WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYCHOWANIA MUZYCZNEGO A REFORMA SZKOLNA
Od koncepcji przedmiotu śpiew, mającego kilka wieków tradycji, do koncepcji wychowania muzycznego, wreszcie przedmiotu muzyka i sztuka prowadziła droga, na której dokonywały się zmiany w uświadomieniu sobie jego celów kształcąco - wychowawczych. Twórczość dziecięca i ekspresja artystyczna znalazły się w centrum zainteresowania pedagogiki, jako wyraz spontanicznie rozwijającej się nauki o dziecku, o jego naturze, samodzielności, jak również indywidualnych możliwościach poznawczych. Umuzykalnienie dziecka zajęło istotne miejsce w nauczaniu, natomiast wychowanie estetyczne stało się integralną częścią kształcenia pełnej osobowości dziecka.
Za podstawę nauczania przedmiotu muzyka przyjęto kierunki tzw. szkoły twórczej. Do grona jej przedstawicieli można zaliczyć min. Emila Jaquesa - Dalcroze'a, Carla Orffa, Zoltana Koda'lya. Pedagodzy ci stworzyli programy, których celem było wychowanie dzieci i młodzieży dla muzyki przez muzykę. „Ekspresja - wyobraźnia - rozumienie” - w tych kategoriach dostrzegali szczególne znaczenie sztuki dla wychowania człowieka. W sposób istotny przyczynili się do zrozumienia, że pośredni kontakt dziecka z muzyką korzystnie wpływa na rozwój całej jego osobowości. Proponowali oni wyzwolenie w dzieciach zapału do własnej, spontanicznej twórczości, wypływającej z ich przeżyć. Nie jest dzisiaj możliwe nakreślenie dokładnych granic między umuzykalnieniem metodą Orffa, a rytmiką Dalcroze'a bo elementy obu metod są zespolone ze sobą i wzajemnie się przenikają. Można jedynie zaznaczyć, że w zagadnieniach z zakresu rytmiki przeważa system kształcenia E. J. Dalcroze'a, natomiast rozwijanie inwencji twórczej opiera się w głównej mierze na założeniach C. Orffa.
Emil Jaques Dalcroze (1865 - 1950) twórca metody rytmiki, znany pedagog i kompozytor stwierdził, że jedynie pełne przeżycie muzyki przez ruch całego ciała pozwala na zbliżenie jej do słuchacza i całkowite zrozumienie. Ciało potraktował jako instrument służący do odtwarzania muzyki, a zwłaszcza jednego z jej składników - rytmu. Metoda E. J. Dalcroze'a w ciągu kilkudziesięciu lat od jej powstania przeszła wielką ewolucję i znalazła szerokie zastosowanie w różnych dziedzinach kształcenia muzycznego. Zależnie od zamierzonego celu realizowana jest w różny sposób. W kształceniu profesjonalnym zawiera większość elementów ściśle muzycznych. W ruchu amatorskim i szkolnictwie pozamuzycznym, gdzie nie ma potrzeby wypełniania zajęć problemami czysto teoretycznymi, najwłaściwsze jest połączenie atrakcyjnych elementów rytmiki z zabawami ruchowymi i różnego rodzaju ćwiczeniami słuchowymi. Dzięki celowo zaplanowanemu doborowi ćwiczeń i zabaw rytmicznych dzieci poznają podstawowe pojęcia muzyczne: tempo, metrum, rytm, dynamikę, artykulację. Uczą się prawidłowo reagować na określony rodzaj muzyki.
Carl Orff (1895 - 1982) kompozytor i pedagog niemiecki oparł swoją metodę wychowania muzycznego na trzech głównych elementach - mowie, muzyce i ruchu - połączonych w całość. Założeniem metody jest rozwinięcie twórczych dyspozycji dzieci przez czynną postawę na zajęciach, spontaniczne odtwarzanie i tworzenie muzyki przy pomocy wszelkich dostępnych środków: głosu, ciała, instrumentów. Indywidualne przygotowanie muzyczne nie decyduje o uczestnictwie dzieci w zajęciach, dla każdego musi się znaleźć zadanie do wykonania, choćby najłatwiejsze. Wyjściową fazą wprowadzającą dzieci w nową dla nich formę umuzykalnienia jest improwizacja słowna i melodyczna, oparta na potocznych zwrotach, powiedzonkach, przysłowiach, wyliczankach i porzekadłach. Różnorodny nieraz śmieszny i bezsensowny tekst słowny staje się materiałem do improwizacji i wyjaśniania wielu pojęć muzycznych.
Duży wpływ na kształtowanie się myśli pedagogicznej XX wieku wywarł również Zoltan Koda'ly (1882 - 1967). Do podstawowych cech systemu Z. Koda'lya należy zaliczyć:
Odpowiedni dobór materiału muzycznego i sposób jego opracowania do celów dydaktycznych;
Zastosowaną względną metodę kształcenia słuchu muzycznego, zwaną solmizacją relatywną;
Wprowadzenie nowej struktury organizacyjnej szkolnictwa węgierskiego
Podstawą tej teorii kształcenia muzycznego było założenie, iż muzyka musi być dostępna dla wszystkich. To sformułowanie odnosiło się zarówno do wszystkich dzieci, jak i osób dorosłych, bez względu na poziom ich wykształcenia i miejsce zamieszkania. Na całym świecie budzi powszechne zainteresowanie skutecznością swych oddziaływań na rozwój uzdolnień muzycznych dzieci i młodzieży.
Podstawowe założenia systemów E. Jaques - Dalcroze'a, C. Orfa, Z. Kodalya dały początek polskiej koncepcji wychowania muzycznego, czego dowodem jest zmodernizowany w 1978 r. program nauczania wychowania muzycznego w szkole ogólnokształcącej. W dzisiejszej zreformowanej szkole założenia i metody trzech wielkich pedagogów są jeszcze bardziej aktualne.
Bardzo ważną umiejętnością dydaktyczną nauczyciela jest stosowanie korelacji między przedmiotowej, czyli ukazywanie istniejących współzależności pomiędzy wiedzą wynoszoną z różnych przedmiotów z treściami np. muzycznymi. Samo kształcenie muzyczne opiera się na formach aktywności muzycznej, które również się wzajemnie integrują. Są to śpiew, ruch z muzyką, gra na instrumentach, percepcja muzyki, tworzenie. Stosowane formy zajęć i różne środki oddziaływania muzycznego na dziecko muszą być ściśle zintegrowane, tak by proces poznawczy stanowił logiczną całość, a ogniwa lekcji płynnie się łączyły.
Myślę, że w osiągnięciu jak najlepszych wyników w zreformowanej szkole pomogą nam niezawodne systemy stworzone przez Dalcroze'a, Orffa i Kodalya, które doskonale się uzupełniają. Naczelne miejsce w metodzie Dalcroze'a zajmuje improwizacja, która ściśle wiąże się ćwiczeniami rytmiczno - ruchowymi. Do zadań twórczych dzieci inspirowane są muzyką improwizowaną przez nauczyciela. Autor metody zakładał przede wszystkim formę twórczości kierowanej, nie przewidywał jednak spontanicznej ekspresji. Improwizacja zdeterminowana była zadaniami narzuconymi przez nauczyciela i niewiele miejsca pozostawało na rozwijanie inwencji twórczej dziecka. W systemie C. Orffa tworzenie muzyki zajęło centralne miejsce, a improwizacja swobodna i kierowana miała być głównym sposobem muzycznego rozwoju dziecka. Z. Kodaly wiele miejsca poświęca w proponowanym systemie sprawom kształcenia słuchu i wyrabianiu umiejętności czytania nut głosem. Oprócz pentatoniki wprowadza skalę dur i moll oraz skale modalne. W tym celu wykorzystuje folklor węgierski i innych narodów. Uważany jest za twórcę solmizacji relatywnej z równoczesnym stosowaniem nazw literowych, określających bezwzględną wysokość dźwięku.
A oto jak poszczególne formy aktywności muzycznej zostały uwzględnione w powyższych systemach nauczania.
Odtwarzanie muzyki
Dalcroze - piosenka jest formą towarzyszącą rytmice. W ramach tejże rytmiki piosenka dziecięca czy ludowa ma swoje niezbyt eksponowane miejsce, jest materiałem do inscenizacji czy ilustracji jej treści literackiej.
C. Orff - pieśni, piosenki, fragmenty muzyki poważnej wykonywane są przy akompaniamencie perkusyjnym lub a cappella . Piosenka najczęściej stanowi punkt wyjścia w kształtowaniu innej formy muzycznej lub realizacji działu tworzenie muzyki.
Z. Kodaly - śpiewanie pieśni stanowi formę centralną systemu. Jest ono ściśle powiązane z nauką notacji muzycznej. Nauczanie śpiewu oparte jest na solmizacji relatywnej i założeniach metody względnej. Od początku nauki duży nacisk kładzie się na interpretację pieśni i właściwy dobór ćwiczeń głosowych.
2. Gra na instrumentach
Forma ta znajduje zastosowanie we wszystkich trzech systemach. Jest to przede wszystkim użycie instrumentów do zabaw, ćwiczeń ruchowych, wykonywania partytur muzycznych o zróżnicowanym stopniu trudności.
E. J. Dalcroze - instrumenty są środkiem pomocniczym w utrwalaniu materiału nauczania. Towarzyszą różnym zabawom rytmicznym, włączają się w postaci akompaniamentu do zabaw, tańców, inscenizacji lub ilustracji piosenek.
C. Orff - gra na instrumentach jest formą centralną w jego systemie. Stwarza ona możliwość aktywnego uczestniczenia w procesie uczenia się wszystkim dzieciom, bez względu na ich uzdolnienia, i przyczynić się może do ujawnienia i rozwinięcia ich dyspozycji. Nauka gry na instrumentach przebiega w ścisłej koordynacji z innymi formami działalności muzycznej dziecka.
Z. Kodaly - forma realizowana w zależności od upodobań i zainteresowań nauczyciela muzyki.
3. Słuchanie muzyki
E. Jaques - Dalcroze - nauka słuchania muzyki nie znajduje w jego systemie szczególnego zastosowania. Podstawowy materiał nauczania stanowi muzyka fortepianowa improwizowana przez nauczyciela.
C. Orff - założeniem systemu jest uczestniczenie dzieci we wspólnej improwizacji, we wspólnym odtwarzaniu muzyki czy też towarzyszenie przy różnym podziale ról i zastosowaniu różnych instrumentów, zmiana wykonawców celem koncentracji uwagi, wnikliwego przysłuchiwania się dźwiękom oraz barwom i współbrzmieniom.
Z. Kodaly - słuchaniu muzyki przypisał bardzo ważną rolę, czego dowodem są znakomicie dobrane przykłady muzyki poważnej w płytotekach szkolnych, opatrzone niezwykle interesującym i trafnym komentarzem słownym. Poznawanie i zapamiętywanie tego obowiązkowego repertuaru dokonują się dzięki ścisłemu powiązaniu nauki słuchania muzyki ze śpiewem, czytaniem i pisaniem nut. Literatura muzyczna jest źródłem do ćwiczeń. Nauka słuchania muzyki polega na realizacji wszystkich form w harmonijny sposób.
4. Zajęcia muzyczno - ruchowe
Mają one na celu kształcenie jednej z podstawowych zdolności muzycznych - poczucia rytmu, jak również ogólnej sprawności psychomotorycznej dziecka.
E. Jaques - Dalcroze - zajęcia te stanowią trzon tego systemu. Obejmują one w ćwiczeniach rytmicznych między innymi:
- podział czasu i przestrzeni
- ćwiczenia ruchowe uzewnętrzniające uczucia w różnych aspektach dynamicznych, statycznych i agogicznych
- ćwiczenia inhibicyjno - incytacyjne
- ćwiczenia polirytmii, kanonu ruchowego, łańcucha realizacji ćwiczeń rytmicznych
- ćwiczenia agogiczne na zmienność szybkości, przyśpieszenia i zwolnienia ruchów
- ćwiczenia improwizacji ruchowej
C. Orff - sugeruje powiązanie zajęć muzyczno - ruchowych z innymi formami muzycznymi: tworzeniem muzyki, grą na instrumentach, śpiewem. Jest to swobodna, spontaniczna realizacja rytmu za pomocą ruchu, wspólne tworzenie układów rytmicznych.
Z. Kodaly - zajęcia muzyczno - ruchowe nie występują jako samodzielna forma.
5. Tworzenie muzyki
E. Jaques - Dalcroze - główny nacisk zostaje położony na improwizację ruchową - zazwyczaj kierowaną. Innym rodzajem tworzenia muzyki jest ilustracja zjawisk akustycznych za pomocą instrumentów, a także uzupełnianie wzoru rytmicznego.
C. Orff - tworzenie muzyki stanowi centrum działalności dydaktycznej tego systemu. Przybiera ono postać improwizacji zarówno wokalnej, instrumentalnej, wokalno - instrumentalnej jak i ruchowej. W początkowej fazie nauki twórcza ekspresja dziecka jest całkowicie swobodna, nie ograniczają jej żadne zasady. W następnej fazie podporządkowuje się ją pewnym, z góry przyjętym założeniom, dotyczącym doboru współbrzmień, kształtowania linii melodycznej, rytmu, formy muzycznej, sposobu instrumentacji.
Z. Kodaly - zgodnie z założeniami estetycznymi systemu improwizacja ma niezbyt wielkie zastosowanie. Występuje tylko pod postacią improwizacji wokalnej.
Przedmiot sztuka stanowi integralną część systemu dydaktyczno - wychowawczego szkoły. Uczeń dzięki zróżnicowanym formom działań na lekcji i na zajęciach pozalekcyjnych rozwija całą swoją osobowość psychomotoryczną. Sztuka jest jednym z ważnych ogniw szeroko rozumianego wychowania ogólnego, estetycznego, humanistycznego, moralnego i społecznego jednostki. Rozwijanie wrażliwości estetycznej i emocjonalnej dziecka przyczynia się do pogłębienia umiejętności przeżywania i rozumienia piękna sztuki oraz kształci umiejętność jej wartościowania. Dziecko w muzyce znajduje radość, zadowolenie wynikające z zaspokajania jego potrzeb np. potrzeby śpiewu, ruchu, gry na instrumentach, słuchania muzyki, jej tworzenia. Muzyka jest nośnikiem zróżnicowanych treści uczuciowych i emocjonalnych. Ma też wielką siłę oddziaływania. Uczeń dzięki doznanym uczuciom może się z nią identyfikować, wyzwalać swoje pomysły muzyczne, rozwijać dalsze zainteresowania. Uczy się rozumieć muzykę jako sztukę.