WSPÓŁCZESNE SYSTEMY WYCHOWANIA MUZYCZNEGO

                    Problematyką wychowania muzycznego zajmowało się i zajmuje wielu wybitnych muzyków pedagogów. Powstało wiele interesujących koncepcji i systemów wychowania muzycznego. Największa popularność zdobyły w świecie systemu Emila Jaques-Dalcroze'a, Carla Orffa i Zoltana Kodaly'a oraz Jamesa Mursella i Schinichi Suzuki. Uznano je za najpełniejsze i najdojrzalsze pod względem artystycznym i pedagogicznym. Systemy te nazwano "współczesnymi", ponieważ są one współcześnie stosowane w tych krajach, w których uznano je za ważne dla pełnego rozwoju człowieka oraz dla rozwoju kultury muzycznej narodu.
               Jednym z pierwszych pedagogów XX w., który dostrzegł możliwość wykorzystania wychowania muzycznego w kształceniu pozytywnych cech osobowości człowieka był Emil Jaques-Dalcroze. Ten szwajcarski muzyk i pedagog był w początkach swej działalności nauczycielem solfeżu i harmonii w konserwatorium, w Genewie, następnie też w Konserwatorium Królewskim w Sztokholmie. Wkrótce jednak zaczął prowadzić własne szkoły umuzykalnienia w Genewie i w Hellerau. W ciągu wielu lat działalności muzycznej wypracował własny system wychowania muzycznego. Na drodze poszukiwania stale nowych metod i środków mających na celu przybliżenie muzyki do jej odbiorców powstały "Kroki Jaques'a", czyli kroki wykonywane w takt muzyki. Z kroków tych rozwinęła się "gimnastyka rytmiczna", która później nazwana została "rytmiką". Polegała ona na realizacji ruchowej rytmu muzycznego i innych elementów muzycznych tj. dynamiki, tempa, artykulacji i frazowania. Dalcroze pragnął wykorzystać rytm muzyczny dla uaktywnienia całego organizmu, pobudzenia wyobraźni oraz poczucia radości i pewności siebie. Celem rytmiki było kształcenie uważnej, skoncentrowanej postawy dziecka w oczekiwaniu na polecenia, kształcenie szybkości reakcji oraz kształcenie uniezależnienia od siebie ruchów kończyn (rąk i nóg). Tak więc rytmika miała na celu kształcenie intensywności i podzielności uwagi, niezawodnej reakcji na bodźce i dokładności spostrzegania, sprawnej pamięci, procesów porównywania i analizy, indywidualnej wyobraźni oraz gotowości twórczych rozwiązań. Rytmika miała za zadanie kształcić muzykalność: doświadczanie i uświadamianie sobie zjawisk rytmicznych, dynamicznych, agogiki, artykulacji, formy muzycznej i wyrazu, zabarwienia emocjonalnego
muzyki.
Na rytmikę dalcrozowską składa się wiele rodzajów ćwiczeń:
- marsze w takt muzyki (także biegi podskoki),
- ćwiczenia rytmiczno-ruchowe (z uwzględnieniem częstych zmian metrum),
- ćwiczenia w zwiększaniu i zmniejszaniu wartości rytmicznych,
- ćwiczenia uświadamiające agogikę, dynamikę, artykulację,
- ćwiczenia oddechowo-odprężające,
- ćwiczenia dysocjacyjne, uniezależniające ruchy,
- ćwiczenia inhibicyjno-incytacyjne, doskonalące reakcje na częste zmiany w muzyce,
- ćwiczenia słuchowe (reagowanie ruchem na wysokość dźwięku, określoną linię melodyczną),
- ćwiczenia improwizacyjne w związku z określonymi zadaniami muzycznymi.
Rytmika Jaques-Dalcroze'a upowszechniła się w Europie oraz na innych kontynentach. Stosowana jest coraz wszechstronniej w szkolnictwie muzycznym, ogólnokształcącym, przedszkolach, w szkolnictwie specjalnym, w kształceniu aktorów i tancerzy, w rehabilitacji, w psychiatrii. Szczególną uwagę zwrócić należy na rehabilitacyjną wartość rytmiki. Przyczynia się ona do "stałego" stymulowania i ukierunkowywania aktywności", wpływania na rozwój motoryczny, rozwój mowy, zdolność do autoekspresji, wychowania społecznego oraz kształcenia samodzielności u dzieci upośledzonych.
Pozostałe dwa elementy systemu Dalcroze'a to solfeż
i improwizacja fortepianowa. W kształceniu słuchu Dalcroze stosuje skale o różnym następstwie całych tonów i półtonów. Ćwiczenia te miały na celu wykształcenie słuchu absolutnego, co w praktyce okazało się niemożliwe. Metodę tę można jednak wykorzystać do kształcenia słuchu relatywnego w pracy z uczniami szkoły muzycznej.
Improwizacja w systemie Dalcroze'a opiera się na realizowaniu na fortepianie różnych ugrupowań rytmicznych, zgodnym ze stopniem zaawansowania uczniów.
Pierwotnie rytmika wraz z kształceniem słuchu i improwizacją stanowić miały jedną całość. W praktyce jednak było to niemożliwe. Rytmika pozostała przedmiotem, który ma na celu rozwijanie pełnej osobowości dziecka. Natomiast pozostałe dwa przedmioty ze względu na znaczny stopień trudności materiału nauczania posiadanie odpowiednich umiejętności z zakresu gry na fortepianie oraz dyspozycji słuchowych mogą być prowadzone w celu wykształcenia muzyka zawodowego.
                    Kolejnym uznanym systemem jest system Carla Orffa, kompozytora niemieckiego. W jego systemie tworzenie, odtwarzanie i słuchanie muzyki stanowi nierozłączną całość. Szczególną uwagę Orff zwraca na aktywność twórczą dziecka. Było to innowacją w dziedzinie pedagogiki muzycznej. Przyjmuje się bowiem, że odtwarzanie i słuchanie muzyki jest aktem twórczym, który dotyczyć może jedynie artystów i odpowiednio przygotowanych odbiorców muzyki. Odtwarzanie muzyki przez dzieci jest powtarzaniem gotowych wzorów, które mogą wyzwolić pewne emocje. Natomiast jeżeli chodzi o słuchanie muzyki, to powszechnie uważa się, że rzadko jest ono u dzieci świadome i ma na celu przeżycie dzieła muzycznego. Mówi się raczej o wyzwoleniu własnych stanów emocjonalnych dziecka, wyzwolonych pod wpływem muzyki. Jej odtwarzanie i słuchanie przyczynić się może do wychowania człowieka twórczego, u którego rozwijają się muzyczne zdolnościi umiejętności.
Liczne doświadczenia pedagogów muzyków pozwalają przypuszczać, że istnieje związek pomiędzy wychowaniem muzycznym a osiągnięciami w dziedzinie kształcenia pewnych cech osobowości. W przypadku systemu Orffa aktywność muzyczna dziecka mogłaby ulec przeniesieniu na inne dziedziny jego działalności. W systemie Orffa znajdują zastosowanie następujące formy wychowania muzycznego:
- odtwarzanie muzyki wokalnej i instrumentalnej,
- realizacja ruchowa muzyki,
- integracja muzyki, słowa i ruchu.
"Tworzenie" może być potraktowane jako oddzielna forma. Kreowanie nowych wartości stanowi integralną część każdej formy i nierozerwalnie związane jest z całością procesu dydaktycznego, szczególnie ostatniej fazy procesu integracji muzyki, słowa i ruchu. Pewne analogie pomiędzy systemem Dalcroze" i Orffa zaobserwować można w czasie zajęć
muzyczno-ruchowych, gdzie aktywność dziecka koncentruje się wokół rytmu realizowanego przy pomocy ruchu.
Mimo odmiennego materiału nauczania i różnic, gdzie w systemie Dalcroze'a ruch i rytm są punktem "wyjścia i dojścia", natomiast w Systemie Orffa rytm jest punktem wyjścia, a realizacja ruchowa muzyki punktem docelowym, zaobserwować można pozytywne oddziaływanie tych zajęć na rozwój psychofizyczny dziecka.
                    Od systemów Dalcroze'a i Orffa odbiega nieco system Zoltana Kodaly'a. Założenia tego systemu są realizowane na Węgrzech, dzięki odpowiedniej strukturze szkolnictwa muzycznego i ogólnokształcącego oraz adekwatnym metodom nauczania. Cele jego są następujące:
1. Stworzenie jednolitego systemu wychowania muzycznego, którymi objęte zostałyby wszystkie dzieci do 14 roku życia, a który jednocześnie umożliwiałby kontynuację kształcenia w różnego rodzaju szkołach muzycznych.
2. Świadome wykorzystanie w procesie dydaktycznym możliwości jakie stwarza wychowanie muzyczne w kształtowaniu osobowości.
3. Zachowanie równowagi i prawidłowych proporcji pomiędzy kształceniem muzyków zawodowych a kształceniem odbiorców muzyki.
W procesie wychowania muzycznego według Kodaly'a najważniejszy jest śpiew własny dziecka, śpiew zbiorowy i słuchanie muzyki. Droga do poznania muzyki przebiega od aktywnej obserwacji muzyki żywej do myślenia abstrakcyjnego (przyswajania wiadomości teoretycznych) i praktycznego zastosowania poznanej i opanowanej
wiedzy o muzyce.
Cechą charaktery styczna, tej metody jest:
- wprowadzenie muzyki ludowej jako podstawowego materiału nauczania,
- integracja kształcenia słuchu, zasad muzyki oraz harmonii,
- stosowanie w procesie nauczania niektórych zasad nauczania programowego.
Konieczne jest przeprowadzenie selekcji, w wyniku której uczniowie uzdolnieni muzycznie kierowani są do klas ze zwiększonym wymiarem godzin wychowania muzycznego. Badania przeprowadzone w szkołach węgierskich wykazuj ą dodatni wpływ wychowania muzycznego na wyniki nauczania osiągane przez uczniów w klasach z poszerzonym wychowaniem muzycznym.
Z oceny systemów wynika, że systemy Dalcroze'a i Orffa mają charakter "powszechny a system Kodaly'a charakter elitarny. Dwa pierwsze zakładają możliwość rozwijania i kształcenia wrodzonych uzdolnień muzycznych u wszystkich dzieci bez względu na rodzaj i stopień tych uzdolnień, natomiast system Kodaly'a - możliwość rozwijania uzdolnień u dzieci posiadających słuch wysokościowy i zdolność do dowolnych wyobrażeń muzycznych.
           Wychowanie muzyczne w szkolnictwie Stanów Zjednoczonych jest niejednolite, uzależnione od prawodawstwa poszczególnych Stanów i odmiennej w nich organizacji różnego typu szkół. Często przedmioty i ich treści wybierane są przez samych uczniów. Dlatego też programy i metody wychowania muzycznego są ogromnie zróżnicowane. Na uwagę zasługuje propozycja systemu wychowania muzycznego, której twórcą jest James Mursell. Główne założenia jego systemu to: programowanie wychowania muzycznego oparte na znajomości psychiki dziecka i jej rozwoju, możliwość wpływania muzyki na ten rozwój poprzez jej walory humanistyczne, możliwość prawidłowego sformułowania celów, treści, form i metod wychowania muzycznego tylko na podstawie analizy wyników badań empirycznych.
System Jamesa Mursella oparty jest na szerokich podstawach naukowych, charakteryzujących się szczegółową interpretacją form i metod pracy muzycznej z dziećmi i młodzieżą, opracowaniem programów kształcenia nauczycieli i charakterystyką ich zawodowej sylwetki oraz określeniem sposobu realizacji tego programu w szkole.
                    Twórcą systemu powszechnego wychowania muzycznego jest Schinichi Suzuki. System ten powstał i rozwinął się w Japonii. Suzuki wprowadził w swym kraju na masową skalę naukę gry na skrzypcach.
Pierwszą zasadą jest rozpoczynanie gry od bardzo wczesnego dzieciństwa, w okresie przedszkolnym. Nauczycielami tak małych dzieci są rodzice, głównie matki, które instruowane są w jaki sposób mają prowadzić naukę gry na skrzypcach ze swymi dziećmi. Pomysł ten wiąże się z zasadami psychologii małego dziecka, ponieważ najpewniej czuje się ono najbardziej prawidłowo rozwija, pozostając w emocjonalnym związku z matką. Uczenie się gry na instrumencie i kontakt z muzyką następuje w tak naturalny sposób, jak uczenie się mowy - samoczynnie.
W systemie tym precyzyjnie przemyślany został program nauki - stopniowanie trudności, metody kształcenia techniki skrzypcowej i muzykalności.
Z biegiem czasu małych uczniów przejmują nauczyciele To masowe wychowanie muzyczne poprzez trudny instrument, osiąga dzięki wielkiej, systematycznej pracy dzieci, rodziców i nauczycieli - wybitne rezultaty. 7-10 letnie dzieci wykonują już trudne pod względem technicznym i muzycznym utwory, nieskazitelnie pod względem intonacyjnym, we właściwych tempach, muzykalnie i z radością.
We wszystkich systemach wychowania muzycznego podkreślane są wychowawcze funkcje muzyki, jednak z akcentami na różne sfery kształcenia. Dalcroze, Orff i w pewnym zakresie Mursell zainteresowani są wszechstronnym rozwojem psycho-fizycznym dziecka przez muzykę oraz umuzykalnieniem. Kodaly'a i Suzuki interesuje głównie rozwój estetyczny, traktowany jednak jako element wychowania humanistycznego. Szczególny nacisk na wychowanie patriotyczno-społeczne kładzie się w systemie Kodaly'a.

Bibliografia:
1. Burowska Z.: Współczesne systemy wychowania muzycznego. Warszawa: WSiP, 1976
2. Przychodzińska -Kaciczak M.: Muzyka i wychowanie. Warszawa: Nasza Księgarnia, 1989 ,
3. Przychodzińska -Kaciczak M.: Wychowanie muzyczne - idee, treści, kierunki rozwoju. Warszawa: WSiP, 1989

Ewa Czarnecka

---