) umowy leasingu finansowego z opcją zakupu może być jedynie postanowienie zawarte w takiej umowie.

III. Przedmiot umowy
Nb 888
Przedmiotem umowy leasingu mogą być tylko rzeczy -zarówno ruchomości, jak i nieruchomości -oznaczone co do gatunku, a także oznaczone co do tożsamości. Nie mogą być przedmiotem leasingu prawa.

IV. Strony umowy
Nb 889
Umowa leasingu jest umową dwustronną, nawet jeżeli w transakcji leasingowej uczestniczą inne podmioty (np. bank). Stronami umowy są: finansujący (zwany poprzednio leasingodawcą) i korzystający (zwany
poprzednio leasingobiorcą). Określenie finansujący służy podkreśleniu funkcji kredytowej świadczenia strony, która nabywa rzecz, a następnie oddaje ją do korzystania. Zgodnie z art. 7091 KC, finansujący zobowiązuje się "w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa". Oznacza to, że finansujący musi być przedsiębiorcą. Zgodnie z art. 2 ust. 2 PrGosp, przedsiębiorcą może być osoba fizyczna, osoba prawna oraz nie mająca


STRONA 717

osobowości prawnej spółka prawa handlowego, która zarobkowo, we własnym imieniu podejmuje określoną działalność gospodarczą. Zgodnie z art. 2 ust. 3 PrGosp, przedsiębiorcą jest wspólnik spółki cywilnej (choć ustawa formułuje to inaczej, co mogłoby sugerować, że jest on przedsiębiorcą sui generis). Katalog przedsiębiorców znajdujemy w art. 36 KrRejSU (Nb. 56) -J. Brol, Umowa, s. 8.
Korzystającym mogą być wszystkie podmioty prawne, które chcą używać rzeczy albo używać rzeczy i pobierać pożytki. Po stronie korzystającego nie musi wystąpić przymiot przedsiębiorcy. Jeżeli umowa zawierana jest przez dwóch przedsiębiorców, mamy do czynienia z obrotem dwustronnie profesjonalnym.

V. Zawarcie umowy
Nb 890
Zawarcie umowy podlega ogólnym zasadom prawa cywilnego dotyczącym zawierania umów. Umowa leasingu może być wiec zawarta poprzez ofertę i jej przyjęcie (art. 66-71 KC), przetarg (art. 701-704 KC) i rokowania (art. 72 KC). Zawarcie umowy leasingu może poprzedzać również zawarcie umowy przedwstępnej (art. 389-390 KC). Najczęstszym sposobem zawarcia umowy jest oferta. Oferta przedsiębiorstwa finansującego najczęściej ma formę formularza. Właściwe wykorzystanie wzorców umownych jest charakterystyczne dla zawarcia umowy leasingowej. Zgodnie z art. 385 ż 2 KC, ogólne warunki umów oraz wzory umów (również regulaminy) wiążą stronę, jeżeli strona ta znając ich treść, wyraziła zgodę na włączenie ich treści do umowy. W przypadku finansujących posługują się oni wzorami umów, toteż włączenie do treści umowy określonych wzorów wiąże strony. Często umowy leasingowe mają
charakter umów adhezyjnych (przez przystąpienie). Umowa powinna być zawarta na piśmie pod rygorem nieważności (art. 7092 KC).

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 891
Zmiana umowy może nastąpić, jeżeli jest zgodna wola obu stron w tym zakresie. Natomiast umowa ulega rozwiązaniu w następujących przypadkach (R. Fronc, Aktualne, 5.20.1, s. 4):
1) z chwilą upływu czasu, na jaki została zawarta;
2) w razie rozwiązania umowy za zgodą stron;
3) w razie utraty rzeczy z powodu okoliczności, za które finansujący nie ponosi odpowiedzialności, w przypadku gdy utrata rzeczy nastąpiła



STRONA 718

po wydaniu korzystającemu. Korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o utracie rzeczy. Finansujący może wówczas żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu oraz z tytułu ubezpieczenia rzeczy, a także naprawienia szkody (art. 7095 KC);
4) w razie odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy, jeżeli uprawnienie finansującego do odstąpienia wynika z przepisów prawa lub z umowy ze zbywcą, jeżeli takie żądanie zgłosił korzystający. Bez zgłoszenia żądania przez korzystającego finansujący nie może odstąpić od umowy ze zbywcą z powodu wady rzeczy. W razie odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy umowa leasingu wygasa. Finansujący może wówczas żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i wygaśnięcia umowy leasingu oraz umowy ze zbywcą (art. 7098 ż 4 i 5 KC);
5) w wyniku wypowiedzenia umowy przez finansującego, jeżeli:
-pomimo upomnienia przez finansującego na piśmie korzystający nie utrzymuje rzeczy w należytym stanie, w szczególności nie dokonuje jej konserwacji i napraw niezbędnych do zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym, z uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego używania, oraz nie ponosi ciężarów związanych z własnością lub posiadaniem rzeczy (art. 7097 ż l KC),
-pomimo upomnienia na piśmie przez finansującego korzystający używa rzeczy i pobiera z niej pożytki w sposób sprzeczny z określonym w umowie leasingu, a gdy umowa tego nie określa w sposób nieodpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy (art. 7099 KC),
-bez zgody finansującego korzystający dokonał w rzeczy zmian (art. 70910 KC),
-bez zgody finansującego korzystający oddał rzecz do używania osobie trzeciej (art. 70912 ż l KC),
-korzystający dopuszcza się zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty, a finansujący wyznaczył na piśmie korzystającemu odpowiedni termin dodatkowy do zapłacenia zaległości z zagroże-

STRONA 719

-niem, że w razie bezskutecznego upływu terminu może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym (art. 70913 ż 2 KC).
W wyżej wskazanych sytuacjach finansujący może wypowiedzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia (art. 70911 KC). W razie wypowiedzenia przez finansującego umowy leasingu na skutek okoliczności, za które korzystający ponosi odpowiedzialność, finansujący może żądać od korzystającego natychmiastowego zapłacenia wszystkich przewidzianych w umowie, a niezapłaconych rat, pomniejszonych o korzyści, jakie finansujący uzyskał wskutek ich zapłaty przed umówionym terminem i rozwiązania umowy leasingu (art. 70915 KC).

VII. Prawa i obowiązki stron
Nb 892
Określonym prawom jednej strony umowy odpowiadają obowiązki drugiej strony. Regulacja Kodeksu cywilnego zmierza do sprawiedliwego wyważenia praw i obowiązków stron, których treść często jest uzgodniona jednak na korzyść finansującego. Do najważniejszych praw finansującego należy prawo do umówionego w ratach wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy przez korzystającego (art. 7091, 70913 ż l KC).
Świadczenie korzystającego jest jednak świadczeniem spłacanym w częściach, a nie świadczeniem okresowym.
Prawem finansującego jest sprawdzenie rzeczy, w szczególności, czy znajduje się ona w należytym, niepogorszonym stanie, z uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego używania. Finansujący może ponadto sprawdzić, czy konserwacja dokonywana przez korzystającego jest prowadzona prawidłowo. Prawem finansującego jest wyrażenie zgody na oddanie rzeczy do używania osobie trzeciej (art. 70912 KC). Ponadto finansujący wyraża zgodę na dokonanie zmian w rzeczy (art. 70910 KC).
Finansujący może w czasie trwania umowy zbyć rzecz będącą przedmiotem leasingu. W takim przypadku nabywca wstępuje w stosunek leasingu na miejsce finansującego (art. 70914 ż l KC).
Do podstawowych obowiązków finansującego należy nabycie rzeczy od oznaczonego zbywcy na warunkach określonych w umowie leasingu. Nabycie rzeczy wiąże się z celem umowy leasingu, jakim jest oddanie do używania albo do używania i pobierania pożytków.
Rzecz powinna być wydana przez finansującego. Brzmienie art. 709 ż l KC wskazuje, że rzecz powinna być w takim stanie, w jakim znajdo-

STRONA 720

-wała się ona w chwili wydania finansującemu przez zbywcę. Finansujący nie ponosi odpowiedzialności wobec korzystającego za przydatność rzeczy do umówionego użytku (art. 7094 ż 2 KC). Wskazanie przez korzystającego rzeczy oraz oznaczonego zbywcy powoduje, że ryzyko z tytułu przydatności do używania albo używania i pobierania pożytków spoczywa na korzystającym. Finansujący jest również obowiązany wydać korzystającemu razem z rzeczą odpis umowy ze zbywcą lub odpisy innych posiadanych dokumentów, dotyczących tej umowy, w szczególności odpis dokumentu gwarancyjnego co do jakości rzeczy, który otrzymał od zbywcy lub producenta. Innym obowiązkiem finansującego jest przeniesienie
własności rzeczy, gdy finansujący zobowiązał się bez dodatkowego świadczenia przenieść na korzystającego własność rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania umowy leasingu. Powinien tego dokonać w terminie miesiąca od upływu terminu umowy leasingu, chyba że strony uzgodniły inny termin. Innym obowiązkiem finansującego jest niezwłoczne zawiadomienie korzystającego o zbyciu przez niego rzeczy
będącej przedmiotem leasingu (art. 70914 ż 2 KC).

Nb 893
Do najważniejszych praw korzystającego należy prawo do używania rzeczy albo używania i pobierania pożytków z rzeczy. W związku z przyjętą koncepcją alternatywnego rozstrzygnięcia w umowie leasingu prawa korzystającego może on korzystać z rzeczy bez prawa pobierania pożytków, albo też może używać rzeczy i pobierać pożytki z rzeczy (art. 7091 KC). Używanie rzeczy i pobieranie pożytków powinno odbywać się zgodnie z treścią umowy leasingu, a jeżeli umowa tego nie reguluje, w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy (art. 7099 KC). Prawem korzystającego jest również żądanie przeniesienia własności rzeczy w terminie miesiąca od upływu czasu trwania leasingu (chyba że strony uzgodniły inny termin), gdy finansujący zobowiązał się bez dodatkowego świadczenia przenieść na korzystającego własność rzeczy po upływie oznaczonego w umowie czasu trwania leasingu.
Układ praw i obowiązków stron umowy jest tak skonstruowany, że zdecydowanie dominują obowiązki korzystającego. Do najważniejszych obowiązków korzystającego należy zapłata rat wynagrodzenia za korzystanie z rzeczy w terminach umówionych (art. 70913 ż l KC).
Wynagrodzenie powinno być równe co najmniej cenie lub wynagrodzeniu z tytułu nabycia rzeczy przez finansującego.
Jeżeli korzystający dopuszcza się zwłoki z zapłatą co najmniej jednej raty, finansujący powinien na piśmie wyznaczyć korzystającemu odpowiedni termin dodatkowy do zapłacenia zaległości, z zagrożeniem, że w razie bezskutecznego upływu wyznaczonego terminu, może wypowie


STRONA 721

-dzieć umowę leasingu ze skutkiem natychmiastowym, chyba że strony uzgodniły termin wypowiedzenia. Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne (art. 70913 ż 2 KC).
Do obowiązków korzystającego należy ponoszenie kosztów ubezpieczenia rzeczy od jej utraty w czasie trwania leasingu. W braku odmiennego postanowienia umownego obejmuje ono składkę z tytułu ubezpieczenia na ogólnie przyjętych warunkach. Możliwe jest jednak zastrzeżenie umowne, że korzystający będzie zwolniony z tego obowiązku (art. 7096 KC).
Korzystający powinien rzecz utrzymywać w należytym stanie, w szczególności dokonywać jej konserwacji i napraw niezbędnych do zachowania rzeczy w stanie niepogorszonym, z uwzględnieniem jej zużycia wskutek prawidłowego używania, oraz ponosić ciężary związane z własnością lub posiadaniem rzeczy (art. 7097 ż l KC). Jeżeli w umowie leasingu nie zostało zastrzeżone, że konserwacji i napraw rzeczy dokonuje osoba mająca określone kwalifikacje, korzystający powinien niezwłocznie zawiadomić finansującego o konieczności dokonania istotnej naprawy rzeczy (art. 7097 ż 2 KC). Obowiązkiem korzystającego jest umożliwienie finansującemu sprawdzenia rzeczy z punktu widzenia utrzymania w należytym stanie oraz prawidłowej eksploatacji rzeczy, konserwacji, napraw urządzeń (art. 7097 ż 3 KC).
Korzystający powinien rzecz używać i pobierać pożytki w sposób określony w umowie leasingu, a gdy umowa tego nie określa -w sposób odpowiadający właściwościom i przeznaczeniu rzeczy (art. 7099 KC). Korzystający nie może dokonywać w rzeczy zmian, chyba że wynikają one z przeznaczenia rzeczy. Na dokonanie zmian w rzeczy korzystający powinien uzyskać zgodę finansującego (art. 70910 KC). Korzystający nie może oddać rzeczy do używania osobie trzeciej. Może ją oddać do używania osobie trzeciej tylko wtedy, gdy uzyska zgodę finansującego (art. 70912 KC).

VIII. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 894
Przy umowie leasingu obowiązują generalnie zasady dotyczące odpowiedzialności z tytułu niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Obowiązują tu więc zasady określone w art. 471 i nast. KC (W J. Katner, Umowa, s. 44). Jednakże Kodeks cywilny wprowadza pewne zmiany w zakresie odpowiedzialności. Zgodnie z art. 7098 KC, finansujący nie

STRONA 722

odpowiada wobec korzystającego za wady rzeczy, chyba że wady te powstały na skutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność (J. Brol, Umowa, s. 9). Postanowienia umowne mniej korzystne dla korzystającego są nieważne. Z chwilą zawarcia przez finansującego umowy ze zbywcą z mocy ustawy przechodzą na korzystającego uprawnienia z tytułu wad rzeczy przysługujące finansującemu względem zbywcy, z wyjątkiem uprawnienia odstąpienia przez finansującego od umowy ze zbywcą. Wykonanie powyższego uprawnienia przez korzystającego nie wpływa na jego obowiązki wynikające z umowy leasingu, chyba że finansujący odstąpi od umowy ze zbywcą z powodu wad rzeczy. Z kolei zgodnie z art. 70917 KC -do odpowiedzialności finansującego za wady rzeczy powstałe na skutek okoliczności, za które finansujący ponosi odpowiedzialność, uprawnień i obowiązków stron w razie dochodzenia przez osobę- trzecią przeciwko korzystającemu roszczeń dotyczących rzeczy, odpowiedzialności korzystającego i osoby trzeciej wobec finansującego w razie oddania rzeczy tej osobie przez korzystającego do używania, zabezpieczenia rat leasingu i świadczeń dodatkowych korzystającego, zwrotu rzeczy przez korzystającego po zakończeniu leasingu oraz do ulepszenia rzeczy przez korzystającego stosuje się- odpowiednio przepisy
o najmie, a do zapłaty przez korzystającego rat przed terminem płatności stosuje się- odpowiednio przepisy o sprzedaży na raty (w J. Katner, Umowa, s. 31 i nast.).

ż 6. Umowa rachunku bankowego
Literatura: M. Gersdarf, Istota rachunku bankowego w projekcie kodeksu cywilnego, PiP 1960; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1989; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II,
Warszawa 1998; J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989; S. Władyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1993; Z. Żabiński, Umowa rachunku bankowego, Warszawa 1967.
I. Definicja umowy
Nb 895
Problematykę- umowy rachunku bankowego regulują przepisy Kodeksu cywilnego (art. 725-733), a także art. 49-68 PrBank. Definicję- umowy rachunku bankowego zawiera art. 725 KC, zgodnie z którym jest to umowa, mocą której bank zobowiązuje się względem po-

STRONA 723
-siadacza rachunku do przechowywania jego środków pieniężnych oraz przeprowadzania na jego zlecenie rozliczeń pieniężnych. Niezależnie od essentialia negotii, określonych w art. 725 KC, strony mogą rozszerzyć treść takiej umowy o inne elementy, np. wiążąc umowę rachunku bankowego z umową kredytową. Przedmiotem przechowania mogą być tylko środki pieniężne. Wydaje się-jednak, że do essentialia negotii tej umowy nie należy tylko przechowywanie środków, ale również realizacja zleceń, jakie dysponuje posiadacz rachunku (L. Obiegło, w: Kodeks, t. II, s. 316-317).

II. Charakter umowy
Nb 896
Umowa rachunku bankowego może być zawarta na czas oznaczony lub nie oznaczony. Należy ona do grupy umów nazwanych (uregulowana jest w Kodeksie cywilnym). Jednakże, będąc umową nazwaną, stanowi mix compositium umowy depozytu nieprawidłowego oraz zlecenia lub nienazwanych umów o świadczenie usług (art. 750 KC).
Umowa ta ma charakter umowy konsensualnej, gdyż dochodzi do jej zawarcia z chwilą osiągnięcia porozumienia co do jej zawarcia. Umowa ta ma charakter odpłatny, tj. wiąże się- z oprocentowaniem kapitału na rzecz klienta, a ten ma obowiązek uiszczać opłaty manipulacyjne.
Jest umową dwustronnie zobowiązującą. Nie ma ona jednak charakteru umowy wzajemnej. Umowa rachunku bankowego zaliczana musi być do umów handlowych, przede wszystkim ze względu na kwalifikowaną postać podmiotową. Oznacza to, że może ona być zawarta tylko wówczas, gdy jedną stroną umowy jest bank. Prowadzenie rachunków bankowych przez banki uzależnione jest od typów transakcji dokonanych na rachunku. W związku z powyższym, art. 50 PrBank wyróżnia następujące rodzaje rachunków bankowych:
1) rachunki bieżące,
2) rachunki pomocnicze,
3) rachunki lokat terminowych,
4) rachunki oszczędnościowe,
5) rachunki oszczędnościowo-rozliczeniowe,
6) rachunki -wkłady oszczędnościowe.
Ostatnie trzy rodzaje umów nie wiążą się z prowadzoną działalnością gospodarczą, ale są zawierane przez osoby fizyczne bez związku z działalnością gospodarczą. Art. 50 PrBank nie zawiera pełnego katalogu rodzajów rachunków bankowych, co oznacza, że mogą być tworzone również


STRONA 724
inne rachunki wyspecjalizowane lub będące "mieszanką" klasycznych typów.

III. Treść umowy
Nb 897
Treść umowy rachunku bankowego zawarta jest w art. 54 ust. 2 i 3 PrBank. Do minimalnych składników treści tej umowy należą:
1) strony umowy,
2) rodzaj otwieranego rachunku,
3) waluta, w jakiej rachunek jest prowadzony,
4) czas, na jaki rachunek został otwarty,
5) wysokość oprocentowania i warunki jego zmiany,
6) sposób dysponowania środkami zgromadzonymi na rachunku,
7) terminy wypłaty lub kapitalizacji odsetek,
8) terminy realizacji zleceń posiadacza rachunku,
9) zakres odpowiedzialności banku za terminowe i prawidłowe przeprowadzanie rozliczeń pieniężnych oraz wysokość odszkodowania za przekroczenie terminu realizacji dyspozycji posiadacza rachunku,
10) tryb i warunki dokonywania zmiany umowy,
11) sposób i termin wypowiedzenia lub rozwiązania umowy rachunku,
12) zasady rozwiązania umowy w razie niedokonywania na rachunku żadnych obrotów,
13) zasady i sposób ustalania wysokości prowizji i opłat za czynności związane z prowadzeniem rachunku.

IV. Strony umowy
Nb 898
Jak to już zostało stwierdzone, zawsze stroną umowy jest bank, drugą stroną jest posiadacz rachunku. Przez bank należy rozumieć samodzielną, samofinansującą się jednostkę organizacyjną posiadającą osobowość prawną, działającą na podstawie ustawy oraz statutu (art. 2 PrBank) w zakresie wykonywania czynności bankowych (art. 4 w zw. z art. 11 PrBank).
Drugą stroną umowy jest posiadacz rachunku bankowego. Posiadaczem może być osoba fizyczna, osoba prawna, a na podstawie art. 49 ust. l PrBank jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej, jeżeli posiadają one zdolność prawną (spółki jawne, komandytowe, wspólnoty mieszkaniowe). Nie ma tej zdolności spółka cywilna. Wydaje się, że nie ma kolizji między wymogiem posiadania rachunku bankowego przez przedsiębiorcę a przedstawionymi wyżej przepisami (inaczej E. Niezbecka, w: Aktualne, R.6, s. 3.1.2). Przede wszystkim dlatego, że przedsię-


STRONA 725

-biorcą nie jest spółka cywilna, ale jej wspólnicy. Tak więc spółka cywilna nie powinna posiadać rachunku bankowego, gdyż nie jest wyposażona w zdolność prawną i nie jest przedsiębiorcą. W przypadku umowy spółki cywilnej dochodzi do współposiadania rachunku bankowego przez wspólników spółki (rachunek wspólny).
Posiadaczami rachunku mogą być wyjątkowo osoby fizyczne nie mające zdolności do czynności prawnych. Ponadto, jeżeli ukończyły one 13. rok życia, mogą dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na tym rachunku, jeżeli nie sprzeciwi się temu na piśmie ich przedstawiciel ustawowy (art. 59 PrBank).

V. Zawarcie umowy
Nb 899
Procedura zawarcia umowy określana jest przez poszczególne banki. Bank nie może odmówić zawarcia umowy rachunku bankowego z osobą, która taki zamiar przejawiła, a spełnia wymogi formalne (np. dotyczące warunków osobistych, złożyła wszystkie dokumenty). Można odmówić zawarcia umowy, jeżeli bank nie prowadzi rachunków bankowych na zasadach, jakie określił klient. Treść stosunku prawnego opartego na umowie rachunku bankowego rozstrzygana jest w treści regulaminu bankowego, odnoszącego się do konkretnej umowy bankowej.
W praktyce banków występuje najczęściej wydawanie regulaminów bankowych. Na podstawie art. 385 ż l KC i art. 109 ust. l pkt l PrBank, banki w zakresie swojej działalności mogą wydawać ogólne warunki umów lub regulaminy określające warunki otwierania i prowadzenia rachunków bankowych. Postanowienia regulaminów bankowych są dla stron wiążące, jeżeli strony w umowie nie ustaliły odmiennie swoich praw i obowiązków. Poza regulaminami mogą być -jak to wskazano powyżej -wydawane ogólne warunki umów rachunku bankowego.
Umieszczenie w regulaminie bankowym, dotyczącym warunków prowadzenia rachunku bankowego, postanowień uprawniających bank do jednostronnej zmiany treści tego regulaminu, a tym samym warunków umów rachunku bankowego -nie jest prawnie skuteczne. Zmiana treści umowy rachunku bankowego wymaga wypowiedzenia (uchw. SN (7) z 22.5.1991 r., III CZP 15/91, OSN 1992, Nr l, poz. l).
Zastrzeżenie w regulaminie bankowym -stanowiącym o treści umowy zawieranej z bankiem o udzielenie kredytu bądź pożyczki albo o treści umowy o prowadzenie rachunku bankowego (oszczędnościowego bądź lokat terminowych) -uprawnienia do zmiany przez bank w czasie trwania umowy wysokości stopy oprocentowania bez wypowiedzenia umowy wymaga dla swej skuteczności określenia konkretnych okoliczności, od jakich zmiana ta jest uzależniona (uchw. SN (7) z 6.3.1992 r., III CZP 141/91,
OSN 1992, Nr 6, poz. 90).


STRONA 726

Umowa powinna być zawarta na piśmie, ze skutkiem ad probationem (art. 54 ust. l PrBank). Przyjmuje się ponadto, że forma pisemna jest zachowana, jeżeli oświadczenie woli zostaje złożone za pomocą elektronicznych nośników informacji, a dokumenty te zostały w należyty sposób utrwalone i zabezpieczone (art. 7 PrBank -zob. E. Niezbecka, w: Aktualne, R.6, s. 3.1.4).

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 900
Zmiana umowy w czasie jej trwania jest możliwa na podstawie zgodnych oświadczeń woli. Rozwiązanie umowy zawartej na czas nie oznaczony może nastąpić przez wypowiedzenie przez którąkolwiek ze stron. Bank może jednak, zgodnie z art. 730 KC, wypowiedzieć taką umowę z ważnych powodów. Zasady zmiany umowy i jej rozwiązania powinna określać umowa rachunku bankowego. Zgodnie z art. 58 PrBank, umowa rachunku oszczędnościowego ulega rozwiązaniu, jeżeli w ciągu 5 lat nie dokonano na tym rachunku żadnych obrotów oprócz okresowego dopisywania odsetek i ich wypłat, a stan środków na rachunku nie przekracza minimum ustalonego w umowie; w tym zakresie umowa może jednak zawierać postanowienia odmienne.

VII. Wykonanie umowy
Nb 901
Umowa powinna być wykonana zgodnie z jej treścią i treścią regulaminu bankowego. Jednakże, ponieważ stroną umowy jest bank i jest to jego działalność w ramach prowadzonej działalności gospodarczej, ocena
postępowania banku będzie dokonywana przy stosowaniu wyższych mierników staranności. Zgodnie z art. 355 ż 2 KC, należytą staranność dłużnika (banku) w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności.

VIII. Prawa i obowiązki stron umowy
Nb 902
Prawa i obowiązki wynikają z przepisów prawa, umów oraz przyjętego regulaminu bankowego. Te ostatnie są jednak wiążące, jeżeli strony w umowie nie ustaliły swoich praw i obowiązków. Do podstawowych obowiązków banku (zob. również Z. Żabiński, Umowa, s. 100 i nast.)na podstawie przepisów KC i PrBank -należą:

STRONA 727

l) zwrot środków pieniężnych co do zasady na każde żądanie (art. 726 KC);
2) wykonywanie zleceń posiadacza rachunku (art. 727 KC);
3) przy każdej zmianie stanu rachunku przesyłanie posiadaczowi wyciągu z rachunku z ustaleniem salda (art. 728 ż l KC);
4) wypłacenie kosztów pogrzebu wkładcy (posiadacza rachunku bankowego) osobie, która przedłoży rachunki (obowiązek wypłaty kosztów pogrzebu obejmuje te koszty, do wysokości nie przekraczającej kosztów urządzenia pogrzebu, zgodnie ze zwyczajami przyjętymi w danym środowisku -art. 57 pkt l PrBank);
5) wypłacenie osobom wskazanym przez wkładcę wkładów oszczędnościowych określonych kwot. Wkładca może rozdysponować w ten sposób kwotę nie wyższą niż przypadające za ostatni miesiąc przed śmiercią dwudziestokrotne przeciętne miesięczne wynagrodzenie w sektorze przedsiębiorstw, bez wypłat nagród z zysku, ogłaszane przez Prezesa Głównego Urzędu Statystycznego (art. 57 ust. l pkt 2 PrBank);
6) dokładanie wszelkich starań w zakresie powierzonych środków bankowych.

Do podstawowych obowiązków posiadacza rachunku bankowego należy:
l) obowiązek zgłoszenia bankowi niezgodności salda w ciągu czternastu dni od dnia otrzymania wyciągu z rachunku (art. 728 ż 2 KC);
2) obowiązek powiadomienia banku o każdej zmianie swojego adresu, w przypadku posiadania rachunku imiennego (art. 729 KC).

Nb 903
Z kolei do praw banku można zaliczyć obracanie czasowo wolnymi środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku bankowym (art. 726 KC). Również, zgodnie z art. 49 ust. 3 PrBank, bank swobodnie dysponuje powierzonymi środkami pieniężnymi.
Posiadacz rachunku ma prawo:
l) swobodnie dysponować środkami pieniężnymi zgromadzonymi na rachunku. W umowie stron mogą być jednak zawarte postanowienia ograniczające swobodę dysponowania tymi środkami (art. 51 PrBank);
2) pobierać odsetki, a środki na rachunku mogą być oprocentowane według stopy stałej lub zmiennej w wysokości i na zasadach określonych w umowie, przy czym do obliczania odsetek przyjmuje się, że miesiąc liczy 30 dni, a rok 365 dni (art. 53 PrBank).

STRONA 728

IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 904
Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy rachunku bankowego określają ogólne przepisy Kodeksu cywilnego (zob. również M. Gersdorf, Istota, s. 366 i nast.). Jednakże ustawa -Prawo bankowe w szczególny sposób uregulowała odpowiedzialność banków uczestniczących w przeprowadzaniu rozliczeń. Zgodnie z art. 64 PrBank, jeżeli kilka banków wykonuje polecenie przeprowadzenia rozliczenia pieniężnego złożonego przez posiadacza rachunku, każdy z tych banków ponosi wraz z pozostałymi solidarną odpowiedzialność wobec posiadacza rachunku za szkody spowodowane niewykonaniem lub nienależytym wykonaniem polecenia. Bank, który udowodni, że szkoda nie powstała z jego winy, jest wolny od odpowiedzialności wobec posiadacza. Roszczenia z umowy rachunku bankowego przedawniają się z upływem dwóch lat (art. 731 KC).

ż 7. Umowa agencyjna
Literatura: A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 2001; K. Kruczalak, w: Prawo umów w obrocie gospodarczym (red. S. Władyka), Warszawa 2001; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym. Komentarz. Wzory. Objaśnienia, Warszawa 1999; J. Kufel, Umowa agencyjna, Warszawa-Poznań 1977; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; E. Rott-Pietrzyk, Umowa agencyjna w świetle konwencji genewskiej o agencji międzynarodowej sprzedaży towarów z 1983 r., KPP 1994, Nr l.

I. Definicja
Nb 905
Przez umowę agencyjną przyjmujący zlecenie (agent) zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do stałego pośredniczenia za wynagrodzeniem przy zawieraniu z klientami umów na rzecz dającego zlecenie przedsiębiorcy albo do zawierania ich w jego imieniu.
Kształt umowy agencyjnej służyć ma przede wszystkim uatrakcyjnieniu umowy agencji, która w praktyce gospodarczej zawierana była niezbyt często. Regulacja umowy agencyjnej wiąże się z koniecznością dostosowania polskiego prawa do postanowień Dyrektywy Rady EWG Nr 86/653 z 18.12.1986 r. w sprawie harmonizacji praw członkowskich dotyczących niezależnych agentów handlowych. Kształt przepisom


STRONA 729
o agencji nadała ustawa z 26.7.2000 r. o zmianie ustawy -Kodeks cywilny (Dz.U. Nr 74, poz. 857).
Podstawową różnicą w stosunku do poprzedniej definicji umowy agencyjnej jest to, że obie strony umowy w zasadzie muszą być przedsiębiorcami. Z kolei -w stosunku do rozwiązań Dyrektywy Rady EWG li 86/653 umowa agencyjna uregulowana w prawie polskim ma nieco szerszy charakter, bowiem dotyczy zawierania i pośrednictwa przy zawieraniu umów w ogóle, a nie tylko przy sprzedaży towarów.

II. Charakter umowy
Nb 906
Umowa agencyjna jest umową wywodzącą się historycznie z umowy zlecenia i stanowi w praktyce obrotu jedną z form pośredniczenia, która prowadzi do kojarzenia podmiotów cywilnoprawnych (l. Wid/o, w: Aktualne, 5.9.1, s. 1). Umowa agencyjna jest umową konsensualną, gdyż dochodzi do skutku już przez samo porozumienie stron. Jest ona umową odpłatną, gdyż wiąże się z tym, że za pośrednictwo przy zawieraniu umów na rzecz dającego zlecenie albo w jego imieniu pobiera się zapłatę w formie wynagrodzenia, najczęściej prowizji (art. 7581 KC). Umowa agencyjna jest umową wzajemną, bowiem obie strony zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich jest elementem świadczenia drugiej.
Umowa agencyjna jest umową handlową, gdyż agent podejmuje działalność tylko w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa. Agent jest więc przedsiębiorcą w rozumieniu art. 2 ust. 2 PrGgosp. Umowa agencyjna ma co do zasady charakter umowy dwustronnie handlowej, gdyż dokonywanie pośrednictwa lub przedstawicielstwa dotyczy dającego zlecenie, który musi być przedsiębiorcą (wyjątek art. 7649 KC). Umowa może być zawarta na czas oznaczony albo nieoznaczony.

III. Przedmiot umowy
Nb 907
Przy umowie agencyjnej należy wyróżnić dwa jej typy: w jednej z nich agent pełni rolę pośrednika, w drugiej zaś przedstawiciela. W pierwszym przypadku obowiązki agenta polegają na stwarzaniu możliwości do zawierania umów za odpowiednią prowizją. Jego zadaniem jest kojarzenie zleceniodawcy z klientami. Agent nie zawiera umów w imieniu zleceniodawcy. Czynności podejmowane przez agenta mają w związku z tym charakter czynności faktycznych, a nie prawnych. Rola agenta kończy się, jeżeli dojdzie do zawarcia umowy między zleceniodawcą a klientem. Za


STRONA 730

podejmowane czynności otrzymuje on wynagrodzenia określone w umowie. Jeżeli sposób wynagrodzenia nie został określony, agentowi przysługuje prowizja. Do najczęściej dokonywanych czynności faktycznych przez agenta możemy zaliczyć takie czynności, jak (J. Widło, w: Aktualne, 5.9.1, s. 2): reklama, promocja, oferowanie towarów, usług, prezentowanie próbek towarów. Nie ma też przeszkód, aby przedstawiał on oferty, uczestniczył w rokowaniach, pomagał przy redagowaniu treści umów.
W drugim przypadku -obok czynności przedstawionych powyżej (choć nie jest to zależność konieczna) -agent zobowiązuje się do zawierania określonego typu umów w imieniu zleceniodawcy. Oznacza to więc dwojaką możliwość: agent dokonuje czynności faktycznych i prawnych w imieniu i na rzecz dającego zlecenie bądź też dokonuje tylko czynności prawnych w imieniu i na rzecz dającego zlecenie. W tym ostatnim przypadku agent będzie dokonywał tylko czynności prawnych. Jednakże do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie oraz odbierania oświadczeń agent jest uprawniony jedynie wówczas, gdy ma do tego umocowanie (art. 758 ż 2 KC). Umocowanie udzielone agentowi stanowi więc podstawę jego funkcjonowania przy tym typie umowy agencyjnej, jaki polega na zawieraniu umów w imieniu zleceniodawcy. Umocowanie powinno być udzielone w umowie lub w drodze odrębnej czynności prawnej i stanowi uprawnienie agenta do działania w imieniu dającego zlecenie wobec osób trzecich. Do pełnomocnictwa udzielonego agentowi stosuje się przepisy art. 95-109 KC. Pełnomocnictwo powinno być zawarte w formie pisemnej, a jeżeli ważność umowy zawieranej przez agenta zależeć będzie od szczególnej formy, pełnomocnictwo powinno mieć taką formę. W pełnomocnictwie powinno się określić: zakres umocowania, rodzaj czynności prawnych, do których zawierania agent jest upoważniony. Ponadto powinno się określić, w jakim zakresie agent jest upoważniony do przyjmowania świadczeń, spełniania świadczeń, odbierania oświadczeń woli w imieniu dającego zlecenia.
Pełnomocnictwo ma najczęściej charakter pełnomocnictwa rodzajowego, gdyż chodzi o zawieranie umów określonego rodzaju w imieniu zleceniodawcy. Nie będzie tu miała miejsca sytuacja, w której pełnomocnictwo będzie udzielone do poszczególnych czynności. W tym przypadku, jeżeli miałoby dojść do jednokrotności w działaniu, zastosowanie powinna mieć umowa zlecenia. Kodeks cywilny w art. 759 zawiera domniemanie odnoszące się do typu umowy agencyjnej, która wiąże się z przedstawicielstwem. Mianowicie -w razie wątpliwości poczytuje się, że agent jest upoważniony do przyjmowania dla dającego zlecenie zapłaty za świadczenie, za które płaci, jak również do odbierania zawiadomień o wadach oraz


STRONA 731

oświadczeń dotyczących wykonania umowy, którą zawarł w imieniu dającego zlecenie. Przepisy Kodeksu cywilnego wprowadzają ponadto szczególne zasady związane z pełnomocnictwem agenta. Jeżeli agent nie ma umocowania albo przekroczy jego zakres, to nie zawsze powoduje to nieważność umowy. Zgodnie z art. 7603 KC, w razie, gdy agent zawierający umowę w imieniu dającego zlecenie nie ma umocowania albo prze
-kroczy jego zakres, umowę uważa się za potwierdzoną, jeżeli dający zlecenie niezwłocznie po otrzymaniu wiadomości o zawarciu umowy nie oświadczy klientowi, że umowy nie potwierdza. Mamy tu szczególne rozwiązanie, w którym milczenie dającego zlecenie nie oznacza braku zgody, a wręcz odwrotnie powoduje zawarcie umowy mimo braku lub przekroczenia zakresu umocowania. Zleceniodawca, aby "przerwać" możliwość zawarcia umowy, powinien dokonać tego wyraźnie i niezwłocznie poprzez oświadczenie woli skierowane do klienta.
Stosując inne kryteria, możemy wyróżnić agencję wyłączną i nie wyłączną. Zgodnie z art. 761 ż 2 KC, dopuszczalne jest określenie zakresu działania agenta, polegające na przyznaniu mu prawa wyłączności w odniesieniu do oznaczonej grupy klientów lub obszaru geograficznego.

IV. Strony umowy
Nb 908
Stronami umowy są zleceniodawca i przyjmujący zlecenie, zwany agentem. Charakterystyczne jest wprowadzenie zasady, że agent jest przedsiębiorcą, bowiem działa w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa. Katalog przedsiębiorców zawiera art. 36 KrRejSU. Należą więc do nich osoby fizyczne (również wspólnicy spółek cywilnych -art. 2 ust. 3 PrGosp), handlowe spółki osobowe (jawna, komandytowa, partnerska, komandytowo-akcyjna) i osoby prawne (np. spółdzielnie, przedsiębiorstwa państwowe, spółki z o.o., akcyjne), które mogą uzyskać status przedsiębiorcy. Mogą być nimi także fundacje i stowarzyszenia, jeżeli będą prowadzić działalność gospodarczą.
Te podmioty, które nie są wpisywane do rejestru przedsiębiorców, nie będą mogły być agentami.
Drugą stroną umowy jest dający zlecenie. Zasadą jest, że dający zlecenie powinien być również przedsiębiorcą -świadczy o tym wyraźnie brzmienie art. 758 ż l KC. Jednakże w pewnych sytuacjach dopuszczalne jest udzielenie zlecenia agentowi przez osobę nie będącą przedsiębiorcą. Zgodnie z art. 7649 KC, do umowy o treści określonej w art. 758 ż l KC zawartej z agentem przez osobę nie będącą przedsiębiorcą stosuje się


STRONA 732

przepisy tytułu XXIII "Umowa agencyjna" z wyłączeniem art. 761-761\2, 761\5 oraz art. 764\3_764\8 KC. Jeżeli umowa jest zawierana przez podmioty, które są przedsiębiorcami, mamy do czynienia z umową dwustronnie handlową (obrót profesjonalny). W przypadku gdy ma miejsce wyjątek od reguły i zleceniodawcą jest osoba nie będąca przedsiębiorcą, mamy do czynienia z umową jednostronnie handlową (obrót konsumencki).

V. Zawarcie umowy
Nb 909
Zawarcie umowy agencyjnej odbywa się według ogólnych zasad przyjętych w obrocie. Może dojść do niej w wyniku przyjęcia oferty, rokowań, a także przetargu. Forma umowy, jeżeli ma ona charakter jednostronnie handlowej, może być dowolna. Jednakże, jeżeli zawierana jest w obrocie profesjonalnym, powinna mieć formę pisemną. Dotyczy to przede wszystkim tej sytuacji, w której udzielane jest w umowie pełnomocnictwo do zawierania umów w imieniu dającego zlecenie. Wskazywany wymóg formy pisemnej umowy nie może być jednak łączony z rygorem naruszenia formy pisemnej ad probationem. W związku z tym, zgodnie z art. 7582 KC, każda ze stron może żądać od drugiej pisemnego potwierdzenia treści umowy oraz postanowień ją zmieniających lub uzupełniających. Nie jest ważne zrzeczenie się tego uprawnienia.
Nie można jednak zapomnieć o tych przepisach Kodeksu cywilnego, które "narzucają" określoną formę dokonywania czynności prawnych. Zgodnie z art. 75 KC, jeżeli czynność prawna obejmująca rozporządzenie prawem, którego wartość przekroczy 2000 zł, jak również czynność prawna, z której wynika zobowiązanie do świadczenia o wartości przekraczającej 2000 zł, powinna być stwierdzona pismem. Z kolei, jeżeli w umowie agencyjnej zawarte jest umocowanie agenta do działania w imieniu dającego zlecenie jako pełnomocnik, umowa agencyjna powinna odpowiadać wymogom formy przewidzianej dla danej czynności prawnej, której agencja dotyczy (np. forma aktu notarialnego przy pośredniczeniu nabywania nieruchomości).
Przepisy regulujące umowę agencyjną wprowadzają pewne rozstrzygnięcia co do wymogu formy poszczególnych postanowień umowy ze skutkiem dla całej lub poszczególnych czynności umowy. Dotyczy to trzech sytuacji:
l) zgodnie z art. 7617 ż l KC, w umowie agencyjnej zawartej w formie pisemnej można zastrzec, że agent za odrębnym wynagrodzeniem (prowizja del credere) w uzgodnionym zakresie odpowiada za wyko-


STRONA 733

-nanie zobowiązania przez klienta. Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, agent odpowiada za to, że klient spełni świadczenie. W razie niezachowania formy pisemnej poczytuje się umowę zawartą bez tego zastrzeżenia. Jak z powyższego wynika, agent może za odrębnym wynagrodzeniem przyjąć na siebie odpowiedzialność za wykonanie zobowiązania przez klienta. Zastrzeżenie takie jest ważne i skuteczne, pod warunkiem że zostanie zachowana pisemna forma całej umowy agencyjnej, a nie tylko zastrzeżenia dotyczącego prowizji del credere. Forma ta zastrzeżona jest dla wywołania określonych skutków (ad eventum);
2) zgodnie z art. 7646 ż l KC, strony mogą w formie pisemnej pod rygorem nieważności (ad solemnitatem) ograniczyć działalność agenta -mającą charakter konkurencyjny -na okres po rozwiązaniu umowy agencyjnej (ograniczenie działalności konkurencyjnej). Ograniczenie jest ważne, jeżeli dotyczy grupy klientów lub obszaru geograficznego, objętych działalnością agenta, oraz rodzaju towarów lub usług stanowiących przedmiot umowy. Ograniczenie działalności konkurencyjnej nie może być dłuższe niż 2 lata od rozwiązania umowy. Jak z powyższego wynika, brak formy prawnej przy stwierdzeniu ograniczenia działalności konkurencyjnej prowadzi do nieważności stosownych ograniczeń;
3) zgodnie z art. 7647 KC, dający zlecenie może do dnia rozwiązania umowy odwołać ograniczenie działalności konkurencyjnej z takim skutkiem, że po upływie 6 miesięcy od chwili odwołania jest on zwolniony z obowiązku wypłacania kwot będących rekompensatą za ograniczenie działalności konkurencyjnej (art. 7644 ż 3 i 4 KC). Odwołanie ograniczenia działalności konkurencyjnej wymaga formy pisemnej pod rygorem nieważności. Tak więc również w przypadku odwołania ograniczenia działalności konkurencyjnej forma pisemna jest formą ad solemnitatem.

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 910
Umowa agencyjna może być zmieniona w każdym czasie za zgodą stron. W przypadku zawarcia umowy w szczególnej formie pisemnej lub innej szczególnej, zmiana powinna być dokonana w tej samej formie. Ustanie umowy może być następstwem porozumienia stron umowy, spowodowane upływem czasu, na jaki została zawarta, śmiercią agenta, skorzystaniem z ustawowego prawa odstąpienia (każda ze stron może



STRONA 734

odstąpić od umowy ze względu na niemożliwość świadczenia zawinioną przez jedną ze stron). Ustanie umowy może mieć również miejsce poprzez jej wypowiedzenie. Należy tu jednak wyróżnić dwie sytuacje: wypowiedzenie z zachowaniem terminów wypowiedzenia i wypowiedzenie bez zachowania terminów wypowiedzenia.
W pierwszym przypadku, zgodnie z art. 764\1 ż 1 KC, umowa zawarta na czas nieoznaczony może być wypowiedziana na miesiąc naprzód w pierwszym roku, na 2 miesiące naprzód w drugim roku oraz na 3 miesiące naprzód -w trzecim i następnych latach trwania umowy. Termin wypowiedzenia upływa z końcem miesiąca kalendarzowego -jeżeli umowa nie stanowi inaczej (art. 764\1 ż 3 KC). Ustawowe terminy mogą być przedłużone, ale nie mogą być skracane. Przy przedłużeniu obowiązuje zasada, że termin ustalony dla dającego zlecenie nie może być krótszy niż termin ustalony dla agenta. Przedłużenie terminu dla agenta powoduje przedłużenie dla dającego zlecenie.
W drugiej sytuacji, zgodnie z art. 764\2 ż 1 KC, umowa agencyjna chociażby była zawarta na czas oznaczony, może być wypowiedziana bez zachowania terminów wypowiedzenia z powodu niewykonania obowiązków przez jedną ze stron w całości lub znacznej części, a także gdy zaistnieją nadzwyczajne okoliczności. Jeżeli wypowiedzenie zostało dokonane na skutek okoliczności, za które ponosi odpowiedzialność druga strona, jest ona zobowiązana do naprawienia szkody poniesionej przez wypowiadającego w następstwie rozwiązania umowy (art. 764\2 ż 2 KC).

VII. Prawa i obowiązki stron
Nb 911
Prawom agenta odpowiadają obowiązki dającego zlecenie i odwrotnie.
Ocena praw i obowiązków agenta jest zależna od tego, z jakim typem agencji mamy do czynienia: agencją -pośredniczeniem czy agencją przedstawicielstwem. Jednakże wiele praw i obowiązków obejmuje obydwa typy agencji. Podstawowym prawem agenta jest prawo do wynagrodzenia. Zgodnie z art. 7581 KC, wprowadzona jest swoboda kształtowania zasad wynagrodzenia. Jeżeli zasady te nie zostały określone w umowie, agentowi należy się prowizja. Prowizja, zgodnie z art. 7581 ż 2 KC, jest to wynagrodzenie, którego wysokość zależy od liczby lub wartości zawartych umów. Jeżeli wysokość prowizji nie została w umowie określona, należy się ona w wysokości zwyczajowo przyjętej w stosunkach danego rodzaju, w miejscu działalności prowadzonej przez agenta, a w razie niemożności ustalenia prowizji w taki sposób, agentowi należy się prowi-

STRONA 735

-zja w odpowiedniej wysokości uwzględniającej wszystkie okoliczności bezpośrednio związane z wykonaniem zleconych mu czynności (art. 758\1 ż 3 KC. Agent ma prawo do prowizji z chwilą, w której dający zlecenie powinien był -zgodnie z umową zawartą z klientem -spełnić świadczenie albo faktycznie je spełnił, albo też swoje świadczenie spełnił klient. Strony mogą umówić się inaczej. Jednakże nie mogą umówić się, że agent nabywa prawo do prowizji później niż w chwili, w której klient spełnił świadczenie albo powinien był je spełnić, gdyby dający zlecenie spełnił świadczenie (art. 7613 ż 1 KC). Jeżeli ma miejsce agencja wyłączna, agent ma prawo do prowizji od wszystkich umów zawartych na danym terenie lub grupy towarów zastrzeżonych dla jego właściwości, niezależnie od tego, czy brał w nich udział, przyczyniając się do ich zawarcia. Agent może się domagać udostępnienia informacji potrzebnych do ustalenia, czy wysokość należnej mu prowizji została prawidłowo obliczona. W szczególności może domagać się udostępnienia ksiąg handlowych dającego zlecenie albo żądać, aby wgląd i wyciąg z tych ksiąg został zapewniony biegłemu rewidentowi wybranemu przez strony (art. 7615 ż 2 KC). Agent ma prawo domagać się udostępnienia informacji w drodze wytoczonego powództwa w terminie 6 miesięcy od dnia zgłoszenia żądania dającemu zlecenie.
Innym prawem agenta jest prawo domagania się zwrotu wydatków związanych z wykonaniem zlecenia, ale tylko tych, które były uzasadnione, jeśli ich ilość przekracza zwykłą w danych stosunkach miarę (art. 762 KC) o ile umowa nie stanowi inaczej.
Kolejnym prawem agenta jest żądanie -po rozwiązaniu umowy świadczeń wyrównawczych, określonych w art. 7643 KC. Agent ma także prawo przyjmowania dla dającego zlecenie zapłaty za świadczenie zgodnie z art. 759 KC. Agentowi przysługuje ustawowe prawo zastawu na rzeczach i papierach wartościowych dającego zlecenie, otrzymanych w związku z umową agencyjną dla zabezpieczenia roszczeń o wynagrodzenie, oraz zwrot wydatków i zaliczek udzielonych dającemu zlecenie (art. 763 KC).
Do najważniejszych obowiązków agenta należy aktywne oraz lojalne działanie umożliwiające zawieranie umów przez osoby trzecie z dającym zlecenie oraz zawieranie takich umów. Obowiązek lojalności wyraźnie wynika z art. 760 KC: "każda ze stron jest obowiązana zachować się lojalnie wobec drugiej". Innym obowiązkiem agenta jest przekazywanie wszelkich informacji mających znaczenie dla dającego zlecenie oraz przestrzeganie jego wskazówek uzasadnionych w danych okolicznościach. Do obowiązków agenta należy również podejmowanie w zakresie prowadzo-

STRONA 736

-nych spraw czynności potrzebnych do ochrony praw dającego zlecenie (art. 7601 KC).
Ze wskazanym powyżej obowiązkiem lojalności stron wiąże się obowiązek agenta w przypadku wprowadzenia ograniczenia działalności konkurencyjnej (art. 7646 ż 1 KC). Strony mogą w formie pisemnej pod rygorem nieważności ograniczyć działalność agenta, która ma charakter konkurencyjny na okres maksymalnie 2 lat po rozwiązaniu umowy agencyjnej. Wprowadzenie stosownej klauzuli do umowy nakłada na agenta obowiązek jej przestrzegania. Innym obowiązkiem agenta może być -gdy umowa agencyjna zawarta jest w formie pisemnej -ponoszenie odpowiedzialności za wykonanie zobowiązania przez klienta. Warunkiem takiej odpowiedzialności jest ustalenie odrębnego wynagrodzenia (prowizja del credere). W ramach zobowiązania del credere agent przyjmuje na siebie dodatkową odpowiedzialność o charakterze gwarancyjnym za to, że osoba trzecia wykona umowę na rzecz dającego zlecenie, do zawarcia której doprowadził agent (klauzula del credere) -J. Wid/o, w: Aktualne, 5.9.2, s. 4). Agent odpowiada wówczas za skutek w postaci realizacji umowy. Za taką dodatkową odpowiedzialność agent otrzymuje dodatkowe wynagrodzenie, zwane prowizją del credere.

Nb 912
Podstawowym prawem dającego zlecenie jest roszczenie skierowane do działającego agenta, aby pośredniczył przy zawieraniu umów z klientami albo zawierał umowy w jego imieniu. Prawem dającego zlecenie jest wybór stosownej osoby, która może być agentem, oraz określenie granic umocowania do zawierania umów. Dający zlecenie ma prawo wypowiadania umowy agencyjnej (art. 7641 ż l KC i art. 7642 KC).
Podstawowym obowiązkiem dającego zlecenie jest zapłata wynagrodzenia, zgodnie z zasadami przyjętymi w umowie, albo w formie prowizji (art. 7581 KC). Dający zlecenie, podobnie jak agent, ma obowiązek zachowania lojalności wobec drugiej strony umowy. Ponadto dający zlecenie jest obowiązany przekazywać agentowi dokumenty i informacje potrzebne do prawidłowego wykonywania umowy (art. 7602 ż l KC). Powinien on również -w rozsądnym czasie -zawiadomić agenta o przyjęciu lub odrzuceniu propozycji zawarcia umowy oraz o nie wykonaniu umowy, przy której zawarciu agent pośredniczył lub którą zawarł w imieniu dającego zlecenie. Obowiązek zawiadomienia obejmuje również informację, że liczba umów, których zawarcie przewiduje, lub wartość ich przedmiotu będzie znacznie niższa niż te, której agent mógłby normalnie się spodziewać (art. 7602 ż 2-3 KC). Innym obowiązkiem dającego zlecenie jest złożenie agentowi oświadczenia zawierającego dane o należnej mu prowi


STRONA 737

-zji. Powinien to uczynić nie później niż w ostatnim dniu miesiąca następującego po kwartale, w którym agent nabył prawo do prowizji.
Dający zlecenie może być zobowiązany -po rozwiązaniu umowy -do zrealizowania świadczeń wyrównawczych. Nie może ono jednak przekroczyć wysokości wynagrodzenia agenta za jeden rok, obliczonego na podstawie średniego rocznego wynagrodzenia uzyskanego w okresie ostatnich 5 lat. Jeżeli umowa agencyjna trwała krócej niż 5 lat, wynagrodzenie to oblicza się z uwzględnieniem średniej z całego okresu jej trwania (art. 7643 ż 2 KC). Innym obowiązkiem dającego zlecenie jest wypłacenie agentowi odpowiedniej sumy pieniężnej za ograniczenie działalności konkurencyjnej po rozwiązaniu umowy (art. 7646 ż 3 KC).

VIII. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie zobowiązania
Nb 913
W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy obowiązują generalne zasady określone w art. 471 i nast. KC. Jednakże w przypadku umowy agencyjnej mogą wystąpić pewne szczególne przypadki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy. Mogą one polegać na bezczynności, braku należytej staranności agenta. W przypadku dającego zlecenie może to być niewypłacenie uzgodnionej prowizji (J. Wid/o, w: Aktualne, 5.9.2, s. 4). W sytuacji gdy agent posłużył się przy wykonywaniu zobowiązania osobą trzecią, odpowiada za umowę na zasadzie ryzyka (art. 474 KC).
Szczególnym świadczeniem, jakie może wystąpić po rozwiązaniu umowy, a jakie przysługuje agentowi, jest świadczenie wyrównawcze. Agent może żądać od dającego zlecenie świadczenia, jeżeli w czasie trwania umowy agencyjnej pozyskał nowych klientów lub doprowadził do istotnego wzrostu obrotów z dotychczasowymi klientami, a dający zlecenie w dalszym ciągu czerpie korzyści z umów z tymi klientami (art. 764\3 ż 1 zd. 1 KC). Roszczenie to przysługuje agentowi wówczas, gdy -biorąc pod uwagę wszystkie okoliczności, a zwłaszcza utratę przez agenta prowizji od umów przez dającego zlecenie z tymi klientami -przemawiają za tym względy słuszności. Świadczenie wyrównawcze podlega ograniczeniu kwotowemu -zgodnie z art. 764\3 ż 2 KC.
Uzyskanie świadczenia wyrównawczego nie pozbawia agenta możliwości dochodzenia odszkodowania na zasadach ogólnych. W razie śmierci agenta świadczenia mogą żądać jego spadkobiercy.



STRONA 738

Świadczenie wyrównawcze nie przysługuje agentowi w przypadkach, określonych w art. 7644 KC, gdy:
l) dający zlecenie wypowiedział agentowi umowę na skutek okoliczności, za które odpowiedzialność ponosi agent, usprawiedliwiających wypowiedzenie umowy bez zachowania terminów wypowiedzenia;
2) agent wypowiedział umowę, chyba że wypowiedzenie jest uzasadnione okolicznościami, za które odpowiada dający zlecenie, albo jest usprawiedliwione wiekiem, ułomnością lub chorobą agenta, a względy słuszności nie pozwalają domagać się od niego dalszego wykonywania czynności agenta;
3) agent za zgodą dającego zlecenie przeniósł na inną osobę swoje prawa i obowiązki wynikające z umowy.

ż 8. Umowa komisu
Literatura: A. Kędzierska-Cieślak, Komis (Zagadnienia cywilnoprawne), Warszawa 1973; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996; J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; A. Szpunar, System prawa cywilnego, t. III, Warszawa 1981; J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989.

I. Definicja umowy
Nb 914
Przez umowę komisu przyjmujący zlecenie zwany komisantem zobowiązuje się za wynagrodzeniem zwanym prowizją w zakresie działalności swojego przedsiębiorstwa do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek dającego zlecenie zwanego komitentem, lecz w imieniu własnym.

II. Charakter umowy
Nb 915
Umowa komisu jest umową o świadczenie usług w zakresie pośrednictwa handlowego (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 360). Jest umową konsensualną, gdyż dochodzi do skutku poprzez samo porozumienie stron. Odpłatność umowy komisu wiąże się z tym, że za pośrednictwo przy sprzedaży lub kupnie komisant pobiera zapłatę w formie prowizji (l. Modrzejewski, Prawo, s. 468-469). Umowa komisu jest ponad-


STRONA 739

to umową wzajemną. Jeżeli mamy do czynienia z komisem zakupu, zalicza się umowę komisu do czynności prawnych powierniczych (A. Szpunar, w: System, t. III, cz. 2, s. 658). Umowa komisu jest umową handlową, gdyż komisant działa w zakresie prowadzonego przez siebie przedsiębiorstwa. W umowie komisu wyróżniamy dwa jej typy: komis sprzedaży i komis kupna. Przy komisie sprzedaży komitent zachowuje własność rzeczy oddanej w komis aż do momentu jej zbycia przez komisanta (l. Wid/o, w: Aktualne, s. 4.1.1). Natomiast w przypadku komisu kupna komisant nabywa własność rzeczy od osoby trzeciej, a następnie musi przenieść własność rzeczy i wydać przedmiot transakcji komitentowi.
Istotą umowy komisu jest sprzedaż lub kupno rzeczy ruchomej na rachunek komitenta (w znaczeniu organizacyjno-ekonomicznym), lecz w imieniu własnym. Komisant pełni rolę strony transakcji, a nie pełnomocnika. Odróżnia to umowę komisu od zlecenia, gdyż w tym ostatnim przypadku czynność dokonywana jest z bezpośrednim skutkiem dla zleceniodawcy. Pełni on rolę zastępcy pośredniego, mianowicie zobowiązuje się za wynagrodzeniem do kupna lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek komitenta, lecz w imieniu własnym. Zgodnie z wyr. SA w Poznaniu z 10.8.1995 r. (1 ACr 169/95, Wok. 1996, Nr 7, s. 44), przy sprzedaży komisowej umowa dochodzi do skutku pomiędzy nabywcą a komisantem działającym w imieniu własnym, nie zaś w imieniu komitenta.

III. Przedmiot umowy
Nb 916
Treść umowy powinna zawierać określenie: przedmiotu transakcji komisowej, cechy transakcji, sposobu wynagrodzenia (prowizja), terminu do którego musi być dokonana transakcja komisowa.
Przedmiotem umowy komisu może być wyłącznie kupno lub sprzedaż rzeczy ruchomych. Nie mogą być w związku z tym przedmiotem transakcji papiery wartościowe, tak jak to przewidywała umowa komisu w uchylonych przepisach Kodeksu handlowego (art. 581 KH) -zob. L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 360. Przy umowie komisu sprzedaży określa się cenę przedmiotu jako minimalną, natomiast przy umowie komisu kupna -jako cenę maksymalną.
Zasadą jest, że za świadczone usługi komisant pobiera wynagrodzenie najczęściej w formie prowizji wyrażonej w procentowym stosunku do ceny kupna lub sprzedaży przedmiotu umowy. Wskazuje się jednak, że możliwy jest inny niż powyższy sposób określenia wynagrodzenia komisanta, np. przez wypłaty wynagrodzenia stałego (A. Kędzierska-Cieślak,


STRONA 740

Komis, s. 59 i nast.). Umowa komisu może być zawarta na czas oznaczony lub nieoznaczony. Jeżeli upłynie określony w umowie okres jej obowiązywania, umowa wygasa bez względu na to, czy komisant zbył rzecz, czy ją nabył. Od terminu, na jaki zawarta jest umowa komisu, należy odróżnić określenie terminu wykonania transakcji komisowej. Terminy te zasadniczo się pokrywają, choć w umowie komisu można określić krótszy termin dla dokonania określonej transakcji, w szczególności wówczas, gdy umowa obejmuje kilka rzeczy ruchomych. Dla każdej z nich może być określony odmienny termin realizacji transakcji.

IV. Strony umowy
Nb 917
Stronami umowy komisu są: dający zlecenie -zwany komitentem oraz przyjmujący zlecenie -zwany komisantem. Komitentem może być każda osoba korzystająca z usług komisanta, osoba fizyczna, osoba prawna oraz tzw. ułomna osoba prawna. Zgodnie z zasadami przyjętymi w Kodeksie cywilnym (art. l KC), nie mogą nimi być jednostki organizacyjne nie posiadające osobowości prawnej. Wydaje się jednakże, że zarówno spółka jawna, jak i komandytowa, których celem jest prowadzenie przedsiębiorstwa, mogą być komitentami. Komisantem mogą być również osoby fizyczne i prawne (a także, jak sądzę, nie posiadające osobowości prawnej -spółka jawna i komandytowa), które prowadzą przedsiębiorstwo (w znaczeniu funkcjonalnym), a ich działalność polega na kupnie lub sprzedaży rzeczy ruchomych na rachunek komitenta, lecz w imieniu własnym (nie wskazuje na taką możliwość, L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 360). Komisant musi być więc kwalifikowanym przedsiębiorcą. Działalność komisowa nie musi być jedyną działalnością prowadzoną przez komisanta (J. Wid/o, w: Aktualne, s. R.4.1.2).
Przy umowie komisu możemy wyróżnić wewnętrzny i zewnętrzny stosunek między uczestnikami transakcji. Stosunek wewnętrzny realizowany jest między komisantem a komitentem, stosunek zewnętrzny między komisantem a kupującym lub sprzedającym. W ten sposób komitent może pozostać anonimowy wobec osób trzecich, nabywców lub sprzedających w szczególności.

V. Zawarcie umowy
Nb 918
Zawarcie umowy odbywa się według ogólnych reguł. Nie jest wymagana szczególna forma. Zgodnie z poglądem doktryny, nie może mieć za-


STRONA 741

-stosowania art. 75 KC, gdyż w tej umowie nie dochodzi do rozporządzenia prawem o wartości przekraczającej 2000 zł ani z tej umowy nie wynika zobowiązanie do świadczenia wartości przekraczającej tę kwotę(A. Kędzierska-Cieślak, Komis, s. 140; H. Piekarski, Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1972, s. 1579). Przy zawarciu tej umowy chodzi o zobowiązanie do świadczenia usług komisowych (H. Piekarski, Kodeks, s. 1579). Jednakże, ponieważ jest to umowa zawarta w ramach obrotu handlowego, wskazane jest, aby była zawarta na piśmie.

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 919
Umowa komisu może być zmieniona w każdym czasie za zgodą stron. Jeżeli nie jest zawarta na czas nieoznaczony, dopuszczalne jest jej wypowiedzenie w każdym czasie (analogia do art. 746 KC). Innymi przyczynami wygaśnięcia umowy są: wykonanie umowy, upływ terminu, jeżeli umowa została zawarta na czas oznaczony, śmierć komisanta (chyba że strony postanowią inaczej).

VII. Wykonanie umowy
Nb 920
Umowa powinna być wykonana ze szczególną starannością po stronie komisanta, z uwzględnieniem zawodowego charakteru jego działalności -art. 355 ż 2 KC. Wykonanie umowy powinno odbyć się zgodnie z jej treścią. Komitent zobowiązany jest do zapłaty wynagrodzenia (prowizji) komisantowi. W wykonaniu zawartej między komitentem a komisantem umowy komisu komisant zawiera umowę sprzedaży z osobą trzecią, której zbywa rzecz stanowiącą własność komitenta. Do sprzedaży stosuje się art. 535 i nast. KC. Z kolei, przy umowie komisu zakupu wykonanie umowy komisu następuje poprzez nabycie rzeczy ruchomej od osoby trzeciej na rzecz komitenta. Stroną umowy jest komitent.

VIII. Prawa i obowiązki stron
Nb 921
Do podstawowych obowiązków komisanta należy:
l) wydanie komitentowi wszystkiego, co przy wykonaniu zlecenia uzyskał, w szczególności przez przelanie na niego wierzytelności, które nabył na jego rachunek (komis sprzedaży). Natomiast przy



STRONA 742

komisie kupna ma on obowiązek przeniesienia własności nabytej rzeczy ruchomej na komitenta. Komisant powinien wydać wszelkie prawa majątkowe i inne korzyści, jakie uzyskał przy sprzedaży komisowej;
2) dążenie do nabycia rzeczy po cenie najniższej, a zbycia -po cenie najwyższej. Jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta, komitent może niezwłocznie po otrzymaniu zawiadomienia o wykonaniu zlecenia oświadczyć, że nie uznaje czynności za dokonaną na jego rachunek. Jeżeli nie złoży takiego oświadczenia, jest to równoznaczne z wyrażeniem zgody na wyższą cenę (art. 768 ż 2 KC). Jeżeli natomiast komisant sprzedał rzecz oddaną mu do sprzedaży za cenę niższą od ceny oznaczonej przez komitenta, obowiązany jest zapłacić komitentowi różnicę;
3) jeżeli rzecz jest narażona na zepsucie, a nie można czekać na decyzję komitenta oraz gdy wymaga tego interes komitenta, komisant ma obowiązek sprzedaży rzeczy z zachowaniem należytej staranności. Normalnie komisant jest uprawniony do zbycia rzeczy narażonej na zepsucie, ale w przypadku gdy wymaga tego interes komitenta, prawo to przekształca się w obowiązek komisanta;
4) zawiadomienie komitenta o sprzedaży rzeczy narażonej na zepsucie (art. 769 ż 1 zd. ostatnie KC);
5) sprawowanie pieczy nad powierzonym mu mieniem komisowym, które powinno być zachowane w stanie nie pogorszonym;
6) umowa między komisantem a komitentem może tworzyć dodatkowe obowiązki między stronami, w szczególności ubezpieczenia rzeczy.

Podstawowym prawem komisanta jest:
1) otrzymanie wynagrodzenia, które najczęściej ma formę prowizyjną.
Komisant nabywa roszczenie o zapłatę z chwilą gdy komitent otrzymał rzecz (komis kupna) lub cenę (komis sprzedaży). Jeżeli umowa jest dokonywana częściami, roszczenie komisanta powstaje w miarę wykonywania umowy (art. 772 ż I KC). Komisant może ponadto żądać prowizji gdy umowa nie została wykonana z przyczyn dotyczących komitenta;
2) ustawowe prawo zastawu na rzeczach stanowiących przedmiot komisu dopóki rzeczy te znajdują się u niego lub u osoby, która je dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nimi rozporządzać za pomocą dokumentów (art. 773 ż I KC). Komisant ma pierwszeństwo zaspokajania roszczeń z wierzytelności, którą nabył na rachunek dającego zlecenie, z pierwszeństwem przed innymi wierzycielami osobistymi komitenta (art. 773 ż 2 KC).


STRONA 743
Nb 922
Do najważniejszych praw komitenta (będących odwzorowaniem obowiązków komisanta) należy:
l) otrzymanie korzyści uzyskanych przez komisanta przy wykonaniu umowy kupna lub sprzedaży komisowej;
2) otrzymanie korzyści przy zawarciu umów korzystniejszych dla komitenta;
3) prawo do nieuznania czynności za dokonaną na jego rachunek (oświadczenia), jeżeli komisant nabył rzecz za cenę wyższą od ceny oznaczonej przez komitenta;
4) prawo do bycia zawiadomionym o dokonaniu sprzedaży rzeczy narażonej na zepsucie (art. 769 ż 1 zd. ostatnie KC).

Do obowiązków komitenta należy zapłata prowizji komisantowi.
IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 923
Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy może wiązać się z zawinionym przez komisanta niedojściem do skutku transakcji kupna lub sprzedaży, nieterminowością, nieosiągnięciem oznaczonej ceny, niewydaniem komitentowi wszystkiego, co otrzymał komisant w ramach wykonywanej umowy (J. Widło, w: Aktualne, s. 4.2.2). W powyższych przypadkach będą miały zastosowanie ogólne
reguły odpowiedzialności określone w art. 471 i nast. oraz art. 415 i nast. KC. Jeżeli komitent nie odbierze rzeczy w terminie (komis kupna), zastosowanie mają przepisy o skutkach zwłoki kupującego przy odebraniu rzeczy sprzedanej.

X. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi
Nb 924
Jak to już zostało stwierdzone, w wykonaniu umowy komisu zawierana jest umowa sprzedaży, której stroną jest komisant jako sprzedający lub kupujący. W przypadku sprzedaży komisowej do komisanta odnoszą się przepisy o odpowiedzialności za wady rzeczy sprzedanej. Jednocześnie art. 770 KC wprowadza szczególne rozwiązania dla problematyki rękojmi przy sprzedaży komisowej. Zgodnie z art. 770 KC, komisant nie ponosi odpowiedzialności za ukryte wady fizyczne rzeczy, jak również za jej wady prawne, jeżeli przed zawarciem umowy podał to do wiadomości kupującego. Wyłączenie odpowiedzialności nie dotyczy wad rzeczy, o których komisant wiedział lub mógł się z łatwością dowiedzieć (art. 770 KC). Przepis ten pozwala również na ograniczenie odpowiedzialności z tytułu rę-


STRONA 744

-kojmi przy umowie sprzedaży rzeczy ruchomych z udziałem konsumentów. Ograniczenie odpowiedzialności komisanta nie odnosi się do wad fizycznych jawnych, tzn. tych, które przy zachowaniu należytej staranności można wykryć przy badaniu zwykłym bez potrzeby badań technicznych. Chodzi więc owady, które znał lub z łatwością mógł wykryć.
Do odpowiedzialności komitenta względem nabywcy rzeczy oddanej do sprzedaży komisowej nie mają zastosowania przepisy o odpowiedzialności z tytułu rękojmi za wady fizyczne rzeczy, także wtedy, gdy komisant wyłączył swoją odpowiedzialność za te wady na podstawie art. 770 KC (uchw. SN z 5.6.1981 r., II CZP 27/81, OSNC 1981, Nr 12, poz. 232). Zgodnie z wyr. SN z 18.11.1983 r., do wyłączenia odpowiedzialności komisanta na podstawie art. 770 KC za ukryte wady sprzedanej rzeczy nie wystarcza umieszczenie w lokalu sklepowym odpowiedniego ogłoszenia: skutek taki może mieć jedynie podanie do wiadomości kupującego, że komisant odpowiedzialność swą za takie wady wyłącza, tzn. skierowanie odpowiedniego oświadczenia wprost do kupującego. Gdy chodzi o przedmioty o szczególnej wartości, dalsza przewidziana w art. 770 KC przesłanka wyłączenia odpowiedzialności komisanta za wady ukryte sprzedanej rzeczy, polegająca na tym, że komisant o wadzie nie wiedział i nie mógł z łatwością o niej się dowiedzieć, jest spełniona wtedy, gdy komisant zbadał dostarczony mu przedmiot z udziałem specjalisty; powołanie się na wyniki badania dostarczone przez osobę, która cenny przedmiot oddała do sprzedaży, jest z tego punktu widzenia niewystarczające. Nie stanowi wady ukrytej w rozumieniu art. 770 KC, za którą komisant może wyłączyć swą odpowiedzialność, okoliczność, że kupującemu wydano inną rzecz aniżeli umówiony przedmiot transakcji, np. falsyfikat zamiast oryginału (perły sztuczne zamiast naturalnych); wyłączenie przeto odpowiedzialności komisanta na podstawie art. 770 KC za tego rodzaju wadę ukrytą nie jest dopuszczalne (I CR 336/83, OSNC 1984, Nr 9, poz. 159 z glosami A. Szpunara, OSP 1985, Nr 1, poz. 4; E. Łętowskiej, NP 1985, Nr 1, s.117-122; M. Jodkowskiej, OSP 1985, Nr 12, poz. 226).
Należy również przyjąć, że art. 575 KC ("Jeżeli z powodu wady prawnej rzeczy sprzedanej kupujący jest zmuszony wydać rzecz osobie trzeciej, umowne wyłączenie odpowiedzialności z tytułu rękojmi nie zwalnia sprzedawcy od obowiązku zwrotu otrzymanej ceny, chyba że kupujący wiedział, iż prawa sprzedawcy były spełnione albo że nabył rzecz na własne niebezpieczeństwo") nie ma zastosowania do odpowiedzialności komisanta, gdy została ona wyłączona na podstawie art. 770 KC (uchw. SN z 30.5. ł 996 r., II CZP 42/96, OSNC 1996, Nr 10, poz. 128).
Jak to już zostało stwierdzone, wyłączenie odpowiedzialności komisanta określone w art. 770 KC -jest nieskuteczne, jeżeli komisant wiedział o wadzie prawnej i ukrytej wadzie fizycznej lub z łatwością mógł się dowiedzieć. Jeżeli dochodzi do zawarcia umowy kupna komisowego, osoba trzecia jest zobowiązana z tytułu rękojmi na zasadach obowiązujących w odniesieniu do umowy sprzedaży. Komisant może wówczas realizować uprawnienia z tytułu rękojmi, jeżeli wystąpi wada rzeczy nabywanej, ale może uprawnienia te przenieść na komitenta wraz z przeniesieniem własności rzeczy nabywanej w ramach umowy komisu (J Widło, w: Aktualne, s. 4.2.4).

STRONA 745

ż 9. Umowa przewozu
Literatura: Z. Dominiczak, Problematyka prawa przewozu osób, Wrocław 1987; H. Goik, Pojęcie przewoźnika według art. 774 k.c. (na tle przepisów z zakresu transportu drogowego), Prace Prawnicze UŚ 1972, Nr 3; W Górski, System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Warszawa ł 981; W Górski, Umowa przewozu, Warszawa 1983; W Górski, Prawo transportowe, Szczecin 1993; W Górski, A. Żabski, Prawo przewozu. Komentarz, Warszawa 1990; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1990; J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, Warszawa 1998; M. Sośniak, Prawo przewozu lądowego, Warszawa 1974; J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989; S. Władyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1993.

I. Definicja umowy
Nb 925
Umowa przewozu, zgodnie z art. 774 KC, jest umową, w której przewoźnik zobowiązuje się w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do przewiezienia za wynagrodzeniem osób lub rzeczy. Następstwem tej umowy jest więc przewiezienie osób lub rzeczy z jednego miejsca do drugiego za pomocą środka transportu. Definicja ta określa ogólne zasady umowy przewozu, obejmując zarówno przewóz osób, jak i rzeczy, nie uwzględniając jednak specyfiki umowy przewozu ze względu na rodzaj transportu. Dlatego też przyjęto, że przepisy tytułu XXV KC poświęconego umowie przewozu stosuje się do przewozu tylko o tyle, o ile przewóz ten nie jest uregulowany odrębnymi przepisami. Oznacza to, że przepisy Kodeksu cywilnego mają jedynie subsydiarne zastosowanie w stosunku do przewozów zawartych w przepisach szczególnych (J Okolski, Prawo, s. 473). W związku z powyższym, należy przyjąć, że tylko w odniesieniu do przewozu konnego (mającego marginalne znaczenie) zastosowanie mają przepisy Kodeksu cywilnego. Transport kolejowy, samochodowy, lotniczy i żegluga śródlądowa uregulowane są w ustawie z 15.11.1984 r. -Prawo przewozowe (tekst jedn. Dz.U. z 2000 r. Nr 50, poz. 601) i przepisach szczególnych. Zgodnie z art. l ust. l PrPrzew, ustawę tę stosuje się do przewozu osób lub rzeczy we wszelkich dziedzinach transportu z wyłączeniem wspomnianego transportu konnego i morskiego. Do przewozów morskich ma zastosowanie ustawa z 1.12.1961 r. -Kodeks morski (tekst jedno Dz. U. z 1998 r. Nr 10, poz. 36 ze zm.). Z kolei transport pocztowy jest uregulowany w art. 48 ust. 2 i art. 60 ustawy z 23.11.1990 r. o łączności (tekst jedn. Dz. U. z 1995 r. Nr 117, poz. 564 ze zm.). W konse-


STRONA 746

-kwencji należy przyjąć, że rozwiązanie przyjęte w Kodeksie cywilnym ma niewielkie znaczenie w praktyce w odniesieniu do poszczególnych gałęzi transportu (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 373; również M. Stec, w: Prawo, s. 192).

II. Charakter umowy
Nb 926
Przyjmuje się, że umowa przewozu jest umową zaliczaną do kategorii umów o świadczenie usług. Usługą jest przemieszczenie, a więc dokonanie czynności faktycznej (organizatorskiej) z jednego miejsca do drugiego. Jak wskazano w literaturze, w istocie chodzi o dowiezienie rzeczy lub osoby do oznaczonego miejsca (M. Stec, w: Prawo, s. 192). Umowa ta nosi cechy zobowiązania rezultatu, co wiąże się z realizacją określonych czynności, które nie mają tylko wymiaru starannego działania, ale polegają na osiągnięciu rezultatu, jakim jest dowiezienie towaru lub osób. Umowa przewozu jest umową wzajemną, odpłatną. Odpłatność należy do essentialia negotii tej umowy, podobnie jak to, że jedną ze stron umowy musi być przewoźnik, tj. osoba podmiotowo kwalifikowana, prowadząca działalność gospodarczą (umowa handlowa). Jeżeli więc przewóz byłby dokonywany nieodpłatnie lub bez udziału przewoźnika, to nie mielibyśmy do czynienia z umową przewozu i nie mogłyby mieć zastosowania przepisy Kodeksu cywilnego. Wydaje się, że należy wówczas stosować (przy przewozie z grzeczności, okazjonalnej) art. 750 KC i przyjąć, że mamy do czynienia z umową o świadczenie usług, typową i adhezyjną (J. Okolski, Prawo, s. 474). Dochodzi więc ona do skutku w oparciu o istniejące wzorce umowne, według których druga strona nie będąca przewoźnikiem, może do niej przystąpić lub nie. Największe problemy rodzi ustalenie realności bądź konsensualności tej umowy. Nie powinno być wątpliwości, że w ujęciu Kodeksu cywilnego jest to umowa konsensualna, dochodzi do jej zawarcia bez konieczności wydania przedmiotu przewozu, tj. już w momencie porozumienia przewoźnika z drugą stroną umowy co do istotnych postanowień umowy. Dotyczy to również transportu morskiego. Uwagi te można odnieść do przewozów osobowych. Jednakże problem ten jest traktowany odmiennie w transporcie towarowym przy przewozie przesyłek bagażowych i pocztowych. Art. 25 ust. 2 -PrPrzew uzależnia zawarcie umowy od przekazania przesyłki przewoźnikowi do transportu. W takim przypadku mamy do czynienia z realnym charakterem umowy sprzedaży przewozu.


STRONA 747

Charakterystyczne dla umowy przewozu jest odróżnienie przewozu osób od przewozu rzeczy. Jednakże tylko nieliczne przepisy odnoszą się do obu typów przewozu. W przewozie rzeczy odrębnie traktuje się przewóz przesyłek towarowych i przesyłek bagażowych. Mimo że obydwa dotyczą przewozu rzeczy, to jednak przesyłki bagażowe uregulowane są w przepisach odnoszących się do przewozu osób (art. 777 ż 2 KC). Z kolei od przesyłek bagażowych należy odróżnić przewóz bagażu podręcznego, który podróżny zabiera ze sobą do środka transportu (A. Jakubecki, w: Aktualne, R.12, s. 1.1).

III. Treść umowy przewozu
Nb 927
Do elementów przedmiotowo istotnych tej umowy zalicza się:
1) oznaczenie trasy przewozu,
2) określenie wynagrodzenia przewoźnika,
3) określenie przedmiotu przewozu.
Określenie trasy przewozu ma zazwyczaj postać określenia miejscowości początkowej i docelowej, do której będzie zrealizowany przewóz. Jak to już zostało stwierdzone, jeżeli umowa zawarta jest bez określenia wynagrodzenia, nie mamy do czynienia z umową przewozu. W różnych gałęziach transportu odmiennie określa się wynagrodzenie przewoźnika. W przewozie rzeczy opłata ta zwana jest przewoźnym, w przewozie pasażerskim opłatą za przejazd, w morskim przewozie pasażerskim opłatą za przewóz, a w morskim przewozie rzeczy zwana jest frachtem. Określenie przedmiotu przewozu odnoszone jest w art. 774 KC do przewozu ludzi i rzeczy. W przewozie rzeczy oznaczenie przedmiotu przewozu w różnych aktach prawnych jest różnie określane: w prawie przewozowym określa się je mianem "przesyłka", a w Kodeksie morskim pojęciem "ładunek". Poza wskazanymi essentialia negotii umowy przewozu występują również na elementy podmiotowo istotne (accidentalia negotii) i nieistotne (naturalia negotii). Możemy do nich zaliczyć deklarację wartości przesyłki, przy przewozie osób szczegółowe wskazanie trasy, środka transportu, opakowanie, ładunek i rozładunek itp. (A. Jakubecki, w: Aktualne, R.12, s. 1.1).

IV. Strony umowy
Nb 928
Stronami umowy są: przewoźnik oraz druga strona określana w transporcie osobowym jako "podróżny" lub "pasażer", w transporcie towaro-


STRONA 747

-wym "wysyłający", "nadawca" czy w przewozie morskim "frachtujący".
Umowa przewozu jest umową handlową podmiotowo kwalifikowaną dlatego, że -zgodnie z art. 774 KC -może być zawarta tylko z przewoźnikiem. Przewoźnikiem może być osoba fizyczna, osoba prawna, ale także spółka jawna, komandytowa, komandytowo-akcyjna (jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej), która prowadzi przedsiębiorstwo przewozowe (inaczej H. Goik, Pojęcie, s. 20). Ponieważ przewoźnik musi prowadzić swoją działalność za wynagrodzeniem, należy przyjąć, że jego działalność ma charakter zawodowy. Dlatego też jego usługi będą oceniane z uwzględnieniem zawodowego charakteru działalności (art. 355 ż 2 KC).
W umowie przewozu może wystąpić jeden przewoźnik, ale możliwe są rozwiązania, w których występuje ich więcej. Wprawdzie podróżny (pasażer), wysyłający (nadawca, frachtujący) zawierają umowę z jednym przewoźnikiem, ale ten zawiera umowy z kolejnymi przewoźnikami. Ci ostatni zwani są przewoźnikami faktycznymi (M. Stec, w: Prawo, s. 116). Poprzez fakt powierzenia transportu innemu przewoźnikowi ponosi on odpowiedzialność za ich czynności jak za czyn własny (art. 474, 781 ż l KC, art. 5 PrPrzew). Może wystąpić również inna sytuacja, która polega na udziale kilku przewoźników, z którymi jest jedna umowa. Wówczas przewóz polega na wykonywaniu go przez kilka osób będących przewoźnikami w tej samej gałęzi transportu (przewóz sukcesywny) albo w różnych gałęziach transportu (np. przewóz drogowy, rzeczny, kolejowy). W tym ostatnim przypadku mowa jest o przewozie multimodalnym (kombinowanym). Ważne jest, aby wykonywanie przewozu (bez względu na to, czy odbywa się w ramach tej samej branży transportowej, czy różnych gałęzi transportu) odbywało się na podstawie jednego dokumentu przewozowego (bezpośredni list przewozowy). Zasadą jest, że odpowiedzialność kolejnych przewoźników jest odpowiedzialnością solidarną między nimi w stosunku do drugiej strony umowy, chyba że przewoźnik uczestnik przewozu sukcesywnego lub multimodalnego udowodni, że szkoda nie powstała w czasie wykonywania przez nich transportu.
Od wskazanej powyżej sytuacji należy odróżnić te przypadki, gdy przy zawarciu umowy przewozu rzeczy obok stron umowy występuje trzeci podmiot -odbiorca przesyłki, który nie jest nadawcą. Powstaje wówczas trójkątny układ podmiotowy, którego wyjaśnienie powoduje rozbieżności w doktrynie. Przyjmuje się nawet, że jest to umowa trójstronna (z odbiorcą jako trzecią stroną) oraz że nadawca i odbiorca stanowią jedną stronę umowy, a także -co sądzę jest poglądem właściwym -że jest zawierana umowa przewozu jako umowa o świadczenie na rzecz osoby trzeciej (art. 393 KC; W Górski, System, t. III, cz. 2, s. 500 i nast.; M. Gaik, Pojęcie, s. 20).


STRONA 749

V. Zawarcie umowy
Nb 929
Zawarcie umowy przewozu należy oceniać odmiennie z uwzględnieniem rodzajów transportu. Przy transporcie osobowym, towarowym, transporcie morskim zawarcie umowy następuje według generalnych zasad złożenia oferty i jej przyjęcia. Z ofertą występuje podróżny, nadawca, a druga strona -przewoźnik, ofertę przyjmuje lub odrzuca (zob. M. Stec, w: Prawo, s. 197). Istnieją jednak poglądy, według których przyjmuje się, że to przewoźnik jest oferentem, gdyż ogłasza taryfy przewozowe, a podróżny (wysyłający) oblatem.
Wiąże się to również z adhezyjnym charakterem umowy. Inaczej rzecz należy ujmować w transporcie towarowym w odniesieniu do przesyłek bagażowych i pocztowych (z wyjątkiem transportu morskiego). Procedura zawarcia umowy składa się z dwóch etapów. W etapie pierwszym nadawca składa pisemne zamówienie (ofertę) na środek transportu, które jest przyjmowane przez przewoźnika. W wyniku takich czynności zostaje zawarta umowa przedwstępna. Drugi etap obejmuje wydanie przesyłki wraz ze sporządzeniem dokumentów przewozowych i kończy się zawarciem właściwej umowy przewozu (M. Stec, w: Prawo, s. 197-198).
Przepisy Kodeksu cywilnego nie przewidują żadnej szczególnej formy zawarcia umowy przewozu. Jednakże z art. 780 KC wynika, że w razie przewozu rzeczy wysyłający powinien na żądanie przewoźnika wydać mu list przewozowy. Treść listu przewozowego, zgodnie z art. 779 KC, obejmuje: nazwę, adres wysyłającego i odbiorcy, określenie przewoźnika i wysokości przewoźnego, określenie przesyłki według rodzaju, ilości oraz sposobu opakowania i wartość rzeczy szczególnie cennych. Z kolei, zgodnie z art. 38 ust. l PrPprzew, wydanie listu przewozowego jest obligatoryjne, chyba że przy danym rodzaju przewozu powszechnie przyjęty jest inny sposób dostarczania informacji niezbędnych do prawidłowego wykonania przewozu. Zagadnienie wystawiania dokumentów przewozowych zostało pominięte w Kodeksie cywilnym w odniesieniu do przewozu osób.
Natomiast, zgodnie z przepisami wykonawczymi, obligatoryjne jest również w transporcie osobowym wydanie dokumentów, zwanych biletami za przejazd. Odmienne zasady przyjęte zostały w odniesieniu do przewozu przesyłek, inne w ustawie -Prawo przewozowe, inne w Kodeksie morskim.
Przy zawarciu umów o przewóz przesyłek istnieje obowiązek wystawienia listu przewozowego (przepisy KC przyjmują, że jest to dokument fakultatywny, tj. wydany na żądanie przewoźnika). Treść listu przewozowego określa art. 38 ust. 2 PrPrzew. List przewozowy jest jednostronnym


STRONA 750

dokumentem sporządzonym i podpisanym przez wysyłającego (nadawcę) na każdą przesyłkę i składany przewoźnikowi, który stwierdza na nim przyjęcie przesyłki do transportu. Następnie przewoźnik wydaje nadawcy kopię listu przewozowego zwaną wtórnikiem. List przewozowy jest dokumentem prywatnym w rozumieniu art. 245 KPC (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 377). Dokument prywatny stanowi dowód tego, że osoba, która go podpisała złożyła oświadczenie zawarte w dokumencie i stanowi jedynie dowód zawarcia umowy, czyli jest to forma ad probationem. Wystawienie dokumentu nie uzależnia zawarcia umowy przewozu. Wskazuje się, że list przewozowy pełni funkcję legitymacyjną (w czasie trwania przewozu daje prawo dysponowania przesyłką), informacyjno-instrukcyjną (możliwość zaznajomienia się z postanowieniami umowy i zasadami wykonania przewozu), dowodową (stanowi dowód zawarcia umowy) -zob. M. Stec, w: Prawo, s. 200.
List przewozowy może mieć również formę przekazu elektronicznego, wydruku komputerowego lub innego dokumentu zgodnego z art. 38 ust. 2 PrPrzew (zob. szerzej M. Stec, w: Prawo, s. 20; L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 377-388; A. Jakubecki, w: Aktualne, R.12, s. 11).
W przypadku umów, które mają realny charakter wystawienie dokumentów przewozowych stanowi przesłankę zawarcia umowy. Mają więc one charakter konstytutywny przy zawieraniu tych umów. Inaczej należy traktować dokumenty przewozowe przy tych umowach, które mają charakter konsensualny w transporcie morskim. Jak to już stwierdzono, listy przewozowe mają charakter dowodowy. Natomiast w przypadku tzw. umów bukingowych, tj. umów przewozu morzem poszczególnych rzeczy lub ładunków, wystawiana jest nota bukingowa, stwierdzająca istotne postanowienia zawartej umowy i dowodzący fakt jej zawarcia. Inny charakter mają dokumenty będące dowodem przyjęcia przez przewoźnika ładunku na statek, które mają charakter fakultatywny i stanowią pośredni dowód zawarcia umowy. Są to tzw. konosamenty morskie (K. Kruczalak, Umowy, s. 160). Konosament jest dokumentem, w którym przewoźnik morski potwierdza przyjęcie ładunku do przewozu i zobowiązuje się do wydania go osobie legitymującej się posiadaniem konosamentu. Konosament stanowi tytuł do tego, aby na jego podstawie w czasie wykonywania przewozu jego posiadacz mógł dysponować ładunkiem. Konosament zdefiniowany w art. 122 Kodeksu morskiego ma charakter papieru wartościowego (podobnie jak weksel lub czek). Jego byt prawny jest niezależny od ładunku. Nabycie prawa do ładunku bez nabycia dokumentu jest nieskuteczne. Zniszczenie konosamentu unicestwia prawa z niego wynikające.


STRONA 751

Występują trzy rodzaje konosamentów (K. Kruczalak, Prawo papierów wartościowych, Sopot 1998, s. 94):
1) imienne wymieniające osobę odbiorcy, przeniesienie praw z konosamentu następuje tylko w drodze cesji wierzytelności na podstawie art. 509 i nast. KC;
2) na zlecenie (np. załadowcy), których obrót dokonuje się przez indos;
3) na okaziciela -przy którym uprawnionym jest każdoczesny posiadacz, gdyż nie jest wymieniony w treści konosamentu żaden podmiot, przeniesienie praw następuje zgodnie z art. 517 KC przez samo wydanie konosamentu.
Poza wymienionymi dokumentami przewozowymi należy wskazać w transporcie pasażerskim na wspomniane bilety za przejazd i tzw. kwity bagażowe. Bilety nie stanowią dowodu zawarcia umowy, ale traktowane są jako tzw. znaki legitymacyjne obejmujące uprawnienia podróżnego w ten sposób, że ich realizacja w razie braku biletu jest niemożliwa. Przyjęcie natomiast kwitu bagażowego przez podróżnego obok wydania przesyłki jest warunkiem zawarcia umowy.

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 930
W prawie przewozowym przyjęto szczególne -w stosunku do ogólnie obowiązujących -zasady zmiany i odstępstwa od umowy. Art. 17 przewiduje, że zmiana lub odstąpienie od umowy przez podróżnego może nastąpić przed rozpoczęciem podróży lub w miejscu zatrzymania środka transportu. Jeżeli dokonuje się zmiany umowy, może to odnosić się do trasy przewozu, klasy środka transportu, miejsca przeznaczenia. Z kolei, zgodnie z art. 53 PrPrzew, nadawca może odstąpić od umowy i zmienić umowę w zakresie żądania zwrotu przesyłki do miejsca nadania, wydania przesyłki w innym miejscu lub innej osobie niż wskazana w liście przewozowym.

VII. Wykonanie umowy
Nb 931
Jak to już zostało stwierdzone, przewoźnik może wykonywać świadczenie osobiście, a także posłużyć się innymi przewoźnikami, za których ponosi się odpowiedzialność jak za własne czyny. Wykonanie zobowiązania powinno odbyć się zgodnie z umową, ale w przypadku przewoźnika powinien on dołożyć należytej staranności, gdyż będzie ona oceniana z uwzględnianiem zawodowego charakteru jego działalności (art. 355 ż 2 KC).



STRONA 752

VIII. Prawa i obowiązki stron
Nb 932
Prawa i obowiązki stron umowy przewozu są tożsame przy różnych rodzajach przewozu tylko na podstawie art. 774 KC, tzn. odnosi się to do przewozu rzeczy lub osób oraz zapłaty wynagrodzenia. Jednakże pozostałe, szczegółowe prawa i obowiązki powinny być omówione odrębnie dla przewozu osób, odrębnie dla przewozu rzeczy.
Nb 933
Do najważniejszych praw podróżnego należą:
l) zabranie do środka transportu bez dodatkowej opłaty bagażu podręcznego,
2) nadanie większego bagażu jako przesyłki bagażowej,
3) przewiezienie usługowe zwierzęcia domowego,
4) bezpłatny powrót do miejsca wyjazdu w razie przerwy w ruchu lub utraty połączenia, chyba że przewoźnik nie ma możliwości zorganizowania takiego przewozu.
Do najważniejszych obowiązków podróżnego (pasażera) należą:
l) zapłata wynagrodzenia,
2) przestrzeganie przepisów porządkowych.
Nb 934
Do najważniejszych praw przewoźnika przy przewozie osób należą:
1) prawo do wynagrodzenia,
2) prawo do niedopuszczenia do przewozu osób zagrażających bezpieczeństwu i porządkowi,
3) prawo do usunięcia ze środka transportu osób uciążliwych lub odmawiających zapłaty.

Do obowiązków przewoźnika przy przewozie osób należy:
l) przewiezienie podróżnego do określonego miejsca określoną trasą,
2) zapewnienie podróżnym odpowiadających rodzajowi transportu warunków bezpieczeństwa i higieny oraz takich wygód, jakie ze względu na rodzaj transportu są niezbędne (tzw. minimum wygód),
3) przestrzeganie rozkładu jazdy,
4) pomoc osobom niepełnosprawnym w zakresie korzystania ze środków transportu (również w innych miejscach, np. peronach).
Nb 935
Natomiast do praw wysyłającego (nadawcy) przy umowie przewozu rzeczy należą następujące prawa:
1) żądania wydania listu przewozowego,
2) odstąpienia od umowy lub zmiany umowy,
3) rozporządzania przesyłką,
4) deklarowania wartości przesyłki.


STRONA 753
Do obowiązków wysyłającego (nadawcy) należą:
1) przygotowanie przesyłki i wydanie jej przewoźnikowi w oznaczonym miejscu i czasie,
2) przygotowanie przesyłki w odpowiednim stanie umożliwiającym prawidłowy przewóz,
3) udostępnienie przewoźnikom informacji niezbędnych do przewozu,
4) wystawienie listu przewozowego (chyba że nie ma takiego obowiązku),
5) załadowanie, jeżeli wynika to z umowy.

Nb 936
Do praw przewoźnika przy umowie przewozu rzeczy należą:
1) odmowa przyjęcia rzeczy do przewozu, jeżeli jej stan jest wadliwy, opakowanie jest nieprawidłowe lub brak jest opakowania,
2) ustalenie drogi przewozu z uwzględnieniem żądań nadawcy,
3) sprawdzenie, czy przesyłka odpowiada oświadczeniom nadawcy zawartym w liście przewozowym,
4) powierzenie wykonania przewozu innym przewoźnikom,
5) ustawowe prawo zastawu w celu zabezpieczenia roszczeń wynikających z umowy przewozu.
Do najważniejszych obowiązków przewoźnika przy umowie przewozu rzeczy należą:
1) przewiezienie przesyłki w oznaczonym terminie,
2) nadzór nad przesyłką od przyjęcia do wydania,
3) wydanie przesyłki odbiorcy,
4) zawiadomienie nadawcy o przeszkodach w doręczeniu przesyłki.

IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 937
Dla omówienia odpowiedzialności stron umowy przewozu konieczne jest odrębne odniesienie do przewozu osób i przewozu rzeczy.
Odpowiedzialność przy przewozie osób wiąże się przede wszystkim z zagadnieniem zdrowia i życia pasażerów. Jest to dosyć oczywiste, gdyż najistotniejszym dobrem przy zawarciu umowy przewozu osób są właśnie te osoby. Zagadnienie odpowiedzialności przy przewozie osób nie zostało uregulowane bezpośrednio ani w Kodeksie cywilnym, ani w przepisach ustawy -Prawo przewozowe. W związku z powyższym należy przyjąć, że zastosowanie mają ogólne zasady odpowiedzialności ex delictu (art. 415 i nast. KC) oraz uzupełniająca zasady odpowiedzialności ex contractu



STRONA 754

(art. 471 i nast. KC). W związku z powyższym przyjęto w doktrynie, że priorytet przepisów odnoszących się do odpowiedzialności ex delictu w stosunku do odpowiedzialności ex contractu wynika właśnie ze zwiększonej ochrony i przyjęcia "mocniejszych" roszczeń dla osób (M. Stec, w: Prawo, s. 201).
W związku z powyższym przyjmuje się zastosowanie przepisów art. 435 i 436 KC odnoszących się do prowadzącego na własny rachunek przedsiębiorstwo, wprawiane w ruch za pomocą sił przyrody (pary, gazu, elektryczności, paliw płynnych). Ponosi on odpowiedzialność za szkodę na osobie lub mieniu, wyrządzoną komukolwiek przez przedsiębiorstwo, chyba że szkoda wystąpiła wskutek siły wyższej albo wyłącznie z winy poszkodowanego lub osoby trzeciej, za którą nie ponosi odpowiedzialności (art. 435 ż l KC). Odpowiedzialność taką ponosi samoistny posiadacz mechanicznego środka komunikacji poruszanego za pomocą sił przyrody. W przypadku przekazania środka transportu w posiadanie zależne odpowiedzialność ponosi posiadacz zależny (art. 436 ż l KC). W razie zderzenia się mechanicznych środków komunikacji poruszanych za pomocą sił przyrody osoby mogą żądać naprawienia szkody tylko na zasadach ogólnych. Także tylko na zasadach ogólnych ponoszą oni odpowiedzialność za szkody wyrządzone tym, których przewożą z grzeczności.
Odpowiedzialność przewoźnika opiera się na zasadzie ryzyka i jest niezależna od winy. Wyłączenie się od odpowiedzialności jest możliwe tylko w sytuacji określonej w art. 435 ż l KC in fine.

Nb 938
Niezależnie od wskazanych powyżej reguł odpowiedzialności przewoźnik ponosi odpowiedzialność za opóźniony przyjazd lub odwołanie regularnie kursującego środka transportu, a także za przedwczesny odjazd środka transportu. Terminowość wykonania przewozu jest dobrem wspólnym zarówno dla przewozu osób, jak i przewozu rzeczy. Odpowiedzialność za szkodę powstaje z tego tytułu, gdy wynika ona z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika (art. 62 PrPrzew). W przypadku przewozu osób z bagażem podręcznym, pozostającym pod nadzorem podróżnego, przewoźnik odpowiada na zasadzie winy (art. 63 ust. l PrPrzew).

Nb 939
W przypadku przewozu rzeczy, tj. przesyłek towarowych i bagażowych, niezależnie od wspomnianej powyżej odpowiedzialności za terminowe dokonanie przewozu, do istoty odpowiedzialności przewoźnika należy jego odpowiedzialność za stan przesyłki, zarówno jej ilość, jak i jakość. Decydujące znaczenie mają tu przede wszystkim przepisy odnoszące się do odpowiedzialności ex contractu (art. 471 i nast. KC).


STRONA 755
Dopuszczalny jest również reżim odpowiedzialności ex delicto. Generalną zasadą jest oparcie odpowiedzialności na zasadzie domniemania winy, która jest aktualna w Kodeksie morskim, natomiast w innych przypadkach podlega modyfikacji. Zgodnie z art. 65 PrPrzew, przewoźnik ponosi odpowiedzialność na zasadzie ryzyka za utratę, ubytek, uszkodzenie przesyłki, powstałe od chwili przyjęcia jej do przewozu aż do jej wydania. Od odpowiedzialności zwolni się on wówczas, gdy wskaże określone przyczyny egzoneracyjne, a nie ekskulpujące, udowodnione przez przewoźnika. Do takich przyczyn należą sytuacje, w których szkoda powstała:
1) z przyczyn występujących po stronie nadawcy lub odbiorcy bez wpływu przewoźnika,
2) w związku z właściwościami towaru,
3) z powodu siły wyższej (vis maior).
Przyczyny te są uszczegółowione w art. 65 ust. 3 PrPrzew, w którym wskazane są przyczyny szczególne (m.in. gdy jest ubytek przesyłki, której masy i liczby przewoźnik nie sprawdził przy nadaniu, jeżeli dostarczył ją bez śladów naruszenia). Przyczyny takie mogą wynikać również z innych przepisów szczególnych, a zwłaszcza odnoszących się do odpowiedzialności przewoźnika za tzw. ubytki naturalne.

Nb 940
Odpowiedzialność nadawcy (wysyłającego) przewidują przepisy ustawy -Prawo przewozowe. Wystąpi ona wówczas, gdy powstanie szkoda wyrządzona w następstwie podania w liście przewozowym wskazań i oświadczeń niezgodnych z rzeczywistością, nieścisłych, niedostatecznych. Nadawca odpowiada ponadto za szkody wynikłe z wadliwego stanu przesyłki, braku lub niewłaściwego opakowania, nieprawidłowego wykonania czynności ładunkowych.

Nb 941
Rozmiar odszkodowania należnego poszkodowanemu określają art. 361 i 444 ż l KC, które odnoszą się w pełni do przewozu osób. Natomiast przy przewozie towaru wysokość odszkodowania ulega ograniczeniu. Zgodnie z art. 788 ż l KC, odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie przesyłki nie może przekroczyć zwykłej wartości przesyłki, chyba że szkoda wynika z winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przewoźnika. Szczegółowe uregulowanie wysokości odszkodowania znajduje się w art. 80-85 PrPrzew.
Niezależnie od określonych wyżej reguł odpowiedzialności w ustawie -Prawo przewozowe przewiduje się kary umowne, które stanowią formę zryczałtowanych sankcji finansowych.



STRONA 756

ż 10. Umowa spedycji
Literatura: Z. Górski, System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Wrocław 1981; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; K. Kruczalak, Umowy w obrocie krajowym i międzynarodowym, Warszawa 1996; Z. Kwaśniewski, Umowa spedycji, Warszawa 1979; L. Ogiegło, Umowa spedycji, Katowice 1978; J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; S. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989; S. Władyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1993.

I. Definicja umowy
Nb 942
Przez umowę spedycji spedytor zobowiązuje się za wynagrodzeniem w zakresie działalności swego przedsiębiorstwa do wysłania lub odbioru przesyłki albo do dokonania innych usług związanych z ich przewozem (art. 794 ż ł KC). Spedytor może występować w imieniu własnym lub w imieniu dającego zlecenie.
Umowa ta jest związana bezpośrednio z umową przewozu i stanowi podstawę dla zespołu czynności niezbędnych do prawidłowego zorganizowania procesu transportowego. Czynności składające się na proces spedycyjny nie mają jednolitego charakteru. Generalnie można stwierdzić, że czynności spedycyjne mają charakter uzupełniający do przewozu w zakresie czynności, które nie należą do przewoźnika.

Nb 943
Przepisy Kodeksu cywilnego o umowie spedycji mają charakter posiłkowy, tj. -zgodnie z art. 795 KC -stosuje się je tylko wówczas, gdy umowa ta nie jest uregulowana odrębnymi przepisami. Jednakże do tej pory nie wydano przepisów szczególnych.
Umowa spedycji jest umową nazwaną, gdyż jej essentialia negotii zawarte są w Kodeksie cywilnym. Zaliczana jest do umów o świadczenie usług. Ma ona charakter podmiotowo kwalifikowany, gdyż może ją zawierać tylko przedsiębiorca, tj. osoba zawodowo, zarobkowo prowadząca przedsiębiorstwo i to w zakresie działalności tego przedsiębiorstwa. Działalność spedycyjna nie musi być jedyną, jaką przedsiębiorca może prowadzić. Może to być zakres uzupełniający, np. czynności przewozowe. Może mieć ona charakter jednostronnie gospodarczy (półprofesjonalny) -gdy drugą stroną nie jest profesjonalista, albo dwustronnie gospodarczy (profesjonalny) -gdy drugą stroną jest osoba prowadząca przedsiębiorstwo.
Umowa ta ma charakter konsensualny, gdyż dochodzi do skutku już w momencie dojścia do porozumienia co do wszystkich istotnych posta-


STRONA 757

-nowień umowy. Nawet jeżeli wydanie towaru jest zastrzeżone w umowie, to nigdy nie jest warunkiem jej zawarcia. Jest to ponadto umowa odpłatna, kauzalna, wzajemna.

II. Cechy umowy
Nb 944
Do przedmiotowo istotnych elementów umowy należą:
1) oznaczenie przesyłki (rozmiar, waga itp.),
2) wynagrodzenie (może mieć postać prowizyjną lub inną, np. stałą),
3) zakres i rodzaj usług spedycyjnych.
Umowa ta ma stosunkowo szerokie ramy obejmujące przedmiot umowy. Dlatego też często zwana jest umową kauczukową, gdyż może objąć wiele różnych czynności. Zgodnie z art. 794 ż l KC, przedmiotem umowy jest:
1) wysyłka przesyłki,
2) odbiór przesyłki,
3) wysyłka i odbiór przesyłki,
4) dokonanie innych usług związanych z przewozem.
Umową spedycji nie mogą być objęte usługi pozbawione charakteru spedycyjnego (L. Ogiegło, Umowa, s. 53 i nast.; tenże, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 794; K. Kruczalak, Umowy, s. 166). Natomiast musi obejmować te, które mają charakter wysyłki, odbioru. W tych przypadkach chodzi zarówno o czynności faktyczne, jak i czynności prawne. W literaturze wskazano na następujące czynności prawne: zawarcie umowy przewozu lub czarteru, zawarcie innych umów dodatkowych, np. składu, przechowania (M. Stec, w: Prawo, s. 213).
Wskazuje się ponadto na czynności faktyczne: pakowanie, ważenie, cechowanie, sortowanie, ładowanie (ibidem).
Z kolei do innych czynności związanych z przewozem przesyłki zaliczyć można: czuwanie nad przebiegiem przewozu, zawieranie umów ubezpieczenia przesyłki, konwojowanie, udzielanie informacji i porad taryfowych, celnych, co do sposobu sporządzania dokumentów handlowych (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, s. 392; również wyr. SN z 18.1.1971 r., 1 CR 566/70, OSNCP 1971, Nr 9, poz. 157). Zgodnie z wyr. SN z 13.12.1977 r. (1 CR 296/77, nie publ.), spedytor obowiązany jest do dokonywania usług w ciągu całego procesu przewozowego w sposób tak staranny i fachowy, aby zleceniodawca nie poniósł szkody, a w razie jej powstania, aby można było ustalić, w jakiej fazie



STRONA 758

przewozu lub czynności spedycyjnych szkoda powstała oraz aby zleceniodawca mógł skutecznie dochodzić odszkodowania od jej sprawcy.

Nb 945
W art. 796 KC mowa jest o stosowaniu odpowiednio przepisów o zleceniu. W konsekwencji oznaczać by to musiało, że do odbioru i wysyłki zastosowanie mogą mieć jedynie te czynności, które są czynnościami prawnymi, a nie faktycznymi (zgodnie z art. 734 KC, przez umowę zlecenia przyjmujący zlecenie zobowiązuje się do dokonania określonej czynności prawnej dla dającego zlecenie). Jednakże, jak się wydaje, zastosowanie art. 794 należy odnosić tylko do czynności prawnych. Natomiast w art. 794 KC mowa jest ogólnie o wysyłce i odbiorze, co w konsekwencji powinno oznaczać dokonywanie również czynności faktycznych. To sarno należy odnieść do "innych usług związanych z przewozem przesyłki". Dopiero, jeżeli przepisy Kodeksu cywilnego i inne przepisy szczególne nie stanowią inaczej, można stosować przepisy o zleceniu, a więc w pozostałym zakresie odnoszące się tylko do czynności prawnych. Wiąże się to dodatkowo z faktem, że w stosunku do umowy spedycji nie wydano żadnych przepisów szczególnych.
Charakterystyczne jest, że Kodeks cywilny -poza określeniem typów czynności, które mogą składać się na czynności spedycyjne -w art. 794 ż 2 KC wskazuje na dwie odmiany konstrukcyjne umowy spedycji. Jeżeli
spedytor działa w imieniu własnym, marny do czynienia z umową zastępstwa pośredniego, a jeżeli działa w imieniu dającego zlecenie, z umową zastępstwa bezpośredniego. W pierwszym przypadku spedytor ma obowiązek przelania praw nabytych przy zleceniu spedycyjnym, natomiast gdy działa w imieniu dającego zlecenie, zastosowanie mają przepisy o przedstawicielstwie (Z. Kwaśniewski, Urnowa, s. 93 i nast.).

III. Strony umowy
Nb 946
Stronami umowy są spedytor i dający zlecenie. Spedytor musi być przedsiębiorcą prowadzącym przedsiębiorstwo, który zobowiązuje się do wysłania lub odbioru przesyłki lub dokonania innych usług związanych z przewozem. Podejmuje on czynności zawodowo i zarobkowo. Jak to już zostało stwierdzone, spedytor może realizować czynności spedycyjne jako wyłącznie dopuszczalne dla jego przedsiębiorstwa, a także mogą w przedmiocie działalności jego przedsiębiorstwa występować inne sfery aktywności. Dającym zlecenie może być każda osoba fizyczna, prawna, a także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej prowadząca przedsiębiorstwo (spółka jawna, komandytowa, korzystająca z usług przewoźnika). Dającym zlecenie może być również spedytor,


STRONA 759
wówczas gdy jako spedytor główny posługuje się innym spedytorem (zastępczym; por. L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s.394).
Nie można więc przyjąć, że marny do czynienia ze spedycją, gdy usługi mają charakter jedynie okazjonalny.

IV. Zawarcie umowy
Nb 947
Co do zasady z inicjatywą zawarcia umowy występuje dający zlecenie.
W związku z powyższym zastosowanie mieć będą ogólne reguły dotyczące zawarcia umowy (w szczególności oferta i jej przyjęcie). Przepisy Kodeksu cywilnego nie wymagają szczególnej formy do zawarcia umowy. W związku z powyższym mają zastosowanie zasady ogólne.

V. Zmiana i ustanie umowy
Nb 948
Należy przyjąć, że spedytor może bez uprzedniej zgody dającego zlecenie odstąpić od wskazanego przez niego sposobu wykonania umowy, gdy nie ma możliwości uzyskania jego zgody, a zachodzi uzasadniony powód do przypuszczenia, że dający zlecenie zgodziłby się na zmianę, gdyby wiedział o istniejącym stanie rzeczy -art. 737 KC. Odpowiednio powinien mieć również zastosowanie inny przepis odnoszący się do zlecenia, mianowicie art. 746 KC, który przewiduje, że dający zlecenie może je wypowiedzieć w każdym czasie (art. 746 ż l KC). Powinien jednak zwrócić przyjmującemu zlecenie wydatki, które poczynił w celu należytego wykonania zlecenia. Przyjmujący zlecenie może również wypowiedzieć je w każdym czasie. Jeżeli jednak zlecenie jest odpłatne, a wypowiedzenie nastąpiło bez ważnego powodu, przyjmujący zlecenie jest odpowiedzialny za szkodę (art. 746 ż 2 KC).
W pozostałym zakresie do zmiany i ustania umowy mają zastosowanie zasady ogólne.

VI. Wykonanie umowy
Nb 949
Ponieważ spedytor musi być przedsiębiorcą prowadzącym przedsiębiorstwo, powinien wykonać swoje zobowiązanie z należytą starannością. Zgodnie z art. 355 ż 2 KC, należytą staranność dłużnika w zakresie prowadzonej przez niego działalności gospodarczej określa się z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności. Należyte wykonanie zobo-

STRONA 760

-wiązania polega na prawidłowym wykonaniu umowy spedycji, pieczy nad interesami dającego zlecenie. Jeżeli spedytor główny posługuje się spedytorami zastępczymi, za ich działania i zaniechania odpowiada jak za własne.

VII. Prawa i obowiązki strony
Nb 950
Do podstawowych obowiązków dającego zlecenie należy:
l) zapłata wynagrodzenia,
2) wydanie przesyłki spedytorowi, jeżeli taki obowiązek wynika z umowy stron,
3) wykonanie innych czynności umożliwiających wykonanie umowy przez spedytora (np. wskazanie miejsca przeznaczenia, adresu od biorcy itp.).
Prawa dającego zlecenie są odpowiednikami obowiązków spedytora (L. Ogiegło, Umowa, s. 93 i nast.).
Do podstawowych obowiązków spedytora można zaliczyć:
l) obowiązek podejmowania czynności potrzebnych do uzyskania zwrotu nienależnie pobranych sum z tytułu przewoźnego, cła i innych należności związanych z przewozem przesyłki (797 KC), w szczególności opłat za czynności ładowania, składowe, opłat skarbowych od dokumentów przewozowych, prowizji od dalszych spedytorów;
2) obowiązek zabezpieczenia praw dającego zlecenie lub osoby przez niego wskazanej względem przewoźnika lub innego spedytora (art. 798 KC);
3) obowiązek wykonania czynności eliminujących możliwość powstania szkody, a w razie jej zaistnienia zmniejszającej rozmiar uszczerbku;
4) obowiązek stosowania się do wskazówek dającego zlecenie (art. 740 KC), udzielenia potrzebnych informacji o przebiegu procesu transportowego.
Do praw spedytora należy zaliczyć:
l) prawo do wynagrodzenia,
2) prawo wydania przesyłki spedytorowi, jeżeli wynika to z umowy, 3) prawo do zwrotu wydatków,
4) prawo wyboru własnego środka transportu i optymalnej drogi przewozu,
5) prawo wykonania przewozu przez samego spedytora i tzw. wstępowanie w prawa i obowiązki przewoźnika (art. 800 KC),
6) prawo posługiwania się innymi spedytorami (spedytorzy zastępczy),


STRONA 761

7) prawo do występowania przy wykonywaniu czynności objętych umową w imieniu własnym,
8) ustawowe prawo zastawu na przesyłce, dopóki przesyłka znajduje się u spedytora lub osoby, która dzierży ją w jego imieniu, albo dopóki może nią rozporządzać za pomocą dokumentów.

VIII. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 951
Odpowiedzialność spedytora oparta jest na ogólnych zasadach odpowiedzialności kontraktowej (art. 471 KC). Jest to odpowiedzialność na zasadzie domniemania winy. Ciężar dowodu braku winy ciąży na spedytorze. Jeżeli spedytor posługuje się przy wykonaniu zlecenia przewoźnikami lub dalszymi spedytorami, jego odpowiedzialność ogranicza się do winy w wyborze (tzw. culpa in eligendo -art. 799 KC) -zob. J. Okolski, Prawo, s. 477. Odpowiedzialność spedytora wyłącza wykazanie należytej staranności przy wyborze przewoźnika lub dalszego spedytora. Nie wystąpi wina w wyborze, jeżeli wybór przewoźnika lub dalszych spedytorów nastąpił zgodnie z sugestiami dającego zlecenie. W przypadku gdy spedytor naprawił szkodę wyrządzoną przez danego spedytora lub przewoźnika, przysługuje mu roszczenie regresowe w stosunku do nich. Jeżeli spedytor przy wykonywaniu zlecenia posłuży się innymi osobami niż przewoźnik lub dalsi spedytorzy, odpowiada na podstawie art. 474 KC.
W przypadku gdy wystąpi szkoda w przesyłce polegająca na utracie, ubytku lub jej uszkodzeniu, wysokość należnego odszkodowania polega na ograniczeniu do zwykłej wartości przesyłki (art. 801 ż l KC) tylko wtedy, gdy szkoda nie jest wynikiem winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa spedytora. Spedytor nie ponosi ponadto odpowiedzialności za ubytek nie przekraczający granic określonych w przepisach szczególnych (ubytki naturalne), a jeżeli brak jest stosownych przepisów odnoszących się do ubytków naturalnych -w granicach zwyczajowo przyjętych. Gdy utrata, ubytek lub uszkodzenie dotyczy pieniędzy, kosztowności, papierów wartościowych albo rzeczy szczególnie cennych, spedytor ponosi odpowiedzialność tylko wtedy, gdy właściwości przesyłki były mu podane przy zawarciu umowy. Jednakże, jeżeli szkoda jest wynikiem winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa spedytora, ponosi on odpowiedzialność odszkodowawczą (art. 801 ż 3 KC).



STRONA 762

ż11. Umowa ubezpieczenia
Literatura: A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; E. Kowalewski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych. Ewolucja i kierunki przemian, Bydgoszcz 1999; K. Kruczalak, Problemy dostosowania polskiego prawa ubezpieczeniowego do prawa europejskiego (prawa wspólnotowego), w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, red. A. Wąsiewicz, Bydgoszcz 1994; J. Łopuski, E. Kowalewski, Założenia legislacyjne dalszej reformy prawa ubezpieczeniowego, PiP 1991, Nr II ;J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa 1999; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; W Warkałło, System prawa cywilnego, t. III, Wrocław 1981; W Warkałło, W Marek, W Mogilski, Prawo ubezpieczeniowe, Warszawa 1983; A. Wąsiewicz, Umowa ubezpieczeniowa. Studia Prawa Cywilnego, Warszawa-Łódź 1983; A. Wąsiewicz, Umowa ubezpieczenia i jej charakter prawny, w: Ubezpieczenia w gospodarce rynkowej, t. I, red. A. Wąsiewicz, Bydgoszcz 1994; A. Wąsiewicz, Z. K. Nowakowski, Prawo ubezpieczeń gospodarczych, Warszawa-Poznań 1989; J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989; S. Władyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1993.

I. Definicja umowy
Nb 952
Zgodnie z art. 805 KC, przez umowę ubezpieczenia zakład ubezpieczeń zobowiązuje się spełnić określone świadczenie w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, a ubezpieczający zobowiązuje się zapłacić składkę.
Na podstawie art. 820 KC wyłączone spod działania Kodeksu cywilnego są ubezpieczenia morskie, uregulowane w Kodeksie morskim. Ponadto wyłączone są ubezpieczenia uregulowane w ustawie z 10.1.1986 r. -Prawo atomowe (Dz.U. Nr 12, poz. 70 ze zm.).
Poza Kodeksem cywilnym problematyka ubezpieczeń jest uregulowana w ustawie z 28.7.1990 r. o działalności ubezpieczeniowej (tekst jedn. Dz.U. z 1996 r. Nr 11, poz. 62 ze zm.).

II. Przedmiot umowy
Nb 953
Przepisy ustawy o działalności ubezpieczeniowej wprowadzają podział na ubezpieczenia obowiązkowe i dobrowolne. Zarówno ubezpieczenia obowiązkowe, jak i ubezpieczenia dobrowolne mają charakter umowny, tj. bez względu na istnienie obowiązku mają one charakter cywilnoprawny i podlegają normom prawa cywilnego (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 405; W Opalski, w: Prawo, s. 477).


STRONA 763
Do ubezpieczeń obowiązkowych należą:
l) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej posiadaczy pojazdów mechanicznych za szkody powstałe w związku z ruchem tych pojazdów,
2) ubezpieczenie budynków wchodzących w skład gospodarstwa rolnego od ognia i innych zdarzeń losowych,
3) ubezpieczenie odpowiedzialności cywilnej rolników z tytułu prowadzenia gospodarstwa rolnego,
4) inne ubezpieczenia przewidziane na mocy obowiązujących ustaw lub ratyfikowanych przez RP umów międzynarodowych.

Nb 954
Kodeks cywilny natomiast dzieli ubezpieczenia na dwie grupy: majątkowe i osobowe. Ubezpieczenia majątkowe mogą obejmować mienie lub odpowiedzialność cywilną. Zgodnie z art. 44 KC, mieniem jest własność i inne prawa majątkowe, czyli aktywa (z pojęcia tego wyłącza się pasywa). Chodzi o to, aby przedmiot ubezpieczenia miał określoną wartość materialną. Przedmiotem ubezpieczenia odpowiedzialności cywilnej (OC) jest ochrona przed powstaniem lub powiększeniem pasywów obciążających majątek ubezpieczającego (M. Szyszka, w: Aktualne, R.6, s. 6.1.1). W przypadku ubezpieczeń osobowych przedmiotem ubezpieczenia są dobra osobiste człowieka, w szczególności życie, zdrowie. Zdarzeniem, które powoduje obowiązek wypłaty świadczenia ubezpieczonego, jest śmierć człowieka, dożycie przez niego określonego wieku lub naruszenie jego dóbr osobistych (następstwa nieszczęśliwych wypadków -NW).

Nb 955
Konieczną przesłanką powstania obowiązku spełnienia świadczenia przez zakład ubezpieczeń jest zajście objętego umową ubezpieczenia wypadku (zdarzenie losowe). Świadczenie zakładu ubezpieczeń polega na zapłacie, czyli spełnieniu określonego świadczenia pieniężnego. Z kolei świadczenie ubezpieczającego jest również świadczeniem pieniężnym określonym mianem "składki ubezpieczeniowej". Świadczenie ubezpieczającego (składka) jest świadczeniem okresowym w odróżnieniu od świadczenia zakładu ubezpieczeń, które jest z reguły świadczeniem jednorazowym (L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 411; A. Wąsiewicz, Z. K. Nowakowski, Prawo, s. 64 i nast.).

III. Charakter umowy
Nb 956
Umowa ubezpieczenia może być zawarta tylko przez zakład ubezpieczeń, a więc specyficznego przedsiębiorcę, upoważnionego do zawierania



STRONA 764

umów i wypłaty świadczeń ubezpieczonym. W związku z powyższym umowa ubezpieczenia jest zawsze umową handlową, co najmniej półprofesjonalną (jednostronnie profesjonalną), ma charakter podmiotowo kwalifikowany. Jeżeli jednak umowę ubezpieczenia zawiera inny przedsiębiorca -będący zakładem ubezpieczeń (reasekuracji) -mamy do czynienia z obrotem profesjonalnym (dwustronnie profesjonalnym). W tym ostatnim przypadku chodzi o ubezpieczenie pewnej części zobowiązań ubezpieczeniowych jednego ubezpieczyciela u drugiego w zamian za przekazanie odpowiedniej części składek. Celem reasekuracji jest zagwarantowanie wypłacalności ubezpieczycieli bezpośrednio wobec ubezpieczonych.
Umowa ubezpieczenia jest umową odpłatną, gdyż na ubezpieczającym ciąży obowiązek zapłacenia składki za ponoszenie przez zakład ubezpieczeniowy w określonym czasie ustalonego w umowie ryzyka (A. Wąsiewicz, Umowa, s. 274).
Umowa ta jest umową dwustronnie zobowiązującą, obejmującą z jednej strony zobowiązania zakładu ubezpieczeń do spełnienia świadczenia w razie zajścia przewidzianego w umowie wypadku, z drugiej strony ubezpieczający się zobowiązuje się do zapłacenia składki. Dyskusyjne w doktrynie jest uznanie tej umowy za umowę wzajemną (zob. W Czachórski, Zobowiązania, s. 378; A. Wąsiewicz, Umowa, t. I, s. 74 i nast.). Umowa ubezpieczenia jest umową kauzalną i losową. Polega ona na tym, że w konkretnym stosunku ubezpieczeniowym nastąpienie wypadku ubezpieczonego, który warunkuje istnienie i rozmiar świadczenia ubezpieczyciela, jest zawsze niepewne (M. Szyszka, w: Aktualne, R.6, s. 6.1.1). Wypadek ubezpieczonego (zdarzenie losowe) jest zdarzeniem przyszłym (wyjątek art. 806 ż 2 KC -ubezpieczenie zbiorowe), możliwym i niepewnym.

IV. Strony umowy
Nb 957
Jako jedna ze stron umowy zawsze musi wystąpić zakład ubezpieczeń.
Zakłady ubezpieczeń mogą prowadzić działalność ubezpieczeniową tylko za zezwoleniem Min. Finansów (koncesji -po zasięgnięciu opinii Prezesa Państwowego Urzędu Nadzoru Ubezpieczeń).
Zakłady ubezpieczeń mogą mieć jedynie formę spółki akcyjnej lub "paraspółki", tj. formę towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych. Ustawa o działalności ubezpieczeniowej do spółki akcyjnej prowadzącej działal-

STRONA 764

-ność ubezpieczeniową w zakresie nie uregulowanym w ustawie nakazuje odpowiednie stosowanie przepisów Kodeksu spółek handlowych.
Specyfika spółek akcyjnych prowadzących działalność ubezpieczeniową sprowadza się m.in. do tego, że akcje spółek mogą być tylko akcjami imiennymi, chyba że są dopuszczone do publicznego obrotu, kapitał akcyjny wnoszony musi być w gotówce i wpłacony przed zarejestrowaniem spółki, minimalna wartość kapitału akcyjnego nie może być niższa niż najwyższa minimalna wysokość kapitału gwarancyjnego, wymaganego dla grup ubezpieczeń, w których zakład ubezpieczeń prowadzi działalność, statut spółki i jego zmiany przed zarejestrowaniem muszą być zatwierdzone przez Min. Finansów (szerzej A. Kidyba, w: A. Jakubecki, A. Kidyba, J. Mojak, R. Skubisz, Prawo spółek. Zarys, Warszawa 1999, s. 296 i nast.). Natomiast towarzystwa ubezpieczeń wzajemnych są zakładami, które ubezpieczają swoich członków na zasadzie wzajemności. Towarzystwo ubezpieczeń wzajemnych podobnie jak spółka akcyjna posiada osobowość prawną (A. Kidyba, w: Prawo, s. 296-297).

Nb 958
Drugą stroną umowy jest ubezpieczający. Może być nim osoba fizyczna, osoba prawna, ale także jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej, w szczególności spółka jawna i komandytowa.
Inaczej, moim zdaniem wątpliwie, L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 409; słusznie M. Szyszka, w: Aktualne. R.6, s. 6.12. Niesłusznie natomiast mimo dopuszczenia do zawierania takich umów jednostek nie posiadających osobowości prawnej -uznaje się za takie spółki cywilne i zakłady budżetowe (W Uruszczak, w: Prawo, s. 283).

Nb 959
W stosunku ubezpieczenia może wystąpić również osoba trzecia (uposażony), która jest uprawniona do otrzymania określonej w ubezpieczeniu osobowym sumy ubezpieczenia na wypadek śmierci ubezpieczonego (art. 831 ż l KC). Ponadto, zgodnie z art. 808 ż l KC, umowę ubezpieczenia można zawrzeć także na rzecz osoby trzeciej, która może być w umowie nie oznaczona (wyjątek od zasady wyrażonej w art. 393 KH -pactum in favorem terti). Świadczenie ubezpieczenia na rzecz osoby trzeciej może być zastrzeżone zarówno w ubezpieczeniu osobowym, jak i majątkowym (przepisy art. 808 KC umieszczone są w przepisach ogólnych, regulujących umowę ubezpieczenia). Ponadto w ubezpieczeniu odpowiedzialności cywilnej (OC) jako uczestnik stosunku ubezpieczenia występuje poszkodowany w wypadku, za który odpowiedzialność cywilną ponosi ubezpieczony.



STRONA 766

V. Zawarcie umowy
Nb 960
Zawarcie umowy ubezpieczenia następuje najczęściej w trybie złożenia oferty i jej przyjęcia. Nie ma przeszkód, aby zawarcie takiej umowy odbywało się w trybie rokowań czy przetargu (chodzi jednak o ubezpieczenie nietypowe). W istocie rzeczy chodzi też o to, kto jest inspirującym zawarcie umowy. Nie można wykluczyć ogłoszenia przetargu przez ubezpieczającego z udziałem kilku zakładów ubezpieczeń. W literaturze wskazuje się, że z ofertą występuje ubezpieczający w postaci wniosku o ubezpieczenie skierowanego do zakładu ubezpieczeń. Wniosek ten jest składany na formularzu wydanym przez zakład ubezpieczeń. Oferta ta może mieć formę prostszą, w której odsyła do ogólnych warunków umów, albo rozbudowaną, zawierającą istotne elementy ogólnych warunków umów w formie wyciągu z ogólnych warunków umów (art. 812 KC). Umowy zawierane są często przez pośredników ubezpieczeniowych. Pośrednicy tacy (agenci ubezpieczeniowi), poza zawieraniem umów w imieniu ubezpieczyciela, mogą udzielać informacji o warunkach ubezpieczeń, przyjmować wnioski, inkasować składki ubezpieczeniowe, a także wykonywać inne zlecone czynności. Poza agentami ubezpieczeniowymi mogą występować maklerzy ubezpieczeniowi, zwani brokerami. Osoby takie trudnią się zawodowo pośrednictwem ubezpieczeniowym, ale na zlecenie i w imieniu ubezpieczającego. Mogą oni również reprezentować dwie strony umowy. Dlatego też przyjęcie, że z ofertą zawarcia umowy ubezpieczenia występuje tylko ubezpieczający jest uproszczeniem. W związku z rzeczywistą konkurencją istniejącą na rynku ubezpieczeniowym, coraz częściej z ofertą zawarcia umowy ubezpieczenia występuje ubezpieczyciel (zakład ubezpieczeń) -zob. W Opalski, w: Prawo.

Nb 961
Umowę uważa się za zawartą z chwilą doręczenia ubezpieczającemu przez zakład ubezpieczeń dokumentu ubezpieczenia. Najczęściej jest to polisa lub inny dokument ubezpieczenia. Dokument polisy (lub inny) nie jest przesłanką zawarcia umowy, ale służy jedynie do celów dowodowych (forma ad probationem -art. 74 KC). Należy jednak zwrócić uwagę na dwa wyjątki. Jeżeli ubezpieczający złożył ubezpieczycielowi pisemną ofertę zawarcia umowy i przed upływem 14 dni zakład ubezpieczeń nie doręczył drugiej stronie dokumentu ubezpieczenia, umowę uważa się za zawartą na podstawie ogólnych warunków umów z początkiem 15. dnia od złożenia oferty (art. 810 KC -tzw. milczące zawarcie umowy). Przepisu tego nie stosuje się do ubezpieczeń na życie. Ponadto, jeżeli dokument ubezpieczenia dostarczony ubezpieczającemu zawiera postanowienia, które odbiegają na niekorzyść ubezpieczającego od treści złożonej


STRONA 767

przez niego oferty lub ogólnych warunków ubezpieczenia, zakład ubezpieczeń ma obowiązek zwrócić ubezpieczającemu na to uwagę na piśmie przy doręczeniu tego dokumentu.
W tym celu wyznacza 7-dniowy termin do zgłoszenia sprzeciwu. W razie niewykonania tego obowiązku przez zakład, zmiany dokonane na niekorzyść ubezpieczającego są nieważne (art. 811 ż 1 KC). Jeżeli jednak zakład ubezpieczeń dopełni swoich obowiązków, a ubezpieczający nie zgłosi sprzeciwu w wyznaczonym terminie, umowa ubezpieczenia dochodzi do skutku zgodnie z treścią dokumentu ubezpieczenia następnego dnia po upływie terminu do złożenia sprzeciwu (art. 811 ż 2 KC). Przepis art. 811 KC służy ochronie ubezpieczającego przy zawieraniu umów ubezpieczenia.

Nb 962
Zawarcie umowy ubezpieczenia nie jest tożsame z chwilą powstania odpowiedzialności ubezpieczyciela. Jeżeli strony nie umówiły się inaczej, odpowiedzialność zakładu ubezpieczeń zaczyna się od następnego dnia po zawarciu umowy, ale nie wcześniej niż następnego dnia po zapłaceniu składki (art. 814 ż 1 KC).

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 963
Zmiana umowy jest oczywiście możliwa za zgodą dwóch stron. Jednakże przepisy odnoszące się do ubezpieczeń wprowadzają szereg rozwiązań szczegółowych, modyfikujących tę zasadę (W . Opalski, Prawo, s. 483-484). W szczególności dotyczy to art. 816,823 i 824 KC. Ustanie umowy może nastąpić w następujących sytuacjach:
1) rozwiązanie umowy (za zgodą obu stron),
2) z upływem czasu, na jaki umowę zawarto,
3) przez odstąpienie od umowy przez ubezpieczającego,
4) przez odstąpienie od umowy przez ubezpieczyciela (art. 814 ż 2 KC),
5) przez utratę praw z ubezpieczenia przez ubezpieczającego,
6) przez wypowiedzenie umowy (art. 830 KC).

VII. Wykonanie umowy
Nb 964
Tak jak wszystkie omawiane umowy nazwane, które wiążą się ze szczególnymi kwalifikacjami po jednej stronie umowy, tak i umowa ubezpieczenia musi być wykonana przez zakład ubezpieczeń ze szczególną starannością, gdyż jego czynności będą oceniane z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności (art. 355 ż 2 KC).



STRONA 768

Jeżeli umowa nie stanowi inaczej, zakład ubezpieczeń zobowiązany jest spełnić świadczenie w terminie 30 dni, licząc od daty otrzymania zawiadomienia o wypadku (art. 817 ż l KC). Jednak gdyby w powyższym terminie wyjaśnienie koniecznych do ustalenia odpowiedzialności zakładu ubezpieczeń lub wysokości świadczenia warunków okazało się niemożliwe, świadczenie powinno być spełnione w terminie 14 dni od wyjaśnienia tych okoliczności. Jednakże bezsporną część świadczenia zakład powinien spełnić w terminie 30 dni od zawiadomienia o wypadku (art. 817 ż 2 KC).

VIII. Prawa i obowiązki stron
Nb 965
Prawa ubezpieczającego są korelatem obowiązków zakładu ubezpieczeń, zaś prawa zakładu ubezpieczeń korelatem obowiązków ubezpieczającego. Prawa i obowiązki stron uregulowane są w Kodeksie cywilnym. Są one jednak bardzo ogólne i często wymagają rozwinięcia i konkretyzacji w ogólnych warunkach umów i umowach ubezpieczenia. Kodeks cywilny przewiduje, że zarówno postanowienia ogólnych warunków umów, jak i postanowienia umowne nie mogą być sprzeczne z przepisami Kodeksu cywilnego (art. 807 ż l KC).
Do obowiązków ubezpieczającego zalicza się:
l) obowiązek zapłaty składki (art. 805 KC),
2) obowiązek udzielenia ubezpieczycielowi wszelkich informacji o okolicznościach mających znaczenie dla stosunku ubezpieczenia (art. 815 KC),
3) obowiązek zawiadomienia o wypadku (art. 817-818 KC),
4) w przypadku ubezpieczeń majątkowych -podjęcie czynności mających na celu zmniejszenie szkody w ubezpieczonym mieniu oraz zabezpieczenie mienia bezpośrednio zagrożonego szkodą (art. 826 KC).

Nb 966
Podstawowym obowiązkiem ubezpieczyciela jest zapłata odszkodowania w związku z wypadkami ubezpieczonych, a ponadto pozostawanie w "stanie gotowości" do zapłaty "odszkodowania ubezpieczeniowego" przez cały okres ochrony ubezpieczeniowej, choćby nie doszło do wypadku ubezpieczonego. W przypadku ubezpieczeń majątkowych zapłata obejmuje odszkodowanie ubezpieczeniowe, a w przypadku ubezpieczeń osobowych -zapłata umówionej sumy pieniężnej, renty lub innego świadczenia (np. pokrycie kosztów leczenia art. 805 ż 2 KC).

STRONA 769

IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 967
Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy należy odróżnić od określenia granic odpowiedzialności ubezpieczeniowej ubezpieczyciela. Przy umowach ubezpieczeń majątkowych zasadą jest, że odszkodowanie ubezpieczeniowe nie odpowiada wysokością odszkodowaniu ustalonemu na zasadach ogólnych. W prawie ubezpieczeń występuje ograniczenie wysokości świadczeń odszkodowania ubezpieczonego. Co do zasady, zgodnie z art. 8 ust. l UbezpU, odszkodowanie nie może przekraczać wysokości szkody, chyba że umowa stanowi inaczej. Może ona obejmować nie wartość całego uszczerbku (nie obejmuje lucrum cessans), ale jest odnoszona tylko do wartości przedmiotu ubezpieczonego. Górną granicą jest, zgodnie z art. 824 KC, suma ubezpieczenia (przy ubezpieczeniu OC zwana sumą gwarancyjną).

Nb 968
Czym innym jest natomiast odpowiedzialność i jej granice na wypadek niewykonania lub nienależytego wykonania obowiązków przez ubezpieczyciela. W takim przypadku stosuje się ogólne reguły odpowiedzialności kontraktowej, określone w art. 471 i nast. KC.
W przypadku niewykonania lub nienależytego wykonania umowy obowiązków w niej określonych przez ubezpieczającego znajdują zastosowanie szczególne reguły określone w Kodeksie cywilnym. Podstawą naruszenia obowiązków musi być wina umyślna lub rażące niedbalstwo. W szczególności, jeżeli ubezpieczający naruszył obowiązki w zakresie prawidłowej informacji zawarte w formularzu oferty, ubezpieczyciel jest wolny od odpowiedzialności, chyba że okoliczności te nie mają wpływu na rozmiar ryzyka. W ubezpieczeniach osobowych uważa się umowę wypowiedzianą przez ubezpieczającego, jeżeli składka nie została zapłacona w terminie, mimo uprzedniego wezwania i powiadomienia o skutkach braku zapłaty (art. 830 ż 2 KC). Ponadto, jeżeli po zajściu wypadku ubezpieczonego ubezpieczający dopuścił się rażącego niedbalstwa w wykonaniu obowiązków co do zapobieżenia dalszej szkodzie, odszkodowanie się nie należy, chyba że zapłata jest zgodna z zasadami współżycia społecznego lub interesu gospodarki na
rodowej (art. 826 ż 2 KC). Natomiast niezawiadomienie ubezpieczyciela o nastąpieniu wypadku nie stanowi podstawy odmowy spełnienia świadczenia przez ubezpieczyciela (tak M. Szyszka, w: Aktualne, R.6, s. 6.2.2).



STRONA 770

ż 12. Umowa składu
Literatura: W Górski, System prawa cywilnego, t. III, cz. 2, Wrocław 1981; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 2000; J. Napierała, Umowa składu, Poznań 1981; K. Pietrzykowski (red.), Kodeks cywilny. Komentarz, t. II, Warszawa 1998; P Pogonowski, Dowód składowy jako papier wartościowy, Pr. Spół. 1999, Nr 7-8; J. Winiarz (red.), Kodeks cywilny z komentarzem, Warszawa 1989; K. Zacharzewski, Prawne ujęcie dowodów składowych de lege ferenda, PPR 1999, Nr 6.

I. Definicja umowy
Nb 969
Przez umowę składu przedsiębiorca składowy zobowiązuje się do przechowania za wynagrodzeniem oznaczonych w umowie rzeczy ruchomych (art. 853 ż l KC). W umowie tej na czoło wysuwają się następujące elementy: prowadzenie działalności przez przedsiębiorcę składowego, przechowanie rzeczy ruchomych oraz, wynikający z ż 2 art. 853 KC, obowiązek wydania pokwitowania.

II. Charakter umowy
Nb 970
Umowa składu jest umową kwalifikowaną podmiotowo, gdyż może być zawierana tylko z podmiotem, który prowadzi przedsiębiorstwo składowe, czyli przedsiębiorstwo służące świadczeniu usług składu. Nie chodzi więc tu w ogóle o prowadzenie przedsiębiorstwa zarobkowego, ale prowadzenie przedsiębiorstwa o specyficznym zawodowym zakresie czynności. Umowa składu zaliczana jest do umów profesjonalnych, jednostronnie gospodarczych. Trudno przyjąć, aby mogła mieć postać dwustronnie profesjonalną, gdyż w takim przypadku musiałaby być zawarta przez dwóch przedsiębiorców składowych, którzy wzajemnie świadczyli by sobie czynności przechowania. Umowa składu jest umową nazwaną, stypizowaną w art. 853-859 KC, której essentialia negotii zawarte są w tychże przepisach. Jest więc umową wzajemną i realną (tak A. Rembieliński, w: Kodeks, red. J. Winiarz, t. II, s. 768; W Czachórski, Zobowiązania. Zarys wykładu, Warszawa 1994, s. 375). To ostatnie zostało podane w wątpliwość poprzez przyjęcie, że moment zawarcia umowy poprzedza z reguły oddanie rzeczy na skład (J. Napierała, Umowa, s. 34 i nast.; L. Ogiegło, w: K. Pietrzykowski (red.), Kodeks, t. II, s. 476)
Trzeba jednak przyjąć, że umowa składu dochodzi do skutku poprzez wydanie rzeczy ruchomych przedsiębiorcy składowemu, a nie przez

STRONA 771

zgodne oświadczenia woli stron umowy. Umowa ta jest umową odpłatną, gdyż przedsiębiorca zobowiązuje się do przyjęcia na skład rzeczy ruchomych za wynagrodzeniem. Umowa składu jest handlową odmianą umowy przechowania. Między umową składu a umową przechowania zachodzą jednak istotne różnice. W umowie składu przedmiotem przechowania mogą być tylko rzeczy ruchome, nie mogą być papiery wartościowe i pieniądze, umowa ta musi być zawsze odpłatna, podczas gdy umowa przechowania może być również pod tytułem darmym.

III. Przedmiot umowy
Nb 971
Przedmiotem umowy są rzeczy ruchome, do których nie można zaliczyć ani papierów wartościowych, ani pieniędzy. Rzeczami ruchomymi oddanymi na skład mogą być towary rolne i przemysłowe. Umowa składu
może być umową samoistną, ale także może stanowić akcesoryjny obowiązek związany z umową sprzedaży, dostawy komisu, przewozu, spedycji. Wynagrodzenie za przechowanie zwane jest składowym i może mieć postać stałej kwoty uzgodnionej między stronami. Może mieć również postać prowizyjną od wartości przechowywanych rzeczy.

IV. Strony umowy
Nb 972
Stronami umowy składu mogą być przedsiębiorca składowy i osoba wydająca towar na przechowanie. Przedsiębiorcą składowym mogą być w szczególności osoba fizyczna, spółka jawna, spółka komandytowa, spółka komandytowo-akcyjna, spółka z o.o., spółka akcyjna, przedsiębiorstwo państwowe lub spółdzielnia. Aby być uznanym za przedsiębiorcę składowego, należy prowadzić przedsiębiorstwo składowe. Natomiast przedsiębiorca upoważniony do prowadzenia przedsiębiorstwa składowego w sposób określony w ustawie z 16.11.2000 r. o domach składowych oraz o zmianie Kodeksu cywilnego, Kodeksu postępowania cywilnego
i innych ustaw (Dz. U. Nr 114, poz. 1191) jest określony jako dom składowy. Działalność polegającą na prowadzeniu takiego przedsiębiorstwa składowego mogą prowadzić wyłącznie wskazani wyżej przedsiębiorcy po uzyskaniu zezwolenia wydanego w drodze decyzji administracyjnej przez ministra właściwego do spraw gospodarki (skład towarów przemysłowych) lub ministra właściwego do spraw rynków rolnych (skład towarów rolnych). Osobą wydającą towar na przechowanie przedsiębiorcy



STRONA 772

składowemu, czyli składającym, może być każdy podmiot, zarówno osoba fizyczna, osoba prawna, jak i handlowa spółka osobowa. Drugą stroną umowy mogą być także przedsiębiorcy prowadzący działalność gospodarczą, choć jak się wydaje, nie powinni to być przedsiębiorcy prowadzący zawodowo działalność składową, gdyż taką działalność mogą realizować samodzielnie.

V. Zawarcie umowy
Nb 973
Mimo podnoszonych w doktrynie wątpliwości, należy przyjąć, że umowa składu dochodzi do skutku przez wydanie towarów przedsiębiorcy składowemu. Trudno zaakceptować argumenty niejednoczesności zawarcia umowy i wydania towaru, gdyż taka sytuacja ma miejsce w większości przypadków, nawet umów realnych. Jednakże chodzi w tym przypadku o to, że istotą umowy składu jest właśnie to, że dochodzi ona do skutku poprzez wydanie towaru. Wydanie towaru polega na przyjęciu we władztwo faktyczne, przez co przedsiębiorca składowy staje się dzierżycielem towaru, a składający jest albo posiadaczem samoistnym (właścicielem), albo zależnym (użytkownikiem, zastawnikiem, najemcą; zob. szerzej R. Fronc, w: Aktualne, R.6, s.7.1.1).
Przepisy nie wymagają żadnej formy szczególnej dla zawarcia umowy składu. Jednakże przedsiębiorca składowy jest zobowiązany wydać składającemu pokwitowanie, które powinno wymieniać rodzaj, ilość, oznaczenie oraz sposób opakowania towarów oraz inne istotne postanowienia umowy (np. określać obowiązek ubezpieczenia, czas trwania umowy, wysokość składowego -art. 853 ż 2 KC) -zob. K. Zacharzewski, Ogólne, s. 60.
W świetle omawianych przepisów należy odróżnić pokwitowanie, będące dowodem przyjęcia na skład towarów, od dowodów składowych, będących wydawanymi wyłącznie przez dom składowy na żądanie składającego, które są papierami wartościowymi. Dowód składowy składa się z dwóch, połączonych ze sobą, lecz dających się oddzielić części: rewersu (składowego dowodu posiadania), stwierdzającego posiadanie rzeczy złożonych na skład, oraz warrantu (składowego dowodu zastawniczego), stwierdzającego ustanowienie zastawu na rzeczach złożonych na skład. Obie te części mogą być przenoszone przez indos łącznie albo oddzielnie (K. Zacharzewski, Ogólne, s. 64 i nast.).

STRONA 773

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 974
Zmiana umowy może być dokonana zawsze na warunkach ogólnych, w szczególności, jeżeli strony osiągają w tym zakresie konsensus. Natomiast umowa składu ustaje z upływem czasu, na jaki została zawarta. Przy czym umowę składu zawartą na czas oznaczony uważa się za przedłużoną na czas nieoznaczony, jeżeli na 14 dni przed upływem terminu przedsiębiorca składowy nie zażądał listem poleconym odebrania rzeczy w umówionym terminie. Natomiast umowę składu zawartą na czas nieoznaczony przedsiębiorca składowy może wypowiedzieć listem poleconym, z zachowaniem terminu miesięcznego (art. 8595 KC). Ponadto w razie zawarcia umowy składu na czas oznaczony przedsiębiorca składowy może z ważnych przyczyn, w każdym czasie, wezwać składającego do odebrania rzeczy, wyznaczając mu odpowiedni termin ich odebrania (8597 KC).

VII. Wykonanie umowy
Nb 975
Wykonanie umowy składu wiąże się ze szczególną starannością po stronie przedsiębiorcy składowego, bowiem ze względu na kwalifikację podmiotową tego przedsiębiorstwa jego staranność oceniana jest z uwzględnieniem zawodowego charakteru tej działalności (art. 355 ż 2 KC). Umowa ta nie musi być jednak wykonana osobiście przez prowadzącego przedsiębiorstwo składowe. Może się on posługiwać innymi
osobami, które jednak, moim zdaniem, powinny spełniać kwalifikacje przedsiębiorcy składowego. W takim przypadku przedsiębiorca składowy ponosi odpowiedzialność -na podstawie art. 474 KC -za osoby, którym powierza lub za pomocą których wykonuje umowę.

VIII. Prawa i obowiązki stron
Nb 976
Zasadniczym obowiązkiem składającego jest:
l) zapłata wynagrodzenia (składowego),
2) odbiór towarów,
3) zwrot wydatków i należności wynikających z umowy.
Prawa składającego odpowiadają obowiązkom przedsiębiorcy składowego. Na szczególną uwagę zasługuje jednak art. 859 KC, który przewiduje dostępność składającego do towarów w celu przygotowania ich do

STRONA 774

normalnej eksploatacji, w szczególności zachowania towarów w dobrym stanie.
Do najważniejszych praw przedsiębiorcy składowego należą:
l) sprzedaż towarów z zachowaniem należytej staranności, jeżeli towary są narażone na zepsucie i nie można czekać na decyzję składającego (art. 859 KC);
2) otrzymanie umówionego wynagrodzenia (składowego);
3) żądanie zwrotu wydatków i kosztów związanych z umową;
4) ustawowe prawo zastawu na towarach przyjętych na skład, dopóki znajdują się u niego lub osoby, która je dzierży w jego imieniu, albo dopóki może nim rozporządzać za pomocą dokumentów (art. 859\3 KC);
5) łączenie rzeczy zamiennych tego samego gatunku i tej samej jakości należących do kilku składających (za ich pisemną zgodą) -art. 859\ 2 KC.

Do obowiązków przedsiębiorcy składowego należy:
l) sprawowanie pieczy nad złożonymi towarami i zachowanie ich w stanie niepogorszonym;
2) wydanie pokwitowania (art. 853 ż 2 KC);
3) dokonanie czynności konserwacyjnych (art. 855 ż 2 KC), z którego to obowiązku strony nie mogą zwolnić przedsiębiorcy składowego;
4) zawiadomienie składającego o ważnych wydarzeniach ze względu na ochronę praw składającego lub dotyczących stanu przyjętych na skład towarów (psucie się towarów, uszkodzenie, ubytki, zmiana miejsca składowania, przekazanie do przechowania innym przedsiębiorcom itp.), chyba że zawiadomienie nie jest możliwe -art. 858 KC. Do takich ważnych wydarzeń zalicza się także zajęcie towarów w postępowaniu egzekucyjnym, roszczenia osób trzecich o wydanie towaru (A. Rembieliński, w: Kodeks, red. J. Winiarz, s. 771; J. Napierała, Umowa s. 69 i nast.);
5) sprzedaż towarów z zachowaniem należytej staranności -jeżeli wymaga tego interes składającego, a towary narażone są na zepsucie i nie można czekać na zarządzenie składającego w tym zakresie (art. 859 KC);
6) umożliwienie składającemu oglądania przyjętych na skład towarów, dzielenie ich, łączenie, pakowanie, branie próbek itd. (art. 8591KC);
7) ubezpieczenie rzeczy, jeżeli otrzymał on takie zlecenie (art. 856 KC).

STRONA 775
IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 977
Przy umowie składu obowiązują ogólne zasady Kodeksu cywilnego, odnoszące się do niewykonania lub nienależytego wykonania umowy (art. 471 i nast. KC).
"Zaniechanie przez firmę oddającą towar do składu ubezpieczenia tego towaru, mimo zobowiązania się do tego w zawartej umowie, nie zwalnia przedsiębiorstwa składowego od odpowiedzialności odszkodowawczej na podstawie art. 47ł KC za brak pieczy nad składowanym towarem" (wyr. SA w Poznaniu z 30.11.1992 r.,1 ACR 334/92, Wok. 1993, Nr 4, s. 28).
Jednakże, zgodnie z art. 855 KC, odszkodowanie za utratę, ubytek lub uszkodzenie towarów w czasie od ich przyjęcia na skład aż do wydania ich osobie uprawnionej nie może przekraczać zwykłej wartości rzeczy (bez lucrum cessans -art. 361 ż 2 KC), chyba że szkoda wynika z winy kwalifikowanej, tj. winy umyślnej lub rażącego niedbalstwa przedsiębiorcy składowego (art. 855 ż 4 KC). W tym ostatnim przypadku odszkodowanie może obejmować nie tylko straty, które poniósł składający, ale również korzyści, które mógł osiągnąć, gdyby szkody mu nie wyrządzono. Przedsiębiorca składowy nie ponosi natomiast odpowiedzialności za ubytek nie przekraczający granic ustalonych w przepisach, a w braku takich przepisów-w granicach zwyczajowo przyjętych (art. 855 ż 3 KC- podobnie jak przy umowie przewozu i spedycji).

ż 13. Umowa franchisingu
Literatura: K. Bagan-Kurluta, Umowa franchisingu, Warszawa 200l; V. Behr, Der Franchisevertrag, Frankfurt a/Mein 1976; L. Czmut, Umowa franchisingu, Pr. Spół. ł998, Nr I; B. Fuchs, Umowy franchisingowe, Kraków ł998; J. Jacyszyn, Nowe formy prowadzenia działalności gospodarczej, Gdańsk 1993; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; A. Koch, Umowa franchisingu, RPEiS 1980, Nr 3; J. Okolski (red.), Prawo handlowe, Warszawa ł 999; L. Stecki, Franchising, Toruń 1997; S. Władyka (red.), Prawo umów w obrocie gospodarczym, Kraków 1993.

I. Definicja umowy
Nb 978
Definicja umowy franchisingu wiąże się bezpośrednio z metodą ekonomiczną rozszerzania rynków zbytu. Dlatego też jest ona pochodną ustaleń


STRONA 776

co do sposobu zachowania się przedsiębiorców w zakresie współpracy (kooperacji) przedsiębiorców, polegającą na tworzeniu sieci sprzedaży, dystrybucji towarów czy świadczeniu usług. Podobnie jak umowa leasingu, zarówno metoda franchisingu, jak i sama umowa, zostały wykształcone w USA, na początku lat dwudziestych -szerzej K. Bagan-Kurluta, Umowa, s. l i nast.
Wskazuje się, że pierwszą sieć sprzedaży detalicznej opartej na franchisingu zorganizowało World Radio Corporation (A. Koch, Umowa, s. 57 i nast.). Wskazuje się również na sieć licencjonowanych rozlewni napojów chłodzących coca-cola, sieć dystrybutorów maszyn do szycia J. Singera.
W ostatnich latach idea franchisingu zaznacza się również w Polsce. Odnosząc się do metody franchisingowej, można ją określić jako metodę rozszerzenia rynków zbytu przez działalność gospodarczą polegającą na organizowaniu sieci jednolitych placówek, które na własny rachunek i w imieniu własnym korzystają z pozycji na rynku organizatora sieci i posługują się znaną mu i sprawdzoną z sukcesem metodą działalności gospodarczej. Jednocześnie uczestnik sieci występuje na zewnątrz pod oznaczeniami i emblematami organizatora sieci. Zgodnie z przyjętą w polskiej doktrynie definicją, należy przyjąć, że umowa franchisingu polega na tym, że jedna strona, zwana organizatorem sieci (zwana też franchisingodawcą, franchisodawcą, franczyserem), zobowiązuje się do udostępnienia podmiotowi korzystającemu z franchisingu (uczestnik sieci, franchisingobiorca, franchisobiorca, beneficjent zezwolenia franchisingowego) korzystania przez czas określony lub nieokreślony z oznaczenia jego firmy, godła, emblematu, symboli, patentów, wynalazków, znaków towarowych, wzorów użytkowych i zdobniczych, know-how, koncepcji i techniki prowadzenia określonej działalności gospodarczej z zachowaniem stosowanego przez niego zewnętrznego i wewnętrznego wyposażenia, pomieszczeń oraz do udzielenia mu stosownej pomocy, zaś druga strona (uczestnik sieci, franchisingobiorca itd.) zobowiązuje się do prowadzenia wskazanej działalności gospodarczej połączonej z wykorzystaniem udostępnionych mu doświadczeń i tajemnic zawodowych oraz do zapłaty uzgodnionego wynagrodzenia (L. Stecki, Franchising, s. 69; M. Litwińska, Prawo, s. 448-449).
Definicja powyższa jest zbieżna z definicją obowiązującą w krajach Unii Europejskiej. Zgodnie z rozporządzeniem 4087/88 Komisji Unii Europejskiej, umowy franchisingowe to te umowy, w których jeden przedsiębiorca (organizator sieci, franchisodawca) zezwala drugiemu przedsiębiorcy (beneficjentowi zezwolenia, franchisobiorcy) za bezpośrednim lub pośrednim wynagrodzeniem pieniężnym na stosowanie franchisingu w celu umiejscowienia na rynku określonych towarów i usług. W usługach franchisingowych, zgodnie z przepisami Unii, powinny znajdować się: używanie

STRONA 777

wspólnej nazwy lub znaku, jednolitej formy zewnętrznej (wystrój) lokalu czy środka transportu, udostępnienie przez franchisingodawcę know-how, bieżące wspieranie franchisingobiorcy w czasie trwania umowy.

II. Rodzaje umów franchisingowych
Nb 979
Umowy franchisingowe są zróżnicowane ze względu na kryteria stosowanych metod franchisingowych. Przy uwzględnieniu przedmiotu (charakteru) działalności gospodarczej możemy wyróżnić franchising (o innych typach franchisingu -zob. J. Jacyszyn, Nowe, s. 202; V Behr, Der Franchisevertrag, s. 15 i nast.):
l) produkcyjny, w którym franchisingodawca tworzy sieć punktów prowadzących działalność produkcyjną, udostępniając franchisingobiorcy (franchisingobiorcom) technologie niezbędne do produkcji, której efekt w postaci towaru jest zbywany ze znakiem towarowym franchisingodawcy (np. Coca-Cola);
2) handlowy, polega na tym, że franchisingodawca pełni rolę głównego ośrodka dystrybucji towarów, które rozprowadzane są przez franchisingobiorców (np. Benetton, C&A);
3) usługowy, polega na świadczeniu usług przez franchisingobiorców o analogicznym standardzie z wykorzystaniem oznaczeń firmowych, znaków towarowych, innych nazw, w szczególności w hotelarstwie (Holiday inn, Marriott) czy gastronomii (Mc Donald's, Pizza Hut);
4) mieszany (produkcyjno-usługowy, produkcyjno-handlowy, usługowo-handlowy), w którym występują mieszane elementy metody franchisingowej uprzednio przedstawionej, a polegające np. na produkcji i rozprowadzaniu w sieci, produkcji i świadczeniu określonych usług, np. serwisowych itp. (np. Blikle, Gabriel).

Nb 980
Z punktu widzenia zasięgu obowiązywania umowy możemy wyróżnić franchising krajowy i zagraniczny, z punktu widzenia powstania stosunku franchisingowego -franchising bezpośredni i pośredni. Z kolei z punktu widzenia układu podporządkowania możemy wyróżnić franchising podporządkowany oraz subfranchising.

III. Charakter umowy
Nb 981
Umowa franchisingu należy do umów nienazwanych. Brak jest regulacji tej umowy w Kodeksie cywilnym i innych przepisach szczególnych. Kształtowanie umowy franchisingu pozostawione jest woli stron w opar-

STRONA 778

-ciu o doświadczenia w innych krajach. Dlatego też możemy z pewnością uznać tę umowę za umowę empiryczną, tj. wykształconą w praktyce życia gospodarczego.
Jest to umowa handlowa, gdyż co najmniej jedna, a najczęściej dwie strony umowy są przedsiębiorcami, tj. osobami prowadzącymi działalność gospodarczą. W związku ze specyficzną działalnością objętą franchisingiem, określoną jako działalność handlowa, produkcyjna, usługowa, trudno przyjąć, aby realizowały ją inne podmioty niż zawodowo trudniące się prowadzeniem działalności gospodarczej. Jest to więc najczęściej umowa dwustronnie profesjonalna.
Umowa franchisingu jest umową konsensualną, gdyż dochodzi do skutku z chwilą złożenia przez strony zgodnych oświadczeń woli. Jest to umowa kauzalna uzależniona od podstawy jej dokonania. W szczególności istotny jest w tej umowie element zaufania stron.
Umowa franchisingu jest umową dwustronną, gdyż obowiązek świadczenia ciąży na obu stronach umowy, tak że każda ze stron jest dla siebie zarówno dłużnikiem, jak i wierzycielem. Jest to ponadto umowa dwustronnie zobowiązująca, wzajemna. Obie strony umowy zobowiązują się w taki sposób, że świadczenie jednej z nich jest ekwiwalentne dla świadczenia drugiej strony. Bezsprzecznie jest to umowa odpłatna. Opłata franchisingowa, kalkulowana jest w ten sposób, żeby "zdyskontować sukces" franchisingodawcy i dać szansę rozwoju przedsiębiorstwa franchisingobiorcy. Z reguły franchisingobiorca płaci najpierw opłatę wstępną, a następnie można uzależnić wynagrodzenie od obrotu czy dochodów. Opłaty powyższe mogą być opłatami rocznymi, kwartalnymi, miesięcznymi. Opłaty mogą też być "ukryte" poprzez np. zobowiązanie franchisingobiorcy do zakupu u franchisingodawcy ze zwolnieniem w zamian z opłat (P Taracha, w: Aktualne, R.6, s. 9.1.3).

Nb 982
Umowa franchisingu jest umową nienazwaną , ale można w niej dostrzegać wiele elementów charakterystycznych dla innych umów (K. Bagan-Kurluta, Umowa, s. 86-118). Podobieństwa te nie pozwalają jednak na sformułowanie wniosku, że ma ona charakter mieszany (B. Gawlik, Umowy mieszane, konstrukcje i ocena prawna, Pal. 1994, Nr 5, s. 25 i nast.). Nie wydaje się słuszne dostrzeganie w umowie franchisingowej elementów umów spółek osobowych (B. Fuchs, Umowy, s. 62) przede wszystkim ze względu na essentialia negotii umów spółek osobowych oraz okoliczność, że umowy spółek osobowych nie mają charakteru umów wzajemnych. Ponadto pozycja wspólników jest analogiczna i nie występuje element podporządkowania charakterystyczny dla umowy franchisingu.

STRONA 779

Nie można uznać umowy franchisingowej za tożsamą z umową agencyjną, gdyż agent jest tylko pośrednikiem przy zawieraniu umów oznaczonego rodzaju na rzecz dającego zlecenie albo do zawierania umów w jego imieniu. Agent jest albo zastępcą pośrednim, albo pełnomocnikiem, a franchisingobiorca działa we własnym imieniu i na własny rachunek (K. Kruczalak, Umowy, s. 315).
Podobnie należy odróżnić tę umowę od umowy zlecenia. Przedmiotowo istotnym elementem umowy zlecenia jest dokonywanie czynności prawnych na rachunek dającego zlecenie. W umowie franchisingowej franchisingobiorca dokonuje czynności we własnym imieniu i na własny rachunek i nie są to tylko czynności faktyczne (L. Czmut, Umowa, s. 35). Podmiotowo zobowiązanym do zapłaty wynagrodzenia jest franchisingobiorca, a w przypadku umowy zlecenia dający zlecenie (K. Kruczalak, Umowy, s. 315). Brak jest też przy umowie zlecenia elementów podporządkowania, charakterystycznych dla franchisingu (A. Koch, Umowa, s. 59). Z podanych powodów należy odrzucić tożsamość umowy franchisingu z umowami podobnymi do umów zlecenia (art. 750 KC).
Mimo pozornych podobieństw, nie można uznać umowy franchisingu za odmianę umowy komisu. W umowie komisu wynagrodzenie (prowizja) należy się komisantowi (przyjmującemu zlecenie), natomiast w umowie franchisingowej płaci je franchisingobiorca. Ponadto komisant działa we własnym imieniu, ale na cudzy rachunek (zastępca pośredni), podczas gdy franchisingobiorca działa we własnym imieniu i na własny rachunek.
Z pewnością jednak najbliższe franchisingowi są niektóre umowy z zakresu prawa własności intelektualnej, w szczególności umowa licencji patentowej. Do cech tej umowy należy zaliczyć: wyrażenie przez dawcę zgody na korzystanie z oznaczonego dobra przez biorcę licencji, zobowiązanie przez dawcę do dokonania wszelkich czynności umożliwiających biorcy korzystanie z przedmiotu umowy, zobowiązanie przez biorcę licencji do realizowania obowiązków związanych z korzystaniem z oznaczonych darów. Wskazane wyżej składniki umowy licencji patentowej są zbieżne z podstawowymi elementami umowy franchisingowej, ale wskazuje się, że pozostałe składniki umowy franchisingu nie mają nic wspólnego z treścią umowy licencyjnej (L. Stecki, Franchising, s. 48).
Pewne elementy wspólne z franchisingiem zawiera również umowa know-how (zobowiązanie do przekazania know-how, uprawnienie do korzystania z know-how, zachowanie know-how w tajemnicy; por. S. Gawlik, Umowa know-how. Zagadnienia konstrukcyjne, ZNUJ 1974, z. 3, s. 60). Podobieństwa wskazuje również umowa licencji znaku towarowego (brak tu jednak elementu kontroli przez licencjodawcę licencjobiorcy).


STRONA 780

IV. Strony umowy
Nb 983
Stronami umowy są franchisingodawca (franchisodawca, franchisedawca, organizator sieci, franczyzer) i franchisingobiorca (franchisobiorca, uczestnik sieci, franchisebiorca, franczyzant, beneficjent zezwolenia franchisingowego). Jak to już zostało stwierdzone, franchisingodawca może udzielić drugiej stronie zezwolenia na korzystanie ze stosowanej z powodzeniem przez siebie koncepcji prowadzenia przedsiębiorstwa. Wskazuje to na to, że może to być osoba fizyczna prowadząca przedsiębiorstwo, osoba prawna, spółka jawna, komandytowa, które mają status przedsiębiorcy. Z drugiej strony, franchisingobiorcami są również przedsiębiorcy z tego względu, że przekazanie metody prowadzenia działalności gospodarczej służy temu, aby działalność ta dalej była prowadzona. Istotne jest również to, że franchisingobiorca działa we własnym imieniu i na własny rachunek. Jednakże można dostrzec ze względu na układ praw i obowiązków -mimo cywilistycznej równości podmiotów -pewien stosunek podporządkowania franchisingobiorcy i franchisingodawcy.

V. Zawarcie umowy
Nb 984
Zawarcie umowy podlega ogólnym zasadom prawa cywilnego. Możliwe jest jej zawarcie zarówno przez ofertę i jej przyjęcie, rokowania, jak i przetarg. Wydaje się, że dominujące są dwa pierwsze sposoby zawarcia umowy. Z jednej strony podmioty umowy dochodzą do konsensusu poprzez rokowania, z drugiej zaś -w praktyce często zawarcie umowy opiera się na określonych warunkach umownych. Zawarcie umowy z poszczególnymi uczestnikami sieci opiera się na ustalonych formularzach, analogicznych dla wszystkich. W konsekwencji wszyscy uczestnicy sieci są traktowani analogicznie i z ofertą zawarcia umowy występuje zasadniczo franchisingodawca. Umowa zawarta na podstawie formularza, który jest dołączony do umowy, ma często postać umowy adhezyjnej (przez przystąpienie). Wiąże się to przede wszystkim ze specyficzną pozycją franchisingodawcy, który osiągając wysoką pozycję na rynku, w pewien sposób "narzuca" warunki uczestnikom obrotu. Dlatego też, w pewnym stopniu, umowy franchisingowe mogą stanowić zagrożenie konkurencji między przedsiębiorcami. Daje temu wyraz orzecznictwo odnoszące się do franchisingu, które koncentruje się przede wszystkim na zagadnieniu praktyk monopolistycznych.


STRONA 781

"Franchising, którego istotą jest otrzymanie przez franchisingobiorcę prawa sprzedaży we własnym imieniu określonych towarów i usług w ramach sieci marketingowej franchisingodawcy z wykorzystaniem jego nazwy, znaków towarowych i doświadczeń techniczno-organizacyjnych, o ile zawiera powiązania łączące konkurentów prowadzących działalność gospodarczą w ramach tej samej sieci, mające charakter porozumienia monopolistycznego, podlega ocenie legalności, przy uwzględnieniu przesłanek określonych w art. 6 ustawy o przeciwdziałaniu praktykom monopolistycznym. Umowa franchisingu zakładająca stosowanie praktyk monopolistycznych istotnie ograniczających konkurencję, zwłaszcza jeżeli franchisodawca posiada na rynku pozycję dominującą, nie spełnia wymogu legalności w świetle art. 6 wyżej wymienionej ustawy" (wyr. Sądu Antymonopolowego z 21.7.1992 r., XVII Amr 12/92, aG 1992, Nr 4, poz. 83).
"Producent posiadający na rynku pozycję dominującą, organizujący w ramach umowy franchisingu sieć sprzedaży hurtowej i detalicznej swych wyrobów, niedostępną jednakże na równych prawach dla wszystkich podmiotów gospodarczych, stosuje praktykę monopolistyczną z art. 5 pkt 3 wymienionej ustawy, stanowiącym o zakazie nadużywania pozycji dominującej na rynku przez sprzedaż towarów w sposób powodujący uprzywilejowanie niektórych podmiotów gospodarczych lub innych podmiotów" (wyr. Sądu Antymonopolowego z 6.12.1993 r., Amr 35/93, Wok. 1994, Nr 6, s. 53).
"Niezależnie od trybu i orzekania o konsekwencjach praktyk monopolistycznych, przewidzianego w wyżej wymienionej ustawie, stwierdzenie, że umowa jest wyrazem takiej praktyki, a w konsekwencji nieważna w całości lub części (art. 8 ust. 2 tej ustawy lub art. 58 ż 1 i 3 KC), może nastąpić w sprawie między stronami tej umowy, jako przesłanka rozstrzygająca o roszczeniu z niej wynikającym" (wyr. SN z 22.2.1994 r., I CRN 238/93, OSNCP 1994, Nr 10, poz. 198).

Nb 985
Umowy franchisingowe w praktyce obejmują uregulowania bardzo drobnych szczegółów, co powoduje, że mają one postać "książkową". Dodatkowo w dokumentach tych zawiera się "podręcznik operacyjny", określający wszelkie aspekty działalności umownej.
Z tych też względów, mimo braku ustaleń co do formy, umowy franchisingowe mają najczęściej formę pisemną, która ma znaczenie dowodowe, chyba że strony zastrzegają inny skutek (np. forma ad solemnitatem).
VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 986
Zmiana umowy jest możliwa zawsze za zgodą stron. Jednakże zmiana umowy jest możliwa również na podstawie wypowiedzenia jej warunków przez jedną ze stron po ich zaakceptowaniu przez drugą stronę(K. Bogan-Kurlata, Umowa, s. 119 i nast.). Rozwiązanie umowy może mieć miejsce:
l) za zgodą stron,
2) w momencie upływu terminu, na jaki została zawarta,
3) za wypowiedzeniem jednej ze stron,
4) bez zachowania terminów wypowiedzenia.

STRONA 782

W tym ostatnim przypadku przyczynami uzasadniającymi rozwiązanie umowy bez wypowiedzenia są działania franchisingobiorcy polegające na:
l) naruszeniu zakazu działalności konkurencyjnej,
2) opóźnianiu w uiszczaniu bieżących opłat franchisingowych,
3) naruszeniu wymogów architektonicznych, urządzenia pomieszczeń, receptur, ubioru personelu itp.,
4) naruszeniu praw franchisingodawcy do firmy, znaków towarowych, know-how,
5) niedokonaniu zakupów w miejscach wskazanych w umowie (w szczególności od franchisingobiorcy),
6) wykroczeniu poza obszar działania.

Działania franchisingodawcy mogą być również przyczyną rozwiązania umowy bez wypowiedzenia. Dotyczy to w szczególności:
l) nieudzielenia pomocy (np. w zakresie szkoleń),
2) naruszenia zobowiązania do nieudzielania zezwolenia innym podmiotom na danym terenie,
3) niedostarczenia urządzeń franchisingobiorcy niezbędnych do realizacji umowy,
4) niepodjęcia działalności reklamowej (L. Stecki, Franchising, s. 244).

VII. Wykonanie umowy
Nb 987
Umowa franchisingowa powinna być, co do zasady, wykonana osobiście, chyba że z franchisingobiorcą zawarta jest urnowa subfranchisingu. Możliwe jest również zezwolenie w umowie franchisingu na realizację niektórych obowiązków przez osoby trzecie. Urnowa ta powinna być wykonana zgodnie z jej treścią i w sposób odpowiadający jej celom społeczno-gospodarczym oraz zasadom współżycia społecznego, a jeżeli istnieją w tym zakresie ustalone zwyczaje, także w sposób odpowiadający tym zwyczajom. Powinna być ona wykonana przy założeniu należytej staranności z uwzględnieniem zawodowego charakteru działalności przedsiębiorców, stron umowy franchisingowej (art. 355 ż 2 KC).

VIII. Prawa i obowiązki stron
Nb 988
Tak jak w przypadku innych umów, określone prawa jednej strony rodzą obowiązki drugiej strony umowy (V Behr, Der Franchisevertrag, s. 21 i nast). Prawa i obowiązki przedstawione poniżej nie wyczerpują możliwych ustaleń między stronami. Charakterystyczne jest to w szczególności przy umowie franchisingu, gdyż jej treść bardziej niż przy innych


STRONA 783

normach jest kształtowana przez dokładne określenie praw i obowiązków stron. Do najważniejszych obowiązków franchisingodawcy należy:
l) udzielanie zezwolenia na korzystanie ze znaków towarowych, z firmy (nazwy), emblematów, oznaczeń, patentów, wynalazków, wzorów użytkowych i zdobniczych itp. (tzw. pakiet franchisingowy);
2) przekazanie know-how i tajemnic handlowych mogących służyć prowadzonej działalności gospodarczej;
3) przekazanie sprawdzonej koncepcji prowadzenia przedsiębiorstwa
(tzw. recepta sukcesu);
4) prowadzenie wspólnego marketingu, działalności reklamowej;
5) udzielenie pomocy i dokonywanie wszelkich czynności doradczych potrzebnych do prawidłowego funkcjonowania sieci (szkolenie, konsulting);
6) zagwarantowanie prawa wyłączności na pewnym obszarze (tzw. wyłączność terytorialna);
7) urządzenie i wyposażenie lokali franchisingobiorcy;
8) przekazywanie informacji o dokonanych udoskonaleniach, zmianach w organizacji itp.;
9) zachowanie tajemnicy zawodowej;
10) lojalność.

Do najważniejszych praw franchisingodawcy należy: otrzymanie opłaty franchisingowej, zarówno wstępnej, jak i późniejszej, kontrola przestrzegania realizacji umowy i struktur związanych z realizacją metody franchisingowej, przeglądanie ksiąg handlowych, wypowiedzenie umowy zgodnie z jej postanowieniami.

Nb 989
Do obowiązków franchisingobiorcy należy:
l) zakaz działalności konkurencyjnej, a także często przestrzeganie klauzul konkurencyjnych (po wygaśnięciu umowy);
2) lojalność wobec franchisingodawcy;
3) uiszczanie opłat za zezwolenie (zarówno wstępnej, jak i późniejszych);
4) korzystanie z pakietu franchisingowego zgodnie z urnową i zasadami współżycia społecznego;
5) zachowanie takiego samego statusu usług, wystroju lokali, jakości towarów itp.;
6) przestrzeganie tajemnicy handlowej;
7) dbanie o odpowiedni personel przygotowany do realizacji obowiązków przez franchisingobiorcę;
8) zaopatrywanie się w określonych punktach handlowych, w szczególności u franchisingodawcy.

Z kolei do praw franchisingobiorcy należy:
l) korzystanie z "pakietu franchisingowego",


STRONA 784

2) prawo do szkoleń i doradztwa ze strony franchisingodawcy,
3) prawo do wypowiedzenia umowy, jeżeli zachodzą warunki określone w umowie,
4) w przypadku subfranchisingowym -zawieranie umów z innymi podmiotami.

Nb 990
Powyżej przedstawione prawa i obowiązki mają charakter przykładowy i mogą być rozszerzone. Istotą jednak istniejącego układu praw i obowiązków jest przekazanie "recepty na sukces" na franchisingobiorcę. Ten ostatni jednak nie musi odnieść analogicznego sukcesu jak franchisingodawca, ma jednak stworzone wszelkie warunki, aby w oparciu o "pakiet franchisingowy" osiągnąć na rynku to samo. W ten sposób dokonuje się ekspansja na rynku przeprowadzana niejako "cudzymi rękoma", ale jej warunkiem jest sukces franchisingodawcy i działanie we własnym imieniu i na własny rachunek franchisingobiorcy.

IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 991
Odpowiedzialność uczestników umowy franchisingowej opiera się na ogólnych zasadach prawa cywilnego i może mieć postać odpowiedzialności ex contractu (art. 471 i nast. KC) lub ex delicto (art. 415 i nast. KC). Możliwe jest ponadto -co charakterystyczne dla omawianej umowy -umowne ukształtowanie odpowiedzialności. Należy pamiętać, że istotna przy ocenie stopnia odpowiedzialności jest miara staranności związanej z zawodowym prowadzeniem działalności gospodarczej. Najczęstszymi przyczynami zaistnienia odpowiedzialności ex contractu po stronie franchisingodawcy są: nieudostępnienie pakietu franchisingowego, nieudzielenie porady, naruszenie obowiązku lojalności, tajemnicy handlowej, naruszenie wyłączności rejestrowej. W przypadku franchisingobiorcy takimi przyczynami są: naruszenie zakazu konkurencji, naruszenie prawa do korzystania z "pakietu franchisingowego", nieuiszczanie opłat.

X. Odpowiedzialność z tytułu rękojmi i gwarancji
Nb 992
Odpowiedzialność ta może wynikać zarówno z samej umowy franchisingu, jak i z treści umów jej towarzyszących (np. umowy sprzedaży towarów, do których kupna zobowiązuje się franchisingobiorca). Odpowiedzialność z tytułu rękojmi lub gwarancji najczęściej ponosi franchisingodawca, gdyż to on jest głównym dostawcą określonych w umowie

STRONA 785

przedmiotów. Jeżeli zawarta jest umowa subfranchisingu lub franchising z zezwoleniem dokonanej sprzedaży, odpowiedzialność z tytułu rękojmi i gwarancji może dotyczyć także franchisingobiorcy.

ż 14. Umowa factoringu
Literatura: M. Chaszczyńska, Pojęcie, rodzaje i charakter prawny factoringu, PPH 1998, Nr l; M. Jańczyk, Charakter prawny umowy factoringu, Pr. Spół. 1998, Nr 2; A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; K. Kruczalak, Factoring i jego gospodarcze zastosowania, Warszawa 1997; H. G. Lunckenbein, Rechtsprobleme des Factoring-Vertrages, Mlinchen 1983; L. Stecki, Umowa factoringu, Toruń 1993; S. Władyka (red.), Umowy w obrocie gospodarczym, Kraków 1993; K. Zawada, Factoring międzynarodowy, KPP 1996, Nr 4.

I. Definicja umowy
Nb 993
Umowę factoringu należy zaliczyć do tzw. umów nienazwanych. Factoring uważany jest za umowę łączącą elementy różnych umów, np. cesji wierzytelności i umowy zlecenia, jednakże bez całkowitego utożsamienia jej z którąkolwiek z tych umów. L. Stecki przyjmuje, że mamy do czynienia z umową mieszaną (por. tenże, Umowa, s. 25; por. również K. Kruczalak, w: Umowy, s. 317-318; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6, s. 10.11.1).
W praktyce przyjęła się definicja, na podstawie której można stwierdzić, że facto ring polega na nabyciu przez faktora określonych wierzytelności przysługujących przedsiębiorcy z tytułu sprzedaży, dostawy lub usługi (z wyłączeniem przypadków, gdy przedmiotem tych umów są towary lub usługi przeznaczone do użytku osobistego lub rodzinnego z przeznaczeniem do prowadzenia gospodarstwa domowego dłużnika), w zamian za określoną kwotę odpowiadającą wierzytelności, a pomniejszoną o prowizję faktora. Faktor w ramach umowy zobowiązuje się do wykonania czynności dodatkowych, nie związanych już bezpośrednio z samą cesją. Do umowy factoringu w zakresie przelewu wierzytelności będą miały zatem zastosowanie m.in. przepisy KC, regulujące problematykę cesji wierzytelności (art. 509-516 KC), oraz przepisy dotyczące umowy zlecenia (art. 734 i nast. KC) w zakresie usług dodatkowych. Należy również pamiętać, że do factoringu -jako umowy -odnosić się będą także ogólne przepisy KC dotyczące np. czynności prawnych (art. 56 i nast. KC) czy też swobody zawierania umów (art. 3531 KC).



STRONA 786

Factoring może zostać także zdefiniowany na podstawie tekstu podpisanego przez Polskę Układu Europejskiego (ustanawiającego stowarzyszenie między Rzeczypospolitą Polską z jednej strony a Wspólnotami Europejskimi i ich państwami członkowskimi z drugiej), gdzie zaliczany jest do usług finansowych. Zgodnie z brzmieniem tego dokumentu, usługą taką jest każda usługa o charakterze finansowym, świadczona przez usługodawcę finansowego (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6, s. 10.11.1). Również zarz. Prezesa Urzędu patentowego Rzeczypospolitej Polskiej z 9.9.1992 r. w sprawie ochrony znaków towarowych (MP Nr 31, poz. 217) wymienia expressis verbis factoring jako usługę o charakterze finansowym. Pewną wytyczną w zakresie umowy factoringowej może stanowić także Konwencja ottawska z 28.5.1988 r., regulująca zasady funkcjonowania factoringu międzynarodowego.
Podstawowym przedmiotem umowy factoringu jest przelew wierzytelności. Z chwilą zawarcia umowy factoringu dochodzi do przeniesienia wierzytelności z przedsiębiorcy na faktora, chyba że strony ustalą inną datę przejścia wierzytelności aniżeli data zawarcia umowy. Wierzytelności będące przedmiotem umowy w zasadzie charakteryzuje krótki termin zaspokojenia -od 14 do 210 dni. Nie istnieją jednak żadne przeszkody prawne, aby wierzytelności charakteryzujące się dłuższym terminem zaspokojenia były przedmiotem takiej umowy. Wraz z przejściem na rzecz faktora wierzytelności głównej przechodzą również wszelkie prawa związane z tą wierzytelnością.

II. Charakter umowy
Nb 994
Factoring jest umową zaliczaną do umów nienazwanych, nie uregulowaną w przepisach. Jest umową handlową, gdyż co najmniej jeden z podmiotów umowy factoringu może być zaliczony do przedsiębiorców. Faktor zajmuje się zawodowo świadczeniem usług factoringowych (banki, wyspecjalizowani przedsiębiorcy). Jest to umowa konsensualna, wzajemna i odpłatna (M. Janczyk, Charakter, s. 26 i nast.).

III. Rodzaje umów factoringowych
Nb 995
Zasadniczo możemy wyróżnić dwa podstawowe typy umów factoringu: factoring właściwy i niewłaściwy.

Nb 996
Factoring właściwy polega na tym, że faktor na mocy zawartej umowy o przelew wierzytelności przejmuje nie tylko wszelkie wierzytelności służące sprzedawcy (usługodawcy) względem nabywcy, ale dodatkowo obciąża go ryzyko wypłacalności tego ostatniego (K. Kruczalak, Factoring, s. 33; również L. Stecki, Umowa, s. 43-58; M. Chaszczyńska, Poję-

STRONA 787

-cie, s. 24 i nast.; H. G. Lunckenbein, Rechtsprobleme, s. 21 i nast.). Wśród factoringu właściwego można wyróżnić:
l) factoring otwarty polegający na tym, że dłużnik (nabywca towaru lub usługi) zostaje niezwłocznie powiadomiony o dojściu do skutku umowy facto ringowej (L. Stecki, Umowa, s. 59-60; K. Kruczalak, Factoring, s. 37);
2) facto ring półotwarty polegający na tym, że dostawca towaru lub usługodawca nie powiadamia dłużnika (odbiorcy towaru lub usługi) o zawarciu umowy factoringu, natomiast faktor czyni to dopiero w momencie wezwania odbiorcy towaru (usług) do zapłaty (L. Stecki, Umowa, s. 59-60);
3) factoring tajny polegający na tym, że odbiorca towaru (usługobiorca) nie zostaje w ogóle powiadomiony o zawarciu umowy facto ringu (L. Stecki, Umowa, s. 59-60);
4) factoring powierniczy polegający na tym, że bank, do którego należy dany zbywca towarów lub usług, upoważnia faktora do wykonywania określonych usług facto ringowych na rzecz zbywcy towarów i usług oraz ściągania od odbiorców tych towarów i usług (dłużnika) oznaczonych wierzytelności (L. Stecki, Umowa, s. 62; K. Kruczalak, Factoring, s. 39-40).

Wyróżnia się także tzw. metafactoring, eksportowy, międzynarodowy.
Szerzej zob. L. Stecki (Umowa, s. 59-60); K. Kruczalak (Factoring, s. 37); K. Zawada (Factoring, s. 790-791). Wśród facto ringu niewłaściwego (niepełnego) można wyróżnić również factoring otwarty (półotwarty) i tajny.

Nb 997
Factoring niewłaściwy polega na tym, że w tym przypadku nie przechodzi na faktora ryzyko wypłacalności dłużnika (nabywcy towaru lub usługi), czyli przelew wierzytelności ze sprzedawcy (dostawcy) lub usługodawcy na faktora nie jest definitywny (K. Kruczalak, Factoring, s. 34-35).

Nb 998
Na szczególną uwagę zwraca factoring zaliczkowy, który jest factoringiem niewłaściwym, a którego przedmiotem są honoraria lekarzy, architektów, notariuszy i adwokatów. Faktor wypłaca tym osobom zaliczki pieniężne a canto ich honorarium, sam zaś przejmuje wierzytelności (bez odpowiedzialności de/ credere).

IV. Strony umowy
Nb 999
Na tle umowy factoringu można wyróżnić trzy podmioty:
l) przedsiębiorcę -jest to podmiot prowadzący działalność gospodarczą w charakterze zarobkowym -produkcyjną, handlową lub usługową; można go określać również mianem "klient" (ze wzglę-

STRONA 788
-du na łączące ten podmiot stosunki z faktorem) oraz "zbywca wierzytelności". Powszechnie stosowana jest również nazwa "sprzedawca", "dostawca" lub "usługodawca". Forma prawna przedsiębiorcy jest dowolna. Podmiotem tym może być zatem osoba fizyczna, jednostka nie posiadająca osobowości prawnej (spółka jawna, komandytowa), a także osoba prawna, której przysługuje wierzytelność w stosunku do dłużnika (K. Kruczalak, Factoring, s. 41; L. Stecki, Umowa, s. 65-66; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l0.l, s. 2-3);
2) faktora -podmiotami, które mogą występować w charakterze faktora, zwanego także nabywcą wierzytelności, są: instytucje bankowe -tworzone w ramach swojej organizacji jednostki zajmujące się wyłącznie działalnością factoringową, wyspecjalizowane spółki factoringowe, a także inni przedsiębiorcy (w tym także osoby fizyczne) świadczące tego typu usługi. Jak wynika z dotychczasowej praktyki, na świecie zasadnicze znaczenie w factoringu mają instytucje bankowe i wyspecjalizowane spółki factoringowe;
3) dłużnika -jest to podmiot występujący względem przedsiębiorcy w charakterze odbiorcy, jest nabywcą towarów lub usług (usługobiorca); podmiot ten nie jest stroną umowy factoringu. Występuje w charakterze kupującego, odbiorcy towarów lub usługobiorcy. Dłużnik jest zobowiązany do spełnienia świadczenia w ramach stosunku obligacyjnego, który pierwotnie łączy go z przedsiębiorcą, a po zawarciu umowy factoringu pomiędzy przedsiębiorcą a faktorem z faktorem.
Jak wynika z powyższego, stronami umowy są tylko przedsiębiorca i faktor.

V. Zawarcie umowy
Nb 1000
Umowa factoringu, jak każda umowa cywilnoprawna, podlega wszystkim przepisom regulującym kwestię ważności czynności prawnych (K. Kruczalak, Factoring, s. 51 i nast.). Zatem także w przypadku umowy factoringu mają tu zastosowanie przepisy KC. Ważność umowy factoringu zależy także od ważności umowy będącej podstawą przeniesienia wierzytelności. Nieważność umowy sprzedaży, dostawy lub usługi powoduje zatem nieważność samej umowy factoringu. W Konwencji ottawskiej przyjęto w odniesieniu do umów facto ringowych formę pisemną. Konwencja ta przewiduje także wzorcowe postanowienia umowy factoringu, dlatego ma charakter umów formularzowych (K. Kruczalak, Factoring, s. 43; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l0.l, s. 3). Postanowienia takiej


STRONA 789

umowy są na ogół z góry określone. W praktyce mamy zatem do czynienia z przystąpieniem stron do umowy (umowa adhezyjna).

VI. Zmiana i ustanie umowy
Nb 1001
Do zmiany umowy factoringu może dojść w każdym czasie trwania stosunku prawnego łączącego przedsiębiorcę i dłużnika z tytułu umowy sprzedaży, dostawy lub usługi.
Zgodnie z art. 3531 KC, strony zawierające umowę mogą ułożyć stosunek prawny według swego uznania. Zmiana umowy leży zatem w gestii stron, a sposób jej dokonywania powinien być określony w treści umowy.
Stosunek prawny o charakterze umownym, jakim jest factoring, tworzy zobowiązanie podlegające ogólnym zasadom wygaśnięcia zobowiązań regulowanym przez prawo cywilne. Umowa factoringu wygasa zatem np. wraz z wykonaniem zobowiązania oraz upływem czasu, na jaki została zawarta (w przypadku umów zawartych na czas określony). Umowa factoringu może być też rozwiązana na skutek zgodnego oświadczenia stron. Ogólnym regulacjom prawnym poddana jest też możliwość wypowiedzenia umowy factoringowej. Strony powinny zatem określić w umowie termin jej wypowiedzenia. Dopuszczalne jest także zawarcie w umowie wypowiedzenia umowy ze skutkiem natychmiastowym.

Nb 1002
Odrębną kwestią jest możliwość odstąpienia od umowy. Możliwość taka jest dopuszczalna tylko w razie zawarcia odpowiedniej klauzuli w umowie (odstąpienie umowne). Umowa powinna wówczas określać przyczyny, po wystąpieniu których strona będzie mogła z takiego uprawnienia skorzystać. Prawo odstąpienia powinno być uprawnieniem obu stron umowy factoringowej.
Należy również pamiętać, że prawo przewiduje inne skutki dla stron umowy w każdym z tych dwóch przypadków. Wypowiedzenie umowy traktuje się ze skutkiem "na przyszłość", co oznacza, że umowa przestaje obowiązywać od chwili jej wypowiedzenia, a strony nie zwracają sobie wzajemnie swojego świadczenia. Natomiast odstąpienie od umowy działa "wstecz". Umowę taką uważa się za nie zawartą, czego skutkiem jest zwrócenie przez strony świadczenia strony przeciwnej. W takim wypadku faktor przenosi z powrotem wierzytelność na przedsiębiorcę (bez prawa do prowizji), a przedsiębiorca zwraca faktorowi określoną kwotę uzyskaną tytułem ekwiwalentu (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l.1, s. 3-4).



STRONA 790

VII. Wykonanie umowy
Nb 1003
Zgodnie z przepisami prawa cywilnego, podstawowym sposobem wykonania zobowiązania jest spełnienie świadczenia przez dłużnika. Wykonanie zobowiązania będzie zatem polegało na spełnieniu przez faktora świadczenia, do którego był zobowiązany treścią umowy factoringu. Sposób spełnienia świadczenia uzależniony jest od rodzaju factoringu. Przy tzw. factoringu przyspieszonym (advance factoring) wraz z przelewem wierzytelności przez przedsiębiorcę faktor dokonuje zapłaty jej ekwiwalentu pomniejszonego o prowizję. W factoringu typu collection factoring, w którym w chwili zawarcia umowy faktor wypłaca przedsiębiorcy jedynie zaliczkę na rzecz przedsiębiorcy, a pozostała kwota (pomniejszona o prowizję) zostaje wypłacona wraz z zapłatą należności przez dłużnika lub z datą, kiedy wierzytelność stała się wymagalna.

VIII. Prawa i obowiązki stron w różnych typach factoringu
1. Uwagi ogólne
Nb 1004
W praktyce obrotu gospodarczego na ogół tylko część umowy dotycząca praw i obowiązków stron jest przedmiotem pertraktacji. Do uprawnień faktora można zaliczyć: prawa związane z umowami zawieranymi przez przedsiębiorcę z tytułu sprzedaży, dostawy lub usługi, tj. nadzór nad ich zawieraniem, wykonaniem, konsultacją co do ich treści, czy też sprawdzanie wiarygodności dokumentów związanych z tymi umowami. Faktor może również zastrzec sobie prawo do żądania wstrzymania sprzedaży, dostawy lub usług, jeżeli dłużnik nie wywiązał się z dostarczonych mu poprzednio towarów lub usług.
Odpowiedzialność faktora może być także rozszerzona przez przejęcie odpowiedzialności za wypłacalność dłużnika. Jak już wspomniano, można wyróżnić dwa rodzaje factoringu: factoring właściwy (pełny) oraz factoring niewłaściwy (niepełny). Pomimo identyczności przedmiotu umowy obu postaci factoringu, tj. przelewu wierzytelności, jak też występowania usług (czynności) dodatkowych, istnieją zasadnicze różnice prawne nakazujące odpowiednie różnicowanie factoringu.

2. Factoring właściwy (pełny)
Nb 1005
Cechą charakterystyczną factoringu właściwego jest obciążenie odpowiedzialnością za wypłacalność dłużnika, który obciąża faktora (ryzyko del cre

STRONA 791

-dere). Oznacza to, że w umowie strony stanowią, iż wraz z przejściem na faktora wierzytelności przedsiębiorcy ponosić on będzie ryzyko wypłacalności dłużnika (ściągalności należności). Do momentu zawarcia takiej umowy ryzyko było związane z osobą przedsiębiorcy. Oczywiście ryzyko związane z odpowiedzialnością za wypłacalność dłużnika znajduje swoje odzwierciedlenie w prowizji faktora, która przy tej postaci factoringu jest wyższa. Faktor również przed zawarciem umowy z klauzulą de! credere bada stan majątkowy dłużnika w celu zdobycia pewności, iż jego stan majątkowy gwarantuje wypłacalność (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.10.2, s. l).
Przy factoringu pełnym mamy również do czynienia z definitywnym (ostatecznym) przejściem wierzytelności przedsiębiorcy na rzecz faktora. W praktyce oznacza to, że taka wierzytelność nie może "powrócić" do zbywcy, a zatem można uznać, iż pomiędzy stronami umowy zawarta została "umowa sprzedaży" wierzytelności. Factoring właściwy nie łączy ze sobą prawa "regresu". Oznacza to, że nawet w razie późniejszej niewypłacalności dłużnika, faktor nie może żądać od przedsiębiorcy równej wartości nieściągalnej wierzytelności.

3. Factoring niewłaściwy (niepełny)
Nb 1006
Cechą charakterystyczną factoringu niewłaściwego jest brak obciążenia faktora ryzykiem ściągalności wierzytelności od dłużnika. Pomimo zatem zawarcia umowy ryzyko to nadal związane jest z osobą przedsiębiorcy. Nie można też w żadnym wypadku mówić o definitywnym przejściu wierzytelności na rzecz faktora. W razie bowiem niewypłacalności dłużnika wierzytelność powraca do przedsiębiorcy.
Przy tej postaci facto ringu również prowizja faktora jest niższa aniżeli przy factoringu właściwym.
Kryterium wypłacalności dłużnika stało się także podstawą do przyjmowania w umowie factoringu tzw. kwot najwyższych (granicznych) w stosunku do poszczególnych dłużników. Faktor przejmuje na siebie ryzyko del credere tylko do wysokości zadeklarowanych kwot (L. Stecki, Umowa, s. 77; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.1 0.2, s. 2; H. G. Lunckenbein, Rechtsprobleme, s. 75 i nast.). W razie przekraczania przez wierzytelność przyjętych w umowie kwot granicznych zostają one przelane na wierzyciela, zgodnie z zasadą facto ringu niewłaściwego.
Jeszcze przed zawarciem umowy factoringu faktor dokonuje oceny oferowanych wierzytelności przez przedsiębiorcę, głównie pod kątem ich późniejszego egzekwowania od dłużnika. Wierzytelności "pewne", tzn. te, które zostały ocenione przez faktora jako możliwe do wyegze-


STRONA 792

-kwowania, są na ogół przedmiotem factoringu właściwego, pozostałe wierzytelności -"nie zatwierdzone" -są przedmiotem factoringu niewłaściwego.

Nb 1007
Jedną z cech charakterystycznych, odróżniających factoring od klasycznego przelewu wierzytelności (art. 509-517 KC), jest jego funkcja usługowa. Przelew wierzytelności stanowi wprawdzie essentialia negotii umowy factoringu, niemniej faktor powinien zobowiązać się do wykonania co najmniej dwóch czynności dodatkowych (zgodnie z Konwencją ottawską). Na mocy umowy faktor zobowiązuje się zatem względem przedsiębiorcy do świadczenia wielu usług o charakterze dodatkowym. Czynności te nie wiążą się bezpośrednio z samym przelewem wierzytelności, a w praktyce obejmują m.in.:
l) ściąganie od dłużników należności z tytułu umowy factoringu,
2) okresowe badanie sytuacji ekonomicznej dłużników,
3) prowadzenie ksiąg handlowych i rachunkowych,
4) badanie rynku na rzecz przedsiębiorcy,
5) działalność reklamową,
6) składowanie towarów przedsiębiorcy i dokonywanie ich segregacji,
7) doradztwo prawne i ekonomiczne,
8) udzielanie zaliczek i kredytów (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l 0.2, s.2).
Na przedsiębiorcy spoczywa odpowiedzialność za istnienie wierzytelności. Część szczegółowa umowy zawiera również określenie obowiązków przedsiębiorcy, takich jak: regularne spełnienie opłat na rzecz faktora (oprocentowanie, marża, prowizja), dostarczanie informacji dotyczących zawieranych przez przedsiębiorcę umów, przestrzeganie określonych przepisów dewizowych i celnych, a także obowiązek zawiadomienia dłużnika o zawarciu przez przedsiębiorcę umowy factoringu, chyba że strony postanowią inaczej. Generalnie zgoda dłużnika nie jest warunkiem ważności umowy factoringu. Nie stanowi również pozytywnej przesłanki do zawarcia umowy powiadomienie dłużnika o zawarciu umowy factoringu. Niemniej niezawiadomienie dłużnika o zawarciu takiej umowy może wywołać istotne skutki prawne. Dłużnik może bowiem spełnić świadczenie do rąk zbywcy wierzytelności -przedsiębiorcy, czego skutkiem będzie wygaśnięcie zobowiązania. Tak spełnione świadczenie staje się zatem skuteczne wobec faktora, w wyniku czego faktor nie może skutecznie dochodzić swoich praw względem dłużnika. W umowach factoringu przyjęto zatem zasadę, iż obowiązek pisemnego zawiadamiania dłużnika o zawarciu umowy


STRONA 793

obciąża przedsiębiorcę. Jednakże nie ma ograniczeń w powierzeniu tego obowiązku faktorowi.

IX. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 1008
Do odpowiedzialności stron umowy factoringu w przypadku jej nie-wykonania bądź nienależytego wykonania będą miały zastosowanie przepisy KC regulujące ogólne zasady odpowiedzialności umownej,
opartej w tym przypadku na zasadzie winy (art. 471 i nast. -szerzej L. Stecki, Umowa, s. 78; K. Kruczalak, Factoring, s. 64; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l 0.2, s. 3).
Strony są odpowiedzialne względem siebie z tytułu wyrządzenia szkody, jaką poniosła strona przeciwna na skutek niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy. Kwestię sposobu naprawienia szkody również w tym wypadku regulują przepisy KC. Niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy dotyczy niewykonania bądź nienależytego wykonania wszelkich obowiązków, którymi obciążone zostały strony danej umowy factoringowej, np. co do sposobu wykonania, jakości, wielkości. Niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy przez przedsiębiorcę może polegać na nieuiszczeniu prowizji na rzecz faktora, niezwróceniu otrzymanych od faktora kwot tytułem zaliczki, niewypłacalności dłużnika, jeżeli zgodnie z treścią umowy przedsiębiorca ponosi za to odpowiedzialność.

Nb 1009
Faktor ponosić będzie m.in. odpowiedzialność: za niewypłacenie przedsiębiorcy umówionej kwoty za przedmiotową wierzytelność, za niewypłacalności dłużnika, jeżeli zgodnie z treścią umowy ponosi za to odpowiedzialność, czy też niewykonanie bądź nienależyte wykonanie czynności dodatkowych. W przypadku faktora mamy także do czynienia ze stosunkiem zobowiązaniowym łączącym go z dłużnikiem, który nie będąc stroną umowy factoringu, pozostaje w relacji z faktorem jako jego wierzycielem. Wydaje się, że i w tym przypadku należy stosować przepisy KC regulujące ogólne zasady odpowiedzialności dłużnika względem wierzyciela.



STRONA 794

ż 15. Umowa forfaitingu
Literatura: A. Kidyba (red.), Aktualne umowy w obrocie gospodarczym, Warszawa 1999; K. Kruczalak, Factoring i jego gospodarcze zastosowania, Warszawa 1997; L. Stecki, Forfaiting, Toruń 1997.

I. Definicja umowy
Nb 1010
Umowę forfaitingu, podobnie jak umowę factoringu czy franchisingu, należy zaliczyć do umów nienazwanych, tzn. tych, które nie są regulowane przepisami (zob. uwagi porównawcze K. Kruczalak, Factoring, s. 92; również L. Steckiego, Forfaiting, s. 104-115).
Forfaiting umożliwia zbywcy wierzytelności osiągnięcie celu gospodarczego poprzez przede wszystkim umożliwienie uzyskania w szybkim czasie odpowiedniego kapitału. W praktyce przyjęła się definicja, na podstawie której można stwierdzić, iż forfaiting jest umową, w której jedna strona zobowiązuje się do dostarczenia wierzytelności, zaś druga zobowiązuje się do zapłaty ceny już wcześniej (z góry, ryczałtowo a forfait) uzgodnionej (K. Kruczalak, Factoring, s. 90; D. Złotkiewicz, w: Aktualne, s.5).
W oparciu o obecną praktykę, stosowaną przez niektóre polskie banki w zakresie świadczenia usług forfaitingowych, forfaiting może być zdefiniowany jako jeden ze sposobów finansowania eksportu polegający na bezregresowej sprzedaży odroczonych wierzytelności eksportowych, udokumentowanych wekslem własnym, wekslem ciągnionym lub innymi instrumentami (akredytywa, zapis w księgach) reprezentującymi sumy należne eksporterowi. Banki zatem ograniczają swój udział do finansowania eksportu i to w zasadzie tylko do wierzytelności zabezpieczonych wekslem własnym importera lub wekslem ciągnionym (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. l).
Umowa forfaitingu umożliwia obrót wierzytelnościami pieniężnymi z tytułu umowy sprzedaży, dostawy, o wykonanie różnego rodzaju usług, wierzytelnościami wekslowymi, wierzytelnościami objętymi akredytywami, jak też wierzytelnościami powstałymi na tle umów leasingowych. Bez znaczenia jest natomiast fakt, czy podmioty, które związane są z forfaitingiem, mają swoje siedziby w różnych krajach (wierzytelności "zagraniczne"), czy też siedziby te znajdują się na terenie tego samego kraju (wierzytelności "krajowe").

STRONA 795

II. Rodzaje umów forfaitingowych
Nb 1011
Forfaiting właściwy (podstawowy, prawidłowy) jest typem forfaitingu, w którym wraz ze sprzedażą wierzytelności pieniężnej zbywca wierzytelności zostaje zwolniony od wszelkiej odpowiedzialności dotyczącej sprzedanej wierzytelności (L. Stecki, Forfaiting, s. 134 i nast.). Cechą charakterystyczną tej postaci forfaitingu jest zatem ciężar odpowiedzialności dotyczący między innymi wypłacalności dłużnika, który obciąża instytucję zajmującą się forfaitingiem. Wraz z przejściem na tę instytucję wierzytelności ponosić ona będzie ryzyko wypłacalności dłużnika (ściągalności należności). Do momentu zawarcia takiej umowy ryzyko to obciążało osobę zbywcy wierzytelności.
W przypadku forfaitingu właściwego dochodzi do definitywnego przejścia wierzytelności przedsiębiorcy na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem. W praktyce oznacza to, że taka wierzytelność nie może "powrócić" do zbywcy. Forfaiting właściwy nie łączy ze sobą prawa "regresu", co oznacza, iż nawet w przypadku np. późniejszej niewypłacalności dłużnika instytucja zajmująca się forfaitingiem nie może żądać od przedsiębiorcy równowartości nieściągalnej wierzytelności.
W klasycznym typie umowy forfaitingu -w forfaitingu prawidłowym -z chwilą zawarcia umowy wszelkie ryzyko charakterystyczne dla danego stosunku prawnego przechodzi na instytucję zajmującą się forfaitingiem (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. 3). Do tej kategorii ryzyk możemy zaliczyć: ryzyko wypłacalności dłużnika, ryzyko zmian oprocentowania kapitału, ryzyko walutowe czy nawet ryzyko zmian gospodarczych.

Nb 1012
Forfaiting niewłaściwy (nieprawidłowy) -odwrotnie niż to miało miejsce w przypadku forfaitingu prawidłowego -jest typem umowy, w którym brak jest obciążenia instytucji zajmującej się forfaitingiem wszelkim ryzykiem związanym z przejmowaną wierzytelnością. Pomimo zatem zawarcia umowy forfaitingu ryzyko to nadal związane jest z osobą zbywcy wierzytelności. Nie można też w żadnym wypadku mówić o definitywnym przejściu wierzytelności na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem. W przypadku bowiem np. niewypłacalności dłużnika wierzytelność powraca do zbywcy wierzytelności. Trudno jednak w tym typie forfaitingu dopatrywać się tego znaczenia, jakie leży u podstaw umowy forfaitingu (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. 3; L. Stecki, Forfaiting, s. 135).



STRONA 796

Nb 1013
Innymi typami forfaitingu są:
l) hermes forfaiting (quasi forfaiting) -jest typem forfaitingu, który dotyczy wierzytelności wynikających z transakcji wyłącznie eksportowych. Wierzytelności będące przedmiotem takich umów są zabezpieczone gwarancjami udzielanymi przez rząd eksportera (L. Stecki, Forfaiting, s. 136);
2) forfaiting poszerzony -jest typem forfaitingu, w którym instytucja zajmująca się forfaitingiem zobowiązuje się do określonych świadczeń dodatkowych, np. badanie rynku we wskazanym kraju;
3) forfaiting otwarty (jawny) -to typ forfaitingu charakteryzujący się tym, iż dłużnik zostaje niezwłocznie powiadomiony bądź przez zbywcę wierzytelności, bądź przez instytucję zajmującą się forfaitingiem (w zależności od postanowień umownych) o fakcie zawarcia umowy forfaitingu;
4) forfaiting tajny -w tym typie forfaitingu nie dochodzi do zawiadomienia dłużnika o zawartej umowie forfaitingu;
5) forfaiting bezpośredni -charakteryzuje się tym, iż występuje tu tylko jedna instytucja zajmująca się forfaitingiem, która nabywa wierzytelności od zbywcy;
6) forfaiting pośredni -w tym typie forfaitingu zaangażowanych jest więcej niż jedna instytucja forfaitingowa.

Nb 1014
W oparciu o praktykę udziału polskich banków w operacjach forfaitingowych można wyróżnić następujące rodzaje forfaitingu:
l) forfaiting "eksportowy bezpośredni" -występuje wówczas, gdy polski eksporter (istniejący lub potencjalny klient banku) dyskontuje w banku, bez regresu, swoją wierzytelność eksportową (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. 3-4);
2) forfaiting "eksportowy pośredni" -występuje wówczas, gdy polski eksporter zgłasza chęć zdyskontowania, bez regresu, swojej wierzytelności eksportowej, natomiast bank przyjmuje transakcję do realizacji nie na własny rachunek, lecz sprzedaje tę wierzytelność wyspecjalizowanej instytucji zajmującej się forfaitingiem, bez regresu, do polskiego eksportera i do banku.
W tych typach forfaitingu przyjmowane są weksle pochodzące z realizowania transakcji eksportu towarów lub usług w polskim handlu zagranicznym, których podawcą jest polski eksporter (istniejący bądź potencjalny klient banku), a dłużnikiem wekslowym zagraniczny importer i/lub zagraniczny bank, jeżeli weksel jest awalizowany (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. 3-4).


STRONA 797
Nb 1015
Forfaiting "importowy" -występuje wówczas, gdy zagraniczny eksporter bądź jego bank lub wyspecjalizowana instytucja, forfaitingowa zwraca się do banku z ofertą sprzedaży bez regresu należności od importera polskiego (istniejącego bądź potencjalnego klienta banku). Oferta ta może również być skierowana do banku krajowego.
W tym typie forfaitingu przyjmowane są weksle pochodzące z realizowania transakcji importu towarów lub usług w polskim handlu zagranicznym, których podawcą jest zagraniczny eksporter lub jego bank, bądź międzynarodowa instytucja forfaitingowa, a dłużnikiem wekslowym polski importer -istniejący bądź potencjalny klient banku i/lub bank polski, jeżeli weksel jest awalizowany. Podawcą weksla może być również polski bank. W przypadku braku awalu operacja ta może być przeprowadzona wyłącznie na wekslach, których dłużnikiem jest istniejący klient banku bądź firma znajdująca się na liście klientów strategicznych banku.

Nb 1016
Forfaiting "międzynarodowy" -występuje wówczas, gdy żadna ze stron transakcji handlowej generującej wierzytelność nie ma siedziby w Polsce. Bank, za pośrednictwem wyspecjalizowanej instytucji zajmującej się forfaitingiem, kupuje bez regresu do tej instytucji i do zagranicznego eksportera jego wierzytelność od zagranicznego importera.
W tym typie forfaitingu przyjmowane są weksle pochodzące z realizowania transakcji handlu międzynarodowego pomiędzy krajami trzecimi, których podawcą jest międzynarodowa instytucja zajmująca się forfaitingiem, a dłużnikiem wekslowym firma zagraniczna. Jeżeli weksel jest awalizowany, dłużnikiem wekslowym będzie bank, który weksel ten awalizował (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.19.1, s. 4).

III. Charakter umowy
Nb 1017
Forfaiting stanowi szczególną formę sprzedaży wierzytelności w zamian za określoną cenę. L. Stecki (Umowa, s. 102) przyjmuje, że jest to umowa mieszana. D. Złotkiewicz (w: Aktualne, R.6.19.1, s. 3) uważa, że jest to umowa nienazwana, nie mająca charakteru mieszanego. Do umowy forfaitingu należy odnieść odpowiednio przepisy dotyczące sprzedaży (art. 535 i nast. KC). Essentialia negotii umowy forfaitingu to przede wszystkim definitywne przejście wierzytelności za umówioną cenę. W miejsce wierzytelności jej zbywca uzyskuje określoną umową kwotę pieniężną. Do umowy forfaitingu będą miały zastosowanie także odpowiednie przepisy KC dotyczące cesji wierzytelności (art. 509-517 KC), ale bez względu na istotne różnice dzielące obydwie umowy utożsamianie ich jest błędem.

STRONA 798

Forfaiting jest umową konsensualną, gdyż dochodzi do skutku przez zgodne oświadczenie woli stron -solo consensu, co wystarczy do zawarcia tej umowy. Czynność prawna ma charakter dwustronnie zobowiązujący, gdyż obowiązek spełnienia świadczenia ciąży na obydwu stronach umowy. Jest to także czynność o charakterze zobowiązująco -rozporządzającym. Ten podwójny skutek umowy wyrażony jest w KC w art. 155 ż l, stanowiącym, iż umowa sprzedaży zamiany, darowizny lub inna umowa zobowiązująca do przeniesienia własności rzeczy co do tożsamości oznaczonej przenosi własność na nabywcę, chyba że przepis szczególny stanowi inaczej albo strony inaczej postanowiły. Przepis ten, zgodnie z art. 555 KC, stosuje się odpowiednio do sprzedaży praw.
Forfaiting jest także umową wzajemną (art. 487-497 KC), gdyż obie strony zobowiązują się w taki sposób, iż świadczenie jednej z nich jest odpowiednikiem świadczenia drugiej (art. 487 ż 2 KC). Umowa taka charakteryzuje się równowagą świadczeń każdej ze stron.
Regułą jest, iż umowa forfaitingu nie tworzy stosunku prawnego o charakterze ciągłym. Przedmiotem bowiem umowy jest jedna, indywidualnie oznaczona wierzytelność pieniężna. Pewne cechy stosunku prawnego o charakterze ciągłym można odnieść do sytuacji, gdy z treści umowy forfaitingu wynika, iż świadczenie instytucji zajmującej się forfaitingiem może być spełniane ratalnie.

Nb 1018
Przedmiotem umowy forfaitingu jest wierzytelność pieniężna. Jak już wcześniej zostało wskazane, wierzytelność ta jest skutkiem zawartej wcześniej umowy (umowa podstawowa) pomiędzy zbywcą wierzytelności a dłużnikiem, z tytułu umowy sprzedaży, dostawy, umowy o wykonanie różnorakich usług, wierzytelności wekslowych, wierzytelności objętych akredytywami, jak też wierzytelności z umów leasingowych.
Z reguły umowa forfaitingu dotyczy tylko jednej indywidualnie oznaczonej, już powstałej wierzytelności pieniężnej. Dla porównania przedmiotem umowy factoringu mogą być wszystkie wierzytelności danego odbiorcy lub w stosunku do wszystkich odbiorców. W umowie forfaitingu nie istnieją ani górne, ani dolne granice, które określałyby wartość wierzytelności będącej jej przedmiotem. Wierzytelności te charakteryzują się średnio- i długoterminową (od sześciu miesięcy do 10 lat) formą finansowania oraz mogą być spłacane przez dłużnika bądź jednorazowo, bądź spłata może być rozłożona na raty. Z reguły jednak instytucje zajmujące się forfaitingiem preferują wierzytelności, które mogą być spłacane ratalnie ze względu na mniejsze ryzyko związane np. z ewentualną niewypłacalnością dłużnika.


STRONA 799
IV. Strony umowy
Nb 1019
W umowie forfaitingu można wyróżnić następujące podmioty (L. Stecki, Forfaiting, s. 23 i nast.):
l) zbywca wierzytelności -może to być zarówno osoba prawna, osoba fizyczna, i handlowa spółka osobowa. W zależności od przedmiotu umowy forfaitingu zbywca wierzytelności może być określany jako: sprzedawca, posiadacz weksla, dostawca dóbr inwestycyjnych, usługodawca, eksporter czy wreszcie dawca leasingu;
2) instytucja zajmująca się forfaitingiem jest to podmiot nabywający bezpośrednio oznaczoną wierzytelność pieniężną. Nie ma ograniczeń co do jego formy organizacyjnej. Może to być zatem osoba fizyczna, osoba prawna czy też handlowa spółka osobowa. Z reguły jednak są to przeważnie banki lub wyspecjalizowane spółki forfaitingowe, co podyktowane jest posiadaniem przez te podmioty odpowiedniego kapitału. Podmiot ten występuje w umowie jako nabywca (kupujący) wierzytelności. W praktyce często w celu realizacji umów forfaitingowych o znacznej wartości instytucje forfaitingowe tworzą konsorcja;
3) krajowa instytucja zajmująca się forfaitingiem (zwana także: macierzystą, pierwszą) -podmiot ten nie zawsze występuje w stosunku prawnym, jakim jest forfaiting. Z reguły ma to miejsce wtedy, gdy zbywca wierzytelności (eksporter) i dłużnik (importer) posiadają swoje siedziby w różnych krajach. Instytucja forfaitingowa -mająca swoją siedzibę w kraju dłużnika -występuje z ofertą do instytucji zajmującej się forfaitingiem, mającej siedzibę w kraju eksportera. Oferta ta jest propozycją zawarcia umowy forfaitingowej ze wskazanym eksporterem. Umowa zawarta przez "krajową" dla eksportera instytucję zajmującą się forfaitingiem jest umową zawieraną we własnym imieniu i na własny rachunek, a wzajemne stosunki pomiędzy tymi instytucjami reguluje umowa. Konsekwencją zawarcia takiej umowy pomiędzy "krajową" instytucją zajmującą się forfaitingiem a eksporterem jest nabycie jego wierzytelności, a następnie zbycie tej wierzytelności na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem, mającej swoją siedzibę w kraju importera. Nabycie wierzytelności przez instytucję zajmującą się forfaitingiem w kraju dłużnika następuje bez prawa regresu i z ryzykiem związanym z tą wierzytelnością. Podobnie jak w przypadku instytucji zajmującej się forfaitingiem nabywającej bezpośrednio oznaczoną wierzytelność pieniężną, forma organizacyjna krajowej instytucji zajmującej się forfaitingiem jest dowolna.



STRONA 800

Biorąc jednak pod uwagę przedmiot umowy, instytucja ta musi dysponować odpowiednim zapleczem kapitałowym;
4) pośrednicząca instytucja zajmująca się forfaitingiem -występowanie tego podmiotu w umowie forfaitingowej jest uzależnione od tego, czy zbywca wierzytelności i bezpośredni nabywca -instytucja zajmująca się forfaitingiem -włączą do umowy (w charakterze strony) pośredniczącą instytucję zajmującą się forfaitingiem. Nie ma ograniczeń co do formy organizacyjnej tego podmiotu, jednakże analogicznie do przypadku krajowej instytucji zajmującej się forfaitingiem, winna ona dysponować odpowiednim kapitałem. Zbywca wierzytelności przy wyborze instytucji zajmującej się forfaitingiem przeważnie kieruje się jej pozycją na rynku, w konsekwencji czego instytucja ta może mieć siedzibę w innym kraju (zagraniczna instytucja zajmująca się forfaitingiem). Wybrana w ten sposób przez zbywcę wierzytelności instytucja może, w drodze umowy, zlecić za wynagrodzeniem innym instytucjom zajmującym się forfaitingiem -mającym swe siedziby w kraju zbywcy wierzytelności -zawarcie umowy forfaitingu bezpośredniego ze zbywcą wierzytelności. Rola instytucji zajmującej się forfaitingiem, która pośredniczy w zawarciu takiej umowy, ogranicza się do występowania "w imieniu" i "na rachunek" zlecającej instytucji zajmującej się forfaitingiem.

Zasadniczo więc stronami umowy są zawsze zbywca wierzytelności i instytucja forfaitingowa (podmiot nabywający). Pozostałe podmioty mogą uczestniczyć w stosunku forfaitingu.

V. Podmioty związane z forfaitingiem nie będące stroną umowy forfaitingu
Nb 1020
Dłużnik nie jest stroną umowy forfaitingu, a jedynie podmiotem związanym z forfaitingiem (L. Stecki, Umowa, s. 36). Może on być zarówno osobą prawną, osobą fizyczną, jak i jednostką organizacyjną nie posiadającą osobowości prawnej (np. spółka jawna, komandytowa). Jest to jednostka, z którą zbywca wierzytelności zawarł umowę sprzedaży, dostawy, umowę o wykonanie usług, jednostka zobowiązana do zaspokojenia wierzytelności wekslowej, zabezpieczonej akredytywą czy też biorca leasingu. Zgoda i wiedza dłużnika, co do zawarcia umowy forfaitingu, nie stanowi przesłanki jej ważności. Biorąc jednak pod uwagę skutki niezawiadomienia dłużnika przez strony umowy forfaitingu (wyjątek stanowi forfaiting ukryty, gdzie niezawiadomienie dłużnika jest celowe), np.


STRONA 801

spełnienie świadczenia przez dłużnika do rąk zbywcy wierzytelności z pozytywnym skutkiem wobec instytucji zajmującej się forfaitingiem, w interesie stron umowy może leżeć zawiadomienie dłużnika. W zależności od postanowień umownych obowiązek zawiadomienia dłużnika może obciążać zarówno zbywcę wierzytelności, jak też instytucję zajmującą się forfaitingiem. Umowa forfaitingu nie może natomiast naruszać interesów dłużnika. Podmiotowi temu przysługuje zatem prawo do podnoszenia zarzutów peremptoryjnych (niweczących), jak też zarzutów dylatoryjnych (zawieszających). Zarzut jest to swoiste uprawnienie polegające na odmowie spełnienia roszczenia. Służy więc ono ochronie interesów tej osoby, przeciwko której kierowane jest roszczenie. Korzystając z prawa podnoszenia zarzutu peremptoryjnego, dłużnik może twierdzić, że np. między nim a zbywcą wierzytelności zachodzi nieważność łączącego ich stosunku prawnego (umowa pierwotna) lub np. że został on zwolniony z długu, roszczenie uległo przedawnieniu lub między stronami doszło do odnowienia zobowiązania. Korzystając zaś z zarzutu o charakterze dylatoryjnym (zawieszającym), dłużnik może podnieść np. zarzut przedwczesnego dochodzenia przez instytucję zajmującą się forfaitingiem wierzytelności, jeżeli strony w umowie pierwotnej przyjęły ratalny sposób spełnienia świadczenia (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l9.l, s. 5-6).

Nb 1021
Również podmiot udzielający stosownego zabezpieczenia wierzytelności będącej przedmiotem forfaitingu nie jest stroną umowy forfaitingu, a jedynie podmiotem związanym z tą umową (L. Stecki, Umowa, s. 37). Forma organizacyjna tego podmiotu jest dowolna. Może to być zarówno osoba fizyczna, osoba prawna, jak też jednostka organizacyjna nie posiadająca osobowości prawnej. Zabezpiecza on wierzytelność będącą przedmiotem umowy forfaitingu. Zabezpieczenie wierzytelności może mieć charakter np.: poręczenia cywilnoprawnego (art. 876-887 KC), poręczenia bankowego, akredytywy, czy np. gwarancji bankowej (art. 80-88 PrBank). Występowanie tego podmiotu nie jest konieczne, gdyż instytucja zajmująca się forfaitingiem może zrezygnować z udzielenia przez określony podmiot zabezpieczenia w sytuacji, gdy np. osoba dłużnika nie budzi wątpliwości.

VI. Zawarcie umowy
Nb 1022
Zawarcie umowy forfaitingu podlega ogólnym zasadom prawa cywilnego dotyczącym zawierania umów. Będą tu miały zatem zastosowanie ogólne przepisy KC dotyczące zawierania umów: art. 66-81. Do forfai-


STRONA 802

-tingu, jako stosunku umownego, odnosić się będą także przepisy Kodeksu cywilnego dotyczące np. czynności prawnych (art. 56 i nast.), regulujące wady oświadczenia woli (art. 82-88), dotyczące warunku, terminu przedstawicielstwa (art. 98-111) czy wreszcie przepisy regulujące swobodę zawierania umów (art. 3531) -zob. L. Stecki, Forfaiting, s. 206.

Nb 1023
Wiele instytucji zajmujących się forfaitingiem w praktyce stosuje zasadę rokowań pomiędzy zbywcą wierzytelności a instytucją zajmującą się forfaitingiem (art. 72 KC). Zgodnie z brzmieniem tego przepisu, jeżeli strony prowadzą rokowania w celu zawarcia oznaczonej umowy, umowa zostaje zawarta, gdy strony dojdą do porozumienia co do wszystkich postanowień umowy, które były przedmiotem rokowań.

Nb 1024
Przesłanką skutecznego zawarcia umowy forfaitingu o charakterze podstawowym jest przedłożenie przez zbywcę wierzytelności instytucji zajmującej się forfaitingiem odpowiednich dokumentów określających między innymi: umowę podstawową, wartość przedmiotu umowy, jego termin i sposób zapłaty, potwierdzenie przez dłużnika odbioru przedmiotu tej umowy oraz związane z nim prawo do rękojmi i gwarancji, zabezpieczenie wierzytelności czy akredytywy.

Nb 1025
Umowa może zostać zawarta w formie dowolnej. Jednakże w praktyce umowa forfaitingu zawierana jest w formie pisemnej. Także ze względu na wartość przedmiotu umowy wymagana jest zwykle forma pisemna na cele dowodowe. Jej niezachowanie powoduje niemożność wykorzystania w sporze przed sądem ani dowodu ze świadków, ani z przesłuchania stron na okoliczność zawarcia umowy. Stąd też strony umowy forfaitingu często z góry zastrzegaj~ że umowa ta powinna mieć formę pisemną. Poza tym niektóre instytucje zajmujące się forfaitingiem dysponują gotowymi formularzami umów forfaitingowych (umowa formularzowa). W praktyce mamy zatem do czynienia z przystąpieniem stron do umowy (umowa adhezyjna), gdzie postanowienia takiej umowy są z góry określone.

VII. Zmiana i ustanie umowy
Nb 1026
Zmiana umowy forfaitingu może być dokonana w każdym czasie jej trwania za obopólną zgodą stron. Ponieważ jest regułą iż umowa ta ma formę pisemną to -zgodnie z brzmieniem art. 77 KC -jej uzupełnianie, zmiana albo rozwiązanie za zgodą stron, jak również odstąpienie od niej, powinno być stwierdzone pismem na cele dowodowe. Jeżeli umowa łącząca strony zawierała w swojej treści rygor nieważności, to zmiana

STRONA 803

umowy powinna być dokonana w zastrzeżonej formie (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l9.l, s. 7).

Nb 1027
Stosunek prawny, jakim jest umowa forfaitingu, tworzy zobowiązanie podlegające ogólnym zasadom wygasania zobowiązań. Ustanie umowy następuje zatem w przypadkach:
l) wykonania umowy zgodnie z treścią zobowiązania,
2) rozwiązania umowy za zgodą stron,
3) upływu czasu, na jaki umowa była zawarta,
4) odstąpienia od umowy (możliwość skorzystania z tego prawa powinna być przewidziana umową),
5) wypowiedzenia umowy.

VIII. Wykonanie umowy
Nb 1028
Umowę forfaitingu strony powinny wykonać zgodnie z treścią łączącego je zobowiązania, przy dołożeniu należytej staranności ocenianej z uwzględnieniem jej zawodowego charakteru z racji tego, iż stronami umowy forfaitingu są przedsiębiorcy, w rozumieniu przepisów PrGosp. Forfaiting jest umową wzajemną co oznacza, iż każda ze stron jest zobowiązana do spełnienia świadczenia na rzecz drugiej strony, a świadczenie jednej ze stron jest odpowiednikiem świadczenia drugiej strony. O sposobie wykonania zobowiązania decydują prawa i obowiązki stron umowy forfaitingu.

IX. Prawa i obowiązki stron
Nb 1029
Podstawowym obowiązkiem zbywcy wierzytelności jest przeniesienie swojego prawa do określonej wierzytelności oraz wydanie wszystkich związanych z tym prawem dokumentów na instytucję zajmującą się forfaitingiem. Zbywca wierzytelności jest zobowiązany także do świadczenia określonych umową świadczeń pieniężnych na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem. Świadczenie to, zwane kosztami forfaitingu, obliczane jest indywidualnie dla każdego zbywcy wierzytelności. Koszty takie uwzględniają np. sytuację polityczno-gospodarczą w kraju siedziby dłużnika, rodzaj wierzytelności będącej przedmiotem umowy czy wysokość prowizji pobieranej przez instytucję zajmującą się forfaitingiem.
Zbywca wierzytelności zobowiązany jest do zapłaty na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem określonej umową prowizji. Jest to kwota,



STRONA 804

o jaką instytucja forfaitingowa pomniejsza kupowaną wierzytelność. Stopa procentowa prowizji waha się z reguły w granicach 15% w stosunku rocznym.
Niekiedy instytucje zajmujące się forfaitingiem w celu obciążenia zbywcy wierzytelności korzystają także z dodatkowych instrumentów finansowych, jakimi są np. dodatkowa prowizja, koszty manipulacyjne czy opłaty dodatkowe (opłata inkasowa).

Nb 1030
Obowiązkiem instytucji zajmującej się forfaitingiem jest zapłata zbywcy wierzytelności ceny za kupowaną wierzytelność, oczywiście pomniejszoną o określoną umową prowizję.

X. Odpowiedzialność za niewykonanie lub nienależyte wykonanie umowy
Nb 1031
Skutki niewykonania lub nienależytego wykonania umowy forfaitingu określają przepisy ogólne (art. 471 i nast. KC) regulujące ogólne zasady odpowiedzialności umownej, opartej w tym przypadku na zasadzie winy (art. 471 i nast. KC). Strony są odpowiedzialne względem siebie także z tytułu wyrządzenia szkody, jaką poniosła strona przeciwna na skutek niewykonania bądź nienależytego wykonania umowy. Kwestię sposobu naprawienia szkody również w tym wypadku regulują przepisy KC.
Niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy dotyczy niewykonania bądź nienależytego wykonania wszelkich obowiązków, którymi obciążone zostały strony danej umowy forfaitingowej. W przypadku zbywcy wierzytelności niewykonanie bądź nienależyte wykonanie umowy może polegać na nieuiszczeniu prowizji na rzecz instytucji zajmującej się forfaitingiem. Zbywca wierzytelności ponosi także odpowiedzialność względem instytucji zajmującej się forfaitingiem za to, że przedmiotowa wierzytelność istnieje i przysługuje mu względem dłużnika. Zbywca wierzytelności ponosi także odpowiedzialność za wady prawne przedmiotowej wierzytelności. Zgodnie z treścią art. 556 i nast. KC, wada prawna rzeczy występuje, jeżeli rzecz sprzedana stanowi w chwili sprzedaży własność osoby trzeciej, albo jeżeli jest obciążona prawem osoby trzeciej.
Instytucja zajmująca się forfaitingiem ponosić będzie odpowiedzialność m.in. w przypadku niezapłacenia umówionej ceny za przedmiotową wierzytelność. W przypadku instytucji zajmującej się forfaitingiem w grę wchodzi także stosunek zobowiązaniowy łączący ją z dłużnikiem, który

STRONA 805

nie będąc stroną umowy forfaitingu, pozostaje w relacji z instytucją zajmującą się forfaitingiem jako jego wierzycielem. W tym przypadku należy stosować także przepisy KC regulujące ogólne zasady odpowiedzialności dłużnika względem wierzyciela.
W przypadku gdy zbywca wierzytelności i instytucja zajmująca się forfaitingiem zawarły umowę przedwstępną, a umowa przyrzeczona nie doszła do skutku, obydwie strony mogą ponosić odpowiedzialność kształtowaną w granicach ujemnego interesu stron. Strona poszkodowana może zatem dochodzić naprawienia szkody (art. 390-391 KC) (D. Złotkiewicz, w: Aktualne, R.6.l9.l, s. 2).
Strony ponoszą także odpowiedzialność w przypadku bezzasadnego (zawinionego) odstąpienia od zawartej umowy forfaitingu.

1