PROCESY MOTYWACYJNE

• Psychologia motywacji próbuje odpowiedzieć na pytanie: Dlaczego robimy, to, co robimy?

• Motywy - to hipotetyczne stany wewnętrzne organizmu, które aktywizują zachowanie i popychają organizm do jakiegoś celu - wnioskuje się o nich na podstawie obserwacji zachowania.

Potrzeby:

• fizjologiczne - musimy je zaspokoić, aby przetrwać (potrzeba tlenu, pożywienia, napojów, snu, wydalania, itp.)

Niektóre potrzeby fizjologiczne to stany deprywacji fizycznej.

• psychiczne - różnią się od fizjologicznych: 1. nie muszą opierać się na stanach deprywacji, 2. mogą być nabywane w wyniku doświadczeń, czyli wyuczane.

• Wszyscy posiadamy potrzeby fizjologiczne, jednak sposoby ich zaspokajania pozostają pod wpływem środowiska społeczno- kulturowego.

• Potrzeby dają początek popędom, które pobudzają nas do działania.

Teoria redukcji popędów:

Motywy pierwotne (głód, pragnienie) automatycznie powodują wzrost pobudzenia (napięcia) i aktywizują zachowanie.

Człowiek uczy się zachowań skutecznie redukujących to napięcie.

Motywy wtórne, dążenie do zdobywania pieniędzy, do aprobaty społecznej czy kontaktów z innymi, ponieważ pomagają one zaspokoić potrzeby pierwotne.

Stany deprywacji potrzeb wyzwalają napięcie, które burzy stan homeostazy - zaspokojenie deprymowanej potrzeby powoduje powrót do stanu równowagi (tendencja w organizmie).

Hierarchia potrzeb Maslow'a

Ludzie są motywowani przez świadomą potrzebę osobistego rozwoju.

Zdolność do samourzeczywistnienia - inicjowanie przez samego człowieka dążenia do stania się osobą, którą mógłby się stać realizując w pełni swój potencjał.

Teoria hierarchii potrzeb Maslow'a - w miarę zaspokajania potrzeb niższego rzędu, zaczynamy realizować potrzeby z coraz wyższych poziomów tej hierarchii:

1. Potrzeby fizjologiczne

2. Potrzeby bezpieczeństwa

3. Potrzeby przynależności i miłości

4. Potrzeby szacunku i dowartościowania

5. Potrzeby samourzeczywistnienia

Czasami organizm nie dąży do przywrócenia homeostazy, ale do zwiększenia stymulacji, wtedy działają tzw. potrzeby wzrostu.

Obejmują one:

1. Stymulację sensoryczną (vs deprywacja sensoryczna)

2. Aktywność

3. Eksplorację otoczenia i dokonywanie w nim manipulacji (tego rodzaju czynności są nagradzające same w sobie).

Teoria dysonansu poznawczego:

Twórca teorii - L. Festinger

Ludzie przejawiają potrzebę zachowywania wewnętrznej spójności - świadomość dwóch wzajemnie sprzecznych przekonań bądź sprzeczności postępowania z własnymi przekonaniami jest nieprzyjemna i motywuje człowieka do działań usuwających ową niezgodność.

Teoria porównań społecznych:W wieloznacznych sytuacjach społecznych - kiedy nie wiadomo jak postąpić, co powinno się odczuwać - zbliżamy się do innych, z którymi możemy porównać nasze uczucia i zachowanie.

Porównania „w dół” i „w górę” w celu redukcji napięcia i wzbudzenia motywacji do działania

Teoria Murray'a:

Trzy samodzielne potrzeby psychiczne człowieka (motywy społeczne):

1. Potrzeba osiągnięć

2. Potrzeba afiliacji - motywuje nas do zawierania przyjaźni, łączenia się w grupy i preferowania pracy wspólnej z innymi nad samotną.

3. Potrzeba agresji.

Poprzez te motywy zaspokajane są potrzeby przynależności (zależności) i potrzeby autonomii (niezależności)

Ludzie oscylują na kontinuum zależność - niezależność, czyli przynależność - autonomia

Murra'y uważał, że potrzeby te są nabywane w wyniku doświadczeń.

Współczesne koncepcje zwracają uwagę na udział czynników genetycznych w tych trzech motywach.

Mechanizmy motywacyjne:

• Procesy afektywne

• Procesy poznawcze

PROCESY AFEKTYWNE:

• Pobudzenie emocjonalne - chwilowy stan organizmu, który charakteryzuje się energetyzacją somatyczną i zmianami świadomości, polegającymi na zawężeniu jej pola

• Poziom pobudzenia regulowany jest przez siatkowaty układ aktywizujący i autonomiczny układ nerwowy

• Pobudzenie wprowadza organizm w stan, który ułatwia zachowania adaptacyjne w warunkach zwiększonych wymagań, które stawia mu otoczenie bądź sam organizm

• Zarówno wysokie jak i niskie pobudzenie nie sprzyja efektywnemu funkcjonowaniu (Hebb, 1973)

• Funkcjonowanie jest optymalne przy średnim poziomie pobudzenia

• Gdy rośnie aktywność mózgu przetwarzanie informacji powinno być sprawniejsze stąd efektywniejsze funkcjonowanie

• Organizm wyposażony jest w mechanizm podobny do bezpieczników elektrycznych: jeśli zewnętrzna stymulacja jest zbyt silna, następuje przeciążenie informacyjne systemu, wówczas układ siatkowaty uruchamia mechanizmy, które nie dopuszczają kolejnych informacji do świadomości lub je upraszczają, po to, aby nie przeciążyć systemu i aby nie doszło do jego dezorganizacji

• Teoria psychologicznej zmiany ukierunkowania (Apter, 1989)

• Istnieją dwa poziomy pobudzenia, optymalne dla efektywności pobudzenia:

• Stan teliczny

• Stan parateliczny

Stan teliczny wiąże się z sytuacją, gdy człowiek nastawiony jest na realizację konkretnego celu:

• Uwaga osoby skoncentrowana na celu i własnych działaniach zmierzających do tego celu

• Uczucie satysfakcji jest wynikiem zbliżania się lub osiągnięcia tego celu

Stan parateliczny wiąże się z nastawieniem na samą aktywność, a nie jej instrumentalny wobec celu charakter:

• Uwagę podmiotu pochłania samo działanie, nie ze względu, że może ono doprowadzić do określonego celu, ale dlatego, że samo w sobie jest angażujące i niosące satysfakcję (np. gram w tenisa, bo lubię, a nie dlatego, żeby zostać mistrzem czy, żeby mieć powód podniesienia własnej wartości)

• W stanie telicznym człowiek funkcjonuje tym lepiej, im poziom pobudzenia nie jest zbyt wysoki

Zbyt wysoki poziom prowadzi do ograniczenia przetwarzania informacji i do stanu lęku

• W stanie paratelicznym człowiek funkcjonuje tym lepiej, im wyższy jest poziom pobudzenia

Przy niskim pobudzeniu człowiek odczuwa znudzenie, przy wysokim stan podniecenia - funkcjonuje wtedy sprawie i szybko

Motyw to uświadomienie celu i programu, umożliwiające danej osobie podjęcie określonych czynności (Obuchowski, 1983)

Motyw to sygnał określonej potrzeby, ale musi wystąpić emocja, aby uruchomić działanie

PROCESY POZNAWCZE:

• Poznawcze mechanizmy motywacyjne wiążą się z takimi zjawiskami jak:

• ciekawość poznawcza

• oczekiwania,

• aspiracje,

• fantazje i marzenia

• Różne formy niezgodności poznawczej

• Ciekawość jako zjawisko sytuacyjne lub jako dyspozycja, czyli gotowość reagowania na wszelkie zmiany i nowości

• Wspólną miarą jest preferencja nowości

• Sukcesy intelektualne wiążą się z posiadaniem zdolności, ale także uruchamianiem motywu ciekawości i wytrwałym dążeniem do jej zaspokojenia

• Oczekiwania

• Poziom oczekiwań pozostaje w pozytywnym związku z motywacją do realizacji założonego (oczekiwanego) wyniku

• Im wyższe oczekiwania tym wyższa motywacja, tym lepszy osiągnięty wynik i tym wyższa satysfakcja z osiągniętego wyniku

• Aspiracje

• Oczekiwania są sądem na temat wyniku, jak będzie, aspiracje natomiast są sądem na temat tego jak chciałoby się, żeby było, czyli wyniku upragnionego

• Aspiracje uruchamiają motywację wtedy, gdy:

• Dotyczą sytuacji sprawnościowych, gdzie wynik zależy od wykonania określonych działań

• Wyobrażenia zostaną przekształcone w cele działania

• Gdy tak się nie dzieje mówimy wtedy o marzeniach i fantazjach a nie o aspiracjach

OSOBOWOŚĆ- PODSTAWOWE INFORMACJE

Osobowość - względnie stały wzorzec emocji, motywów i postępowania odróżniający jednego człowieka od drugiego

Perspektywa psychodynamiczna:

Psychika jako struktura z różnym poziomem głębokości (metafora góry lodowej):

• świadomość - część psychiki widoczna dla człowieka

• przedświadomość - zawiera elementy doświadczenia umysłowego, które w danej chwili pozostają nieświadome, choć mogą zostać uświadomione dzięki skupieniu na nich uwagi

• nieświadomość - część psychiki będąca tajemnicą dla jej „właściciela”

Osobowość jako trójstopniowa struktura:

• Id - obecna od urodzenia, rządzi się zasadą przyjemności (wymaga natychmiastowego zaspokojenia instynktów i popędów)

• Ego - zaczyna rozwijać się od pierwszego roku życia, w odpowiedzi na frustrację potrzeb dziecka, rządzi się zasadą realizmu (bierze pod uwagę zarówno popędy Id jak i praktyczne możliwości ich zaspokojenia)

• Superego - powstaje w wyniku identyfikacji z moralnymi standardami rodziców i otoczenia, rządzi się zasadą moralności, działa jak sumienie

• Podstawowy instynkt - eros - ukierunkowany na utrzymanie i przedłużenie życia, wypełniony energią psychiczną - libido.

• W miarę rozwoju dziecka energia seksualna jest wyrażana przez różne obszary ciała (sfery erogenne).

Rozwój psychoseksualny:

1. Faza oralna

2. Faza analna

3. Faza falliczna (kompleks Edypa)

4. Faza latencji

5. Faza genitalna

Niewystarczająca lub nadmierna gratyfikacja może prowadzić do fiksacji i rozwinięcia się cech osobowości z nim związanych:

• w fazie oralnej - zależność od innych, skłonność do dogadzania sobie, nadmierny optymizm lub pesymizm

• w fazie analnej - perfekcjonizm, nadmierna potrzeba porządku i czystości lub beztroska, bałaganiarstwo, sadyzm

• w fazie fallicznej - nie rozwiązanie kompleksu Edypa

• w fazie genitalnej - preferowanie masturbacji, trudności w realizacji potrzeb seksualnych z osobą płci przeciwnej

Podstawowe mechanizmy obronne osobowości:

• wyparcie - usunięcie lękotwórczych treści poza obręb świadomości

• regresja - powrót do rodzaju zachowania charakteryzującego wcześniejsze fazy rozwoju

• racjonalizacja - samooszukiwanie się pozornymi usprawiedliwieniami własnych nieakceptowanych zachowań

• przemieszczenie - przeniesienie impulsów z zagrażającego obiektu na obiekt mniej zagrażający

• projekcja - przypisywanie własnych nieakceptowanych impulsów i cech innym osobom

• reakcja pozorowana - zachowanie się odwrotne w stosunku do własnych rzeczywistych impulsów

• zaprzeczanie - nieakceptowanie rzeczywistych odczuć i sytuacji

• sublimacja -przekształcanie impulsów nieakceptowanych w akceptowane społecznie

Inni psychologowie o orientacji psychoanalitycznej:

• C.G. Jung

• A. Adler

• E. Erikson

• K. Horney

• E. Fromm

Teorie relacji z obiektem:

• Margaret Mahler (1979)

• Osobowość tworzy się poprzez relacje dziecka z „obiektem”

Fazy relacji z obiektem:

1. Faza autyzmu (od narodzin do 4 tygodnia życia)

2. Faza prawidłowej symbiozy (4 tydzień do 4 - 5 miesiąca)

3. Faza separacji - indywiduacji:

• Etap różnicowania (5 - 10 miesiąca)

• Etap praktykowania (10 - 16 miesiąca)

• Etap ponownego zbliżenia (16 - 24 m.)

• Etap konsolidacji obiektu (2 - 3 r.ż.)

Perspektywa teorii cech:

Cechy osobowości - w miarę stałe elementy osobowości, o których wnioskuje się na podstawie zachowania.

Zakłada się, że cechy są dziedziczne, a ich podłożem jest układ nerwowy.

Hipokrates uważał, że cechy wiążą się z podstawowymi płynami organizmu, zależą od ich ilości oraz proporcji między nimi

Typy temperamentu:

choleryk

sangwinik

flegmatyk

melancholik

Temperament:

• Odnosi się do względnie stałych cech osobowości, występujących u człowieka od wczesnego dzieciństwa i mających swoje odpowiedniki w świecie zwierząt

• Jest pierwotnie zdeterminowany przez wrodzone mechanizmy neurobiochemiczne, ale podlega powolnym zmianom pod wpływem procesów dojrzewania oraz specyficznych oddziaływań między genotypem a fenotypem

Właściwości ośrodkowego układu nerwowego:

• Siła procesu pobudzenia

• Siła procesu hamowania

• Równowaga

• Ruchliwość procesów nerwowych

Siła procesu pobudzenia:

• zdolność komórek nerwowych do pracy, przejawiająca się w wydolności funkcjonalnej, to jest w zdolności do wytrzymywania długotrwałego bądź krótkotrwałego, ale silnego pobudzenia

• Jest to cecha układu nerwowego

• Im silniejszy układ nerwowy, tym mniejszy powstaje proces pobudzenia i odwrotnie

Podstawowa miara procesu pobudzenia to pojawienie się hamowania ochronnego - procesu, który chroni komórkę nerwową przed dalszym szkodliwym działaniem silnego lub długotrwałego bodźca

Siła procesu hamowania:

• To łatwość z jaką układ nerwowy tworzy hamulcowe reakcje , takie jak wygaszanie, różnicowanie czy opóźnianie

• Jest cechą, która przejawia się wszędzie tam, gdzie mamy do czynienia z powstrzymywaniem się od pewnych czynności czy z koniecznością odraczania reakcji

Równowaga procesów nerwowych:

• Stosunek siły procesu pobudzenia do siły procesu hamowania

• Ma status cechy wtórnej

Ruchliwość procesów nerwowych:

• Jej istota polega na zdolności układu nerwowego do szybkiej zmiany procesu pobudzenia w proces hamowania i odwrotnie

• Przejawia się w adekwatności reagowania odpowiednio do szybko zmieniających się bodźców czy sytuacji życiowych

Temperament w ujęciu Strelau'a:

• Funkcjonalna charakterystyka zachowania:

• Żwawość

• Perseweratywność

• Wrażliwość sensoryczna

• Reaktywność emocjonalna

• Wytrzymałość

• Aktywność

Teoria Allporta:

• Koncentruje się na różnicach indywidualnych

• Podejście idiograficzne (indywidualne)

• Osobowość jako niepowtarzalna struktura cech, którym przypisuje właściwości motywacyjne, czyli ukierunkowujące zachowanie

• Cecha - predyspozycja do reagowania w określony sposób, wspólna dla wszystkich ludzi

• Dyspozycja osobista - podobna do cechy, ale niepowtarzalna, specyficzna dla danej jednostki

• Cechy aktywizują się w określonych sytuacjach (bodźce zewnętrzne lub wewnętrzne)

• Ale też człowiek odznaczający się daną cechą stwarza lub wchodzi w sytuacje, w których cecha może się ujawnić (czynnik motywacyjny cechy), np. wybór zawodu, pracy, dominującej działalności

Koncepcja Eysencka:

• podkreślał istnienie dwóch podstawowych cech osobowości (pojęcia te wprowadził C.G.Jung): introwersji i ekstrawersji

• wprowadził wymiar neurotyczności (stałości/niestałości emocjonalnej)

• Teoria osobowości o statusie teorii temperamentu

• Osobowość to temperament i inteligencja

• Wyodrębnione czynniki mają charakter uniwersalny - charakteryzują ludzi niezależnie od kultury, w której żyją

• Osobowość jako struktura trzech czynników niezależnych od siebie:

• Neurotyczność (lęk, przygnębienie, napięcie vs równowaga emocjonalna)

• Ekstrawersja (towarzyskość, aktywność vs poszukiwanie samotności, unikanie stymulacji

• Psychotyczność (altruizm, empatia, uspołecznienie vs przestępczość, psychopatia, schizofrenia)

Koncepcja Cattela:

• Podejście nomotetyczne

• Cel - ustalenie praw określających jak ludzie o określonych strukturach osobowości będą zachowywać się w różnych sytuacjach i warunkach

• Wyjaśniają spójność zachowania człowieka w odstępach czasu i w różnych sytuacjach

• Cechy powierzchniowe - obserwowalne na zewnątrz

• Cechy źródłowe - podstawowe zmienne, z których zbudowana jest osobowość - ich geneza jest wieloaspektowa

• Narzędzie do badania struktury osobowości - 16-czynnikowy Kwestionariusz Osobowości

Model Wielkiej Piątki:

• Ujmuje osobowość jako strukturę pięciu cech( Thurston, Cattell, Fiske, McCrae, Costa)

Neurotyczność

Ekstrawersja

Otwartość na doświadczenia

Ugodowość

Sumienność

Perspektywa teorii uczenia się:

Behawioryzm - czynniki sytuacyjne i wpływy środowiska odgrywają kluczową rolę w kształtowaniu ludzkich preferencji i zachowań, nie zaś jakieś czynniki tkwiące w człowieku

Koncepcja „białej tablicy”.

• Teoria społeczno - poznawcza (teoria społecznego uczenia się) - podkreśla doniosłą rolę uczenia się przez obserwację i koncentruje się na różnicach indywidualnych, od których zależy przebieg procesów poznawczych.

• Człowiek jest kształtowany przez wpływy środowiska, ale i sam na środowisko wpływa (wzajemny determinizm jednostki i środowiska).

• Sposób postępowania jednostki zależny od oczekiwań co do następstw własnych zachowań oraz nadawanych znaczeń tym następstwom.

Funkcje osobowości:

• Nadawanie znaczenia naszym doświadczeniom

• Pozwala dokonywać oceny zdarzeń, ludzi i siebie samego

• Pozwala ustalać cele i programy działania

• Pomaga sterować przebiegiem działania

Zadania osobowości jako systemu:

1. Adaptacja do zmian w otoczeniu jak również dokonywanie tych zmian.

2. Utrzymanie integracji własnej osoby (poczucie własnej jedności i spójności pomimo upływu czasu i różnych sytuacji)

Człowiek jako niepowtarzalna jednostka (C.Rogers).

JA jako centrum ludzkiego doświadczenia.

• Bezwarunkowa akceptacja przez rodziców - ukształtowanie się autentycznego JA dziecka (poznanie własnych prawdziwych uczuć, ich akceptowanie, wyrażanie i postępowanie według nich).

• Warunkowa akceptacja - JA fałszywe (będące odbiciem oczekiwań otoczenia a nie autentyczną ekspresją siebie)

JA idealne - wyobrażenie osoby jaką chcielibyśmy być.

Ludzie są motywowani wewnętrznie do zmniejszania rozbieżności między JA realnym a JA idealnym.

Perspektywa społeczno kulturalna:

Ważny wymiar w rozumieniu kształtowania się osobowości w społeczeństwach wielokulturowych.

Wymiar indywidualizm/kolektywizm (patrz bohaterzy narodowi).

Indywidualiści to osoby definiujące się w kategoriach osobistej tożsamości i dające pierwszeństwo celom osobistym

Kolektywiści to osoby definiując się w kategoriach grup, do których należą i dające pierwszeństwo celom grupowym.

PSYCHOLOGIA JAKO NAUKA

Ogólna definicja psychologii:

Psychologia to naukowe badanie zachowania i procesów psychicznych.

Psychologia jako nauka zajmuje się:

• opisem (opisywanie zależności pomiędzy funkcjonowaniem człowieka a jego myśleniem, historią życia, warunkami społeczno-historyczno-rodzinnymi, w których żyje)

• wyjaśnianiem (poszukiwanie mechanizmów rządzących ludzką psychiką i zachowaniem),

• przewidywaniem (analiza dotychczasowych sposobów funkcjonowania, analiza osobowości w celu przewidywania przyszłych zachowań)

• kontrolowaniem ludzkiego zachowania (aspekt budzący liczne kontrowersje-kontrolowanie może być manipulacją jak również pomocą w eliminowaniu, uznawanych przez samego człowieka za niepożądane, zachowań

Dziedziny psychologii:

1. Psychologia badawcza (naukowa):

1. Badania podstawowe - poznawanie ogólnych reguł psychicznego funkcjonowania człowieka

• rozwojowa

• osobowości

• społeczna

• środowiskowa

b. Badania stosowane - ukierunkowane na rozwiązanie konkretnych problemów praktycznych

• wychowawcza

• zdrowia

• pracy i organizacji

2. Psychologia praktyczna:

• kliniczna

• poradnictwo

• szkolna

Główne podejścia psychologii naukowej:

1. Perspektywa biologiczna.

2. Perspektywa poznawczo - behawioralna.

3. Perspektywa humanistyczno - egzystencjalna.

4. Perspektywa psychodynamiczna.

5. Perspektywa społeczno - kulturalna.

Podejście biologiczne:

• Zakłada wpływ biologii człowieka na jego funkcjonowanie psychiczne

• Poszukuje związków między czynnościami mózgowymi (przekaźnictwo nerwowe, aktywność struktur mózgowych) a procesami psychicznymi

• Bada związki pomiędzy działaniem hormonów i warunkowaniem genów a emocjonalnym i psychicznym funkcjonowaniem człowieka

• Bada wpływ psychiki i zachowania na funkcjonowanie biologiczne organizmu (psychosomatyka, psychoneuroimmunologia)

Podejście psychodynamiczne:

• Bezpośrednio wywodzi się z psychoanalizy (Z. Freud)

• Motywy ludzkiego zachowania nieświadome i świadome (przewaga nieświadomych)

• Mechanizmy obronne osobowości (np. wyparcie, tłumienie, racjonalizacja, zaprzeczanie, intelektualizacja, regresja)

• Dynamiczna struktura osobowości rozumiana jak naczynia połączone

(Id, Ego, Superego) - zachowania człowieka jako wynik wewnętrznych napięć i konfliktów wewnątrz tej struktury jak i w odpowiedzi na oczekiwania świata zewnętrznego (innych osób, systemu rodzinnego i społeczeństwa - systemu wartości)

• Impulsy agresywne i seksualne jako główne siły motywacyjne

• Kompleks Edypa

Podejście humanistyczno-egzystencjalne:

Humanizm - podkreśla ludzką zdolność do samospełniania nadając świadomości, samoświadomości i podejmowaniu decyzji kluczową rolę.

Egzystencjalizm - zakłada, że człowiek jest wolną jednostką, ponoszącą odpowiedzialność za dokonywane przez siebie wybory.

Przedmiot zainteresowania: osobiste, subiektywne doświadczenie psychiczne człowieka.

Założenia:

• Człowiek może swobodnie kształtować swoje życie i postępowanie

• Życie ludzkie jest poszukiwaniem własnej tożsamości i sensu egzystencji

Podejście to ma raczej charakter praktyczny (psychoterapeutyczny i samorozwojowy) niż naukowy (trudność w badaniu subiektywnego doświadczenia).

Podejście poznawczo-behawioralne:

Perspektywa behawioralna:

Zachowanie ludzkie warunkowane jest przez:

• dobrowolne i mimowolne uczenie się (osobista historia człowieka),

• system wzmocnień (warunkowanie- eksperyment Pawłowa),

• system kar i nagród

• wytworzenie nawyków wskutek uczenia się

Perspektywa poznawcza:

• Próba zrozumienia człowieka poprzez badanie jego procesów umysłowych (myślenia, uwagi, pamięci, spostrzegania, wyobraźni, języka) z mniejszym naciskiem na sytuacyjne wyznaczniki zachowania

• Idea przetwarzania informacji (strategie rozwiązywania problemów jak oprogramowanie, mózg jako dysk twardy)

• Podejście to zakłada warunkowanie decyzji i zachowań człowieka zewnętrznymi czynnikami a nie świadomymi wyborami jednostki.

Perspektywa społeczno - poznawcza:

• Teoria społecznego uczenia się

• Podejście nawiązuje do tradycji behawioralnej i poznawczej podkreślając jednak zdolność człowieka do modyfikowania i tworzenia własnego otoczenia oraz zdolność do intencjonalnego uczenia się poprzez obserwowanie otoczenia

• Podejście to nawiązuje również do tradycji humanistycznej poprzez pogląd, że człowiek dokonuje świadomych wyborów swojego zachowania korzystając z repertuaru wyuczonych reakcji

Perspektywa społeczno-naukowa:

• Bada wpływ uwarunkowań społeczno-kulturowych na przekonania i zachowanie jednostki

• Do tych uwarunkowań należą m.in. : przynależność etniczna, płeć, pozycja spoełczno-ekonomiczna, kultura, zasada rządzące społeczeństwem, w którym żyje jednostka

PSYCHOSOMATYKA-HISTORIA

1. Epoka przednowożytna: człowiek rozumiany jako jedność psychofizyczna.

2. Epoka nowożytna:

1. dualizm kartezjański - podział na psyche i soma

2. wiek XVIII - powrót do holistycznego ujmowania człowieka

3. wiek XX - podejście psychosomatyczne w całej medycynie - uznawanie wzajemnej zależności pomiędzy funkcjonowaniem emocjonalnym a cielesnym

3. Współczesne podejście:

1. Nurt klasyczny

2. Nurt współczesny

Nurt klasyczny:

• Pierwsze lata 30-te

• Oparty na koncepcjach psychoanalitycznych

• Freud - pojęcie histerii konwersyjnej - objawy somatyczne jako wynik nieświadomych konfliktów wewnętrznych - odreagowanie napięcia przez objaw

• Dunbar - określona struktura osobowości wywołuje chorobę (profile osobowości chorobowych)

• Alexander - występowanie chorób warunkowane przez jednoczesne zaistnienie trzech czynników: 1. cechy osobowości, 2. sytuacja trudna, 3. konstytucjonalna słabość narządu

Klasyczne choroby psychosomatyczne:

• Zapalenie stawów

• Wrzody żołądka i dwunastnicy

• Nadciśnienie tętnicze

• Zapalenie skóry

• Wrzodziejące zapalenie okrężnicy

• Astma oskrzelowa

• Nadczynność tarczycy

Współczesne podejście:

Człowiek rozumiany jako istota biopsychospołeczna - o naszym zdrowiu współdecydują czynniki biologiczne, psychologiczne

(emocje, spostrzeganie, zachowanie) oraz czynniki społeczne

(relacje międzyludzkie, kultura, ekonomia)

Nurt współczesny:

• Oparty na badaniach i obserwacjach naukowych z zakresu fizjologii, patofizjologii i psychologii

• Polietiologiczna koncepcja chorób

• Pojawienie się i rozwój choroby to proces wieloczynnikowy

• Wszystkie dysfunkcje somatyczne powstają przy współudziale czynników psychospołecznych

• Koncepcja H. Selye'go: stres - GAS - naruszenie homeostazy - zwiększona podatność na osłabienie i choroby

Aktualna definicja zaburzeń psychosomatycznych:

Możemy mówić o chorobie psychosomatycznej wtedy, gdy czynniki psychologiczne wpływają na stan fizyczny lub, gdy są powiązane z początkiem lub zaostrzeniem choroby somatycznej.

• Psychoneuroimmunologia

• Psychoneuroendokrynologia

• Psychoonkologia

• Neuropsychologia

Uwarunkowania osobowościowe:

Teoria aleksytymii:

Aleksytymia („brak słów dla emocji”) charakteryzuje ludzi, którzy nie potrafią znaleźć słów dla opisania własnych emocji - są oni albo nieświadomi swoich uczuć, albo nie mogą odróżnić jednych emocji od drugich

Wzór zachowań A - zachowanie polegające na zaangażowaniu jednostki w permanentną walkę o zdobycie jak największej liczby celów (często niejasno sprecyzowanych) w jak najkrótszym czasie.

WZB - zachowanie będące odwrotnością WZA

Uwarunkowania rodzinne:

• Cechy rodzin dzieci z zaburzeniami somatycznymi, zwłaszcza z zaburzeniami odżywiania:

• Uwikłanie - granice podsystemów są zatarte

• Nadopiekuńczość

• Tłumienie konfliktów

• Włączanie dziecka w konflikt małżeński

• Sztywność

Salutogeneza:

Podejście, w którym główne pytanie brzmi: Co sprawia, że nie chorujemy pomimo występowania stresorów?

• Ogólne zasoby odpornościowe - właściwości jednostki, grup społecznych, środowiska i kultury, które wyróżniają się cechą funkcjonalną, polegającą na możliwości uniknięcia stresorów i/lub usprawnienia radzenia sobie z wymaganiami w ten sposób, że zapobiegają one przekształceniu się napięcia w stan stresu (Sęk, 2001).

• Są to specyficzne właściwości funkcjonalne cech istniejących potencjalnie w środowisku człowieka i w nim samym oraz w jego relacjach z otoczeniem.

• Pełnią funkcję regulacyjną i prozdrowotną.

• Poczucie koherencji - ogólne nastawienie orientacyjne, wyrażającym trwałe i dynamiczne przekonania o przewidywalności i racjonalności świata i własnego położenia życiowego

Komponenty poczucia koherencji:

• Poczucie zrozumiałości

• Poczucie zaradności

• Poczucie sensowności

Związki psychiki z ciałem:

Układ limbiczny - główny układ mózgowia odpowiedzialny za bezpośredni wpływ czynników psychicznych na funkcje organizmu istotne dla zdrowia.

Układ limbiczny towarzyszy w powstawaniu emocji i towarzyszących im reakcji.

Brak silnych powiązań między nim a układem kontrolującym mowę i myślenie - świadoma kontrola procesów fizjologicznych zachodzących w naszym ciele jest utrudniona

Stres a ciało:

• Stres upośledza układ odpornościowy - dokonuje się to na skutek ścisłego powiązania układu nerwowego, hormonalnego i immunologicznego, np. zmniejszenie (obniżenie aktywności -immunosupresja) limfocytów T i komórek NK u osób po silnym stresie: śmierć bliskiej osoby, separacja, rozwód, ale też u studentów w okresie stresującej sesji.

• W sytuacji stresu wydzielanie kortyzolu („hormon stresu”), który hamuje aktywność układu odpornościowego.

• Silne i długotrwające emocje (lęk, gniew, przygnębienie) mogą zmieniać odporność.

• Przedłużające się okresy stresu i depresji często poprzedzają rozpoznanie nowotworu lub innych chorób.

• Doświadczenia związane z poczuciem bezpieczeństwa, oparcia, z radością i humorem powodują wzrost odporności

Psychoneuroimmunologia:

• Nauka o powiązaniach między zachowaniem, mózgiem a odpornością, zajmuje się głównie zjawiskiem zmiany odporności pod wpływem czynników psychicznych.

• Procesy nerwowe mają wpływ na immunologiczne, czyli czynniki psychiczne mogą oddziaływać na odporność.

• I odwrotnie: procesy immunologiczne mogą wpływać na zachowanie, emocje i myślenie.

Psychoneuroendokrynologia:

• Czynniki psychiczne wpływają na autonomiczny układ nerwowy uwalniając hormony oddziałujące bezpośrednio na funkcjonowanie całego organizmu.

• Zależności somatopsychiczne - zmiany w obrębie organizmu, np. zmiany w układzie immunologicznym wpływają na emocje, myśli i zachowanie.

Psychologia a zdrowie:

Próby oddziaływania psychoterapeutycznego w celu poprawy funkcjonowania układu odpornościowego.

Terapia Simontona:

1. Trening relaksacyjny

2. Wizualizacja

3. Terapia behawioralno-poznawcza (racjonalna terapia zachowania).

Satysfakcjonujące doświadczenia interpersonalne i możliwość ujawniania treści wypartych lub tłumionych (psychoterapia) pozytywnie wpływa na odporność i zdrowie

STRES-PODSTAWOWE UJĘCIA

1. Stres jako czynnik zewnętrzny (bodziec, zdarzenie).

2. Stres jako forma uogólnionej reakcji człowieka.

3. Stres jako forma relacji (interakcji) pomiędzy podmiotem a otoczeniem.

Stresor - wszystko to, co stawia przed nami jakieś wymagania. Stresory to źródła stresu.

Reakcja stresowa - odpowiedź organizmu na działanie stresora.

Przyczyny stresu:

• Sytuacja rodzinna

• Praca

• Stan zdrowia

Stresory - trzy rodzaje wg Lazarus'a i Cohen

• Poważne zmiany, dotykające dużą liczbę osób (kataklizmy, wojny, zmiany społeczno - ustrojowe)

• Poważne zmiany dotykające jedną lub kilka osób

• Codzienne trudności

Stres jako bodziec:

Stres utożsamiany z sytuacją trudną.

Zdarzenia rozumiane jako trudne sytuacje same z siebie wzbudzają stan napięcia i zdenerwowania, a różni ludzie reagują podobnie na dany bodziec.

Skala Ponownego Przystosowania Społecznego (SRRS)

T. Holmes'a i R. Rahe'a

• 43 sytuacje powszechnie odczuwane jako stresujące, ponieważ wymagają psychicznego przystosowania się i potencjalnie wpływają na pojawienie się chorób

• Zarówno pozytywne jak i negatywne - prowokują do zmian w indywidualnych przyzwyczajeniach i tworzenia wzorców radzenia sobie ze stresem, których nie ma w codziennym repertuarze

• Pomiar stresu za pomocą tej skali nie uwzględnia subiektywnej oceny doświadczanych zdarzeń.

• Nie tylko poważne wydarzenia życiowe ale także codzienne troski i utrapienia takie jak nadmierny hałas, wymagania przełożonych, prowadzenie domu, rosnące ceny są źródłem stresu - Skala utrapień (117 opisów codziennych wydarzeń uznawanych za przykre) i Skala radości (135 wydarzeń uznawanych za pozytywne) Lazarusa.

• Wykazano słabą zależność wydarzeń pozytywnych ze zdrowiem - funkcja ochronna tych wydarzeń nie jest tak istotna jak przypuszczano.

Stres jako reakcja:

Stres to stan pogotowia organizmu, spełniający funkcje adaptacyjne (reakcja walki/ucieczki) (W.Cannon)

Stres rozumiany jako niespecyficzna reakcja organizmu na bodziec (wszelkie wymagania stawiane jednostce przez otoczenie) (H.Selye)

Pojawienie się szkodliwych czynników i ich działanie przez dłuższy czas wywoła Ogólny Zespół Adaptacyjny (General Adaptation Syndrom - GAS)

Fazy GAS:

1. Stadium reakcji alarmowej.

2. Stadium odporności.

3. Stadium wyczerpania

Prawo Yeresa-Dodsona:

• W miarę wzrostu pobudzenia (aktywacji) wzrasta sprawność działania do momentu przekroczenia progu odporności stresowej. Jeśli pobudzenie dalej rośnie, sprawność i adekwatność działań spada.

• W fazie mobilizacji człowiek w pełni wykorzystuje swoje potencjalne możliwości-jest najbardziej twórczy, pomysłowy, sprawny w działaniu. Pobudzenie można w pewnej mierze kontrolować

Kryteria stresu wg Selye'go:

Kryterium ilościowe:

1. Stres przeciążenia (nadmiar stymulacji).

2. Stres niedociążenia (niedosyt stymulacji, np. nuda).

Kryterium jakościowe:

1. Dystres (zły stres) - reakcja na stresory niosące cierpienie i dezintegracje.

2. Eustres (dobry stres) - reakcja na stresory motywujące do wysiłku i osiągnięć życiowych.

Transakcyjna koncepcja stresu:

Poznawcza koncepcja stresu R.S. Lazarusa

• Stres to rodzaj relacji, określenia stopnia równowagi (lub jej braku) między wymaganiami a możliwością sprostania im bez nadmiernych lub destrukcyjnych kosztów.

• Człowiek i środowisko pozostają w dynamicznym związku, wzajemnie na siebie oddziałując.

• tym czy relacja jest stresowa decyduje subiektywna ocena jej znaczenia, dokonywana przez osobę (ocena poznawcza), a nie obiektywne właściwości sytuacji.

• Nikt oprócz samego podmiotu w danej sytuacji nie może określić czy mamy do czynienia ze stresem czy nie.

• Radzenie sobie to odpowiedź na psychologiczne i środowiskowe (czyli wewnętrzne i zewnętrzne) wymogi konkretnej sytuacji stresowej.

Stresor

|

Ocena pierwotna

|

Zdarzenie zdarzenie zdarzenie

neutralne stresujące pozytywne

|

Krzywda zagrożenie wyzwanie

|

Ocena wtórna

|

Zasoby strategie radzenia zasoby

Społeczno- sobie własne

Zdrowotne

|

wynik

Teoria zachowania zasobów Hobfolla (1989):

• Poszukuje ogólnych zasad kierujących celowym zachowaniem człowieka.

• Przeciwstawia się paradygmatowi Lazarusa (paradygmat poznawczy) nawiązując do interdyscyplinarnego kontekstu stresu. Postuluje kolektywistyczny charakter radzenia sobie uznając, że zjawisko stresu i jego opanowywania dotyczy jednostki będącej częścią szerszych systemów: rodziny, grup społecznych i narodu.

• Głównym celem aktywności człowieka jest uzyskiwanie, utrzymywanie i ochrona cenionych obiektów, czyli zasobów.

Zasoby to:

• Przedmioty

• Warunki, np. stała praca, dobre małżeństwo

• Zasoby osobiste, np. umiejętności interpersonalne, poczucie skuteczności

• Zasoby energetyczne, np. pieniądze, zdrowie, wiedza

Hobfoll krytykuje uznanie subiektywnej oceny za kryterium wystąpienia stresu.

Rozpoznanie stresu może nastąpić tylko wtedy, gdy zachodzą obiektywne okoliczności:

• Zagrożenie utratą zasobów

• Faktyczna utrata zasobów

• Brak zysków w następstwie zainwestowania zasobów

• Stres - wewnętrzny stan jednostki zdeterminowany przez percepcję tych okoliczności.

• Źródłem stresu jest zagrażające lub zaistniałe zakłócenie równowagi w wymianie zasobów między jednostką a otoczeniem.

• Gospodarka zasobami obejmuje spiralę zysków i strat.

• Utrata zasobów nieproporcjonalnie dotkliwsza niż odczuwany zysk

• Ludzie, którym brakuje zasobów są bardziej podatni na ich utratę, a także początkowa strata powoduje uruchomienie spirali strat. Osoby takie są pozbawione zasobów, które mogłyby być zainwestowane po początkowej stracie, w celu odwrócenia sytuacji i uruchomienia spirali zysków.

• Załamanie zdrowia - rezultat wyczerpania się zasobów odpornościowych wydatkowanych w procesie długotrwałego radzenia sobie ze stresem psychologicznym.

Odporność na stresor - fakt niereagowania pobudzeniem, mimo, że człowiek jest w sytuacji obiektywnie trudnej (niska reaktywność)

Czynniki wpływające na ten rodzaj odporności:

• cechy układu nerwowego (temperament)

• doświadczenie osobiste - powtarzalność stresora powoduje oswojenie się z nim i emocjonalne odwrażliwienie, nabywamy wprawy w pokonywaniu go.

Odporność na stres - zdolność do utrzymywania pożądanego kierunku, sprawności i poziomu organizacji zachowania, pomimo występowania pobudzenia emocjonalnego

Czynniki wpływające na ten rodzaj odporności:

• typ układu nerwowego (temperament),

• stan zdrowia

• rodzaj motywacji występującej w stanie stresu (nastawienie na sukces-stres rozumiany jako wyzwanie vs na unikanie porażki-stres rozumiany jako zagrożenie)

• samoocena i samoakceptacja

Formy radzenia sobie:

1. Radzenie sobie, gdy sytuacja stresowa już zaistniała(reaktywne):

• Mechanizmy obronne osobowości - nieświadome zniekształcanie rzeczywistości, tak aby w niepomyślnej sytuacji możliwe było uniknięcie przykrych emocji i uchronienie samooceny przed obniżeniem.

• Ukierunkowane na problem - koncentracja na poprawie niekorzystnej relacji wymagań do możliwości.

• Ukierunkowane na emocje - obniżanie napięcia i innych przykrych doznań emocjonalnych.

• Skoncentrowane na unikaniu, np. zaprzeczanie chorobie lub zagrożeniu.

• Skoncentrowane na znaczeniu - stosowanie strategii poznawczych umożliwiających nadawanie znaczenia np. chorobie, chronicznemu stresowi nie dającemu się kontrolować.

• Poszukiwanie wsparcia społecznego.

• Religijne radzenie sobie - modlitwa o zdrowie, delegowanie na Boga odpowiedzialności za wyzdrowienie, itp.

• Wykorzystujące emocje „pozytywne”.

Bezpośrednie działanie sprzyja emocjom pozytywnym, akceptacja łagodzi negatywne.

Istnieje również pogląd, że niekiedy zaniechanie aktywności i tolerowanie źródła stresu może być dla podmiotu bardziej korzystne i adaptacyjne niż podejmowanie radzenia sobie.

2. Radzenie sobie zorientowane na przyszłość (proaktywne):

• Antycypacyjne - ukierunkowane na nieuchronne wydarzenie, które ma nastąpić w niedalekiej przyszłości i jest związane z ryzykiem krzywdy lub utraty.

• Prewencyjne - dotyczy krytycznego wydarzenia w bardzo odległej przyszłości, które może zajść z jakimś prawdopodobieństwem i polega na gromadzeniu zasobów mogących zmniejszyć skutki przyszłych wydarzeń stresowych.

• Proaktywne - wiąże się z przyszłymi wyzwaniami, polega na gromadzeniu zasobów ułatwiających wykorzystanie przyszłych szans (np. zdrowy styl życia).

KOMUNIKACJA INTERPERSONALNA

Asertywność i rozwiązywanie konfliktów

Podstawowa zasada komunikacji:

Założenie odrębności każdego człowieka:

Ja jestem ja a ty jesteś ty

Ja nie jestem ty - ty nie jesteś ja

Z odrębności drugiego człowieka wynika założenie zupełnej niedomyślności rozmówcy

• Istnieje pięć aksjomatów komunikacji (wg Watzlawicka i współpracowników):

1. Ludzie będąc ze sobą w kontakcie nie mogą się nie porozumiewać - komunikacja zachodzi zarówno wtedy, gdy jest świadoma, zamierzona i werbalna, jak i wtedy, gdy zachodzi na poziomie niewerbalnym i nieświadomym

2. Informacja (komunikat) pełni funkcję sprawozdawczą (aspekt treściowy), jak i relacyjną (aspekt ustosunkowania) - oprócz treści niesie więc również emocjonalny stosunek nadawcy do odbiorcy

3. 3. Ludzie nieprzerwanie nawzajem się komunikują - pomiędzy osobami będącymi w kontakcie zachodzi nieprzerwana sekwencja wydarzeń o

charakterze kołowym. Każdy komunikat osoby można potraktować jako reakcję na poprzedni komunikat partnera interakcji.

4. Ludzie komunikują się ze sobą werbalnie i niewerbalnie - ok. 70% całej
komunikacji stanowi komunikacja niewerbalna: wieloznaczna, w
mniejszym stopniu poddająca się świadomej kontroli

5. Wszystkie interakcje mają charakter komplementarny albo symetryczny.

Relacja komplementarna (skośna) - jedna osoba kontroluje, dominuje, opiekuje się, a druga się podporządkowuje, korzysta z opieki.

Relacja symetryczna - zakłada partnerstwo i równość osób będących w interakcji

Analiza transakcyjna:

• Metoda opisująca komunikację

• Twórcą jest Eric Berne

• Na strukturę Ja składają się trzy części:

• Rodzic

• Dorosły

• Dziecko

• Codziennie do głosu dochodzą wszystkie trzy części

• Sposób porozumiewania się z innymi będzie przybierał różne formy w zależności od tego, która z części zostanie uruchomiona

Stan `rodzic':

• Zbiór reguł, moralnych zasad pochodzących od rodziców

• Rodzic karzący i krytykujący a Rodzic wspierający

• Komunikaty typu: „zawsze”, „nigdy”, „powinno się”, sądy osądzające

Stan `dziecko':

• To ta część nas, w której znajdują się emocje, pragnienia, ale też zranienia z okresu dzieciństwa

• Komunikaty typu: „chcę”, „potrzebuję”

Stan `dorosły':

• Część, która utrzymuje równowagę pomiędzy uczuciami i potrzebami Dziecka a zakazami i nakazami Rodzica

• Powstaje w toku życia jednostki w wyniku nabywania własnych doświadczeń

• Wzmacnianie Dorosłego - główny cel analizy transakcyjnej

Rodzaje transakcji:

• Transakcja komplementarna typu I - komunikaty wysyłane i przyjmowane są przez tę samą rolę Ja, np. Dorosły - Dorosły, Dziecko - Dziecko

• Transakcja komplementarna typu II - każda osoba znajduje się w innym stanie Ja, ale zwraca się do tego stanu, w którym aktualnie znajduje się druga osoba

• Transakcje komplementarne rzadko wywołują konflikt

• Mogą trwać nieskończenie długo

• Transakcja skrzyżowana - ma miejsce wówczas, gdy zwracamy się do innego stanu JA niż ten, w którym druga osoba aktualnie się znajduje

• Mogą wywoływać konflikt a mogą go też rozwiązywać

• Transakcje ukryte, tzw. gry - biorą udział więcej niż dwa stany JA równocześnie, np. kiedy rozmowa pozornie toczy się z pozycji Dorosły - Dorosły, a pojawiają się ukryte niewerbalne komunikaty pomiędzy Rodzicem a Dzieckiem

Asertywność:

• To umiejętność wyrażania naszych uczuć, myśli i życzeń oraz dbania o przestrzeganie należnych nam praw bez naruszania praw innych osób

• Asertywność to umiejętność, którą można nabyć poprzez tzw. Trening asertywności

• Nie można być stale asertywnym

• Asertywność oznacza również umiejętność oceniania sytuacji, w której należy podjąć asertywne zachowania

Style komunikacji:

• Styl pasywny

• Styl agresywny

• Styl asertywny

Asertywne sluchanie:

• Umiejętność skoncentrowania się na potrzebach, opiniach i uczuciach rozmówcy

Kroki asertywnego słuchania:

1. Przygotowanie - uświadomienie sobie własnych uczuć i potrzeb, aby sprawdzić swoją gotowość do słuchania.

Należy upewnić się czy rozmówca jest gotowy do mówienia.

2. Słuchanie - parafrazowanie, precyzowanie, odzwierciedlanie (odbicie uczuciowe)

3. Potwierdzenie , że uczucia i potrzeby rozmówcy zostały usłyszane, wyrażanie uczuć związanych z treścią wypowiedzi

Granice zewnętrzne:

• Strefa intymna (0 - 45 cm)

• Strefa osobista (45 - 120 cm)

• Strefa społeczna (120 - 360 cm)

• Strefa publiczna (360 - 600 cm)

Granice wewnętrzne:

• Brak granic

• Granice uszkodzone

• Mury zamiast granic

• Zmienność - brak granic występujący na przemian z murami

Rodzaje wypowiedzi:

• Ocena

• Interpretacja

• Wsparcie

• Badanie

• Rozumienie

Źródła nieporozumień w komunikowaniu się ( wg Mellibrudy )

• Od strony nadawcy komunikatu:

• Niekomunikowanie tego, co się naprawdę myśli lub pragnie

• Niejasne wypowiedzi

• Jednoczesne wypowiadanie sprzecznych lub rozbieżnych komunikatów

• Od strony odbiorcy komunikatu:

• Niedostateczne skupienie uwagi na tym, co ktoś inny mówi

• Słuchanie tylko po to, by jak najszybciej samemu zabrać głos

• Przedwczesne formułowanie przypuszczeń dotyczących tego, co rozmówca powie za chwilę

• Słuchanie rozmówcy tylko po to, by go ocenić

Konflikty jako naturalne konsekwencje komunikacji:

• „Uczciwa kłótnia” - szczera i otwarta dyskusja dwóch stron posiadających odmienne zdanie na dany temat, wykluczająca krzyk i przemoc

• „Nieuczciwa kłótnia” - ma swoje źródło w założeniach:

1. Konflikt jest czymś złym, czego

należy unikać,

2. Moje potrzeby są ważniejsze

niż twoje,

3. Tylko jedna strona może

wygrać.

Kroki umożliwiające rozwiązanie konfliktu:

1. Zwerbalizowanie pragnień, potrzeb i obaw przez obydwie strony konfliktu

2. Zebranie jak największej ilości możliwych rozwiązań bez ocen i krytyki

3. Analiza wszystkich rozwiązań i eliminacja rozwiązań trudnych do zaakceptowania bądź niemożliwych do zrealizowania.

4. Sprawdzenie czy istnieją takie rozwiązania, które usatysfakcjonują obie strony

Brak konfliktów w relacji może oznaczać m.in. tłumienie emocji, lęk przed złością, obawę przed brakiem akceptacji, funkcjonowanie różnych negatywnych mitów na temat konfliktu, może być również przejawem dominacji jednej strony relacji nad drugą.

Zawsze jest przejawem pozornej zgody.

Relacja pracownik medyczny-pacjent:

• Niepowtarzalna, tworzą ją dwie osoby, a jej kształt zależy od ich cech osobowości i sytuacji, w jakiej zachodzi

• Wymagająca od pracownika służby zdrowia przygotowania, czasu i uwagi, obciążająca emocjonalnie

• Stawiająca pacjenta w sytuacji zależności od personelu medycznego

• Zarówno nadmierne emocjonalne angażowanie się w sytuację pacjenta jak i
  nadmierny dystans nie służy temu kontaktowi

• Wskazana jest opcja najtrudniejsza, ale i najbardziej korzystna z obu stron - utrzymanie empatii i dystansu w pewnym optimum

• Zarówno pracownik medyczny jak i pacjent są jednocześnie odbiorcami i nadawcami informacji we wzajemnej komunikacji

Modele reakcji lekarz-pacjent (wg Szasz i Holender):

1. Aktywności - bierności: stroną dominująca jest lekarz, pacjent jest podporządkowany i bierny (relacja skośna).

Taki rodzaj relacji ma zastosowanie w sytuacji, gdy pacjent jest w stanie śpiączki,

nieprzytomny, poddany zabiegowi chirurgicznemu czy w nagłych wypadkach

wymagających zdecydowanej interwencji lekarza.

Prototypem opisanego modelu interakcji jest relacja rodzic - niemowlę.

2. Kierownictwa - współpracy: chociaż obie strony interakcji są w nią zaangażowane,
ma ona jednak charakter niesymetryczny

Pacjent poszukuje kompetentnego lekarza, który wie i pokieruje skutecznie leczeniem, a lekarz oczekuje od pacjenta współpracy i podporządkowania się zaleceniom.

Ten model odzwierciedla relacje rodzica z dzieckiem.


3. Obustronnego uczestnictwa - charakter prawie całkowicie symetryczny, partnerski

Lekarz jest ekspertem w zakresie zdrowia i choroby, a pacjent w zakresie indywidualnego przeżywania własnej choroby.

Model ten zakłada jednakowy podział władzy oraz aktywny udział pacjenta w diagnozie i leczeniu. Metaforą tego modelu jest relacja dorosły - dorosły

Wybór konkretnego modelu powinien być uzależniony od zmiennych sytuacyjnych i dostosowany do aktualnej sytuacji chorego i relacji pomiędzy konkretnym lekarzem a konkretnym pacjentem.

Zakres informowania pacjenta o rozpoznaniu i przebiegu choroby powinien być dostosowany do jego indywidualnego sposobu zmagania się z chorobą a także do fazy przeżywania choroby, w myśl zasady, że należy „podążać krok za pacjentem”.

Pacjenci różnią się zapotrzebowaniem na informacje na temat choroby

• Sensytyzacja - poszukiwanie informacji

• Represja - unikanie informacji

• Postawa ambiwalencji - pacjenci z jednej strony unikają informacji dotyczących choroby, z drugiej tych informacji poszukują w nadziei na znalezienie informacji pozytywnych, zaprzeczających informacjom zagrażającym

O czym należy pamiętać:

• informowanie powinno być procesem dynamicznym, wynikającym z relacji konkretnego pracownika służby zdrowia z konkretnym pacjentem, rozłożone w czasie i dostosowane do pacjenta

• Należy stworzyć choremu atmosferę zaufania i wsparcia

• należy w miarę możliwości odpowiadać na pytania pacjenta, za każdym razem wsłuchując się w to, o co pyta on „między słowami”

• Należy informować pacjenta o każdej częściowej poprawie stanu zdrowia chorego

• Nie domyślać się czego pacjent potrzebuje czy czuje ale o to pytać

• Informowanie rodziny pacjenta powinno odbywać się za jego zgodą i w jego obecności

Pracownik medyczny nie ma być psychologiem w relacji z pacjentem. Wiedza psychologiczna oraz samoświadomość własnych stanów emocjonalnych ma służyć mu do wytworzenia atmosfery zaufania, aby w sposób dostosowany do pacjenta przekazać mu niezbędne informacje i współpracować w niesieniu mu ulgi.

Wiedza i umiejętności tego rodzaju są również niezbędne, aby sposobem traktowania pacjenta nie przysparzać mu dodatkowych urazów, osłabiając tym samym i tak trudne zmagania się z chorobą.

Błędy jatrogenne:

• Wynikające z udzielania niewystarczających informacji lub nieudzielania ich w ogóle

• Wynikające z udzielania informacji wywołujących silne emocje

• Posługiwanie się niezrozumiałym językiem

• Straszenie pacjenta

• Komunikaty niewerbalne wywołujące lęk w pacjencie

ZESPÓŁ WYPALENIA ZAWODOWEGO

Zespół wypalenia zawodowego - syndrom pojawiający się dość regularnie u ludzi pracujących w zawodach społecznych

Dwa nurty badań (początek lata 70te):

• Koncentracja na analizach klinicznych i wypracowaniu form pomocy psychologicznej (Freudenberger)

• Koncentracja na strukturze i dynamice tego zjawiska - psychologia społeczna (Maslach)

Koncepcja Maslasch:

• Wypalenie - syndrom emocjonalnego wyczerpania, depersonalizacji i obniżenia zadowolenia z osiągnięć zawodowych, które może wystąpić u osób wykonujących zawody oparte na kontaktach z innymi ludźmi

Wypalenie jest pochodną doświadczanego przez jednostkę stresu wynikającego z kontekstu pracy, który wpływa na sposób widzenia siebie i innych

3 wymiary wypalenia:

1. Emocjonalne wyczerpanie

2. Depersonalizacja

3. Obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych

Emocjonalne wyczerpanie - poczucie zmęczenia i wyczerpania emocjonalnych zasobów

Charakterystyczne objawy:

• Poczucie ogólnego zmęczenia

• Brak naturalnej energii i zapału do działania

• Brak radości życia

• Zwiększona drażliwość i impulsywność

• Konieczność zwiększenia wysiłku, aby pełnić zawodowe role

• Brak energii, żeby rozpocząć dzień i efektywnie pracować na rzecz innych ludzi

• Problemy psychosomatyczne

• Przyczyną emocjonalnego wyczerpania jest nadmiar obowiązków oraz konflikty w pracy

• Pracownik czuje się wyeksploatowany i wyczerpany, równocześnie nie dostrzegając możliwości regeneracji sił

Depersonalizacja - specyficzny stosunek jednostki do innych, który wyraża się negatywnym , cynicznym, nadmiernym dystansowaniem się w kontaktach interpersonalnych i utratą idealizmu

• Depersonalizacja jest pochodną wyczerpania emocjonalnego

• Może być spostrzegana jako forma samoobrony poprzez tworzenie emocjonalnego buforu obojętności, który chroni przed kontaktami

• Postawa obojętności może prowadzić do apersonalnej postawy wobec innych i dehumanizacji

• Obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych - objawia się spadkiem poczucia własnej kompetencji i wydajności w pracy oraz tendencją do negatywnej oceny własnej pracy i jej efektów

Sekwencyjny model wypalenia wg Maslasch:

Interpersonalne wymogi

|

Emocjonalne przeciążenie

|

WYPALENIE:

Emocjonalne wyczerpanie

|

Depersonalizacja

|

Obniżenie zadowolenia z osiągnięć zawodowych

• Maslach zaproponowała techniki dystansowania się jako formę przeciwdziałania wypaleniu

• Podstawą ich opracowania jest filozofia „zobiektywizowanej troski”, w której łączy się potrzebę dbałości o dobro pacjenta z przeświadczeniem, że pewne osobiste zdystansowanie się wobec problemów zawodowych jest konieczne, aby skutecznie pomagać

Techniki dystansowania się:

• Etykietowanie i używanie profesjonalnego żargonu

• Intelektulizacja

• Izolowanie sytuacji

• Poczucie humoru i obracanie wszystkiego w żart

• Wycofanie się

• Techniki te mają na celu zredukowanie pobudzenia emocjonalnego oraz ułatwienie skutecznego radzenia sobie ze stresem zawodowym

• Stosowane jednak przez dłuższy czas mogą prowadzić do całkowitego zdystansowania się wobec ludzi i obojętności wobec ich problemów

• Bardziej współczesna wersja koncepcji Maslach zakłada, że to nie relacja „pacjent - pracownik” ale „osoba - praca zawodowa” i zależności między nimi są źródłem stresu zawodowego, który może prowadzić do wypalenia

• Kryzys aktywności zawodowej jest następstwem nie tyko obciążających emocjonalnie relacji z pacjentem lecz dotyczy także całego kontekstu organizacyjnego

• Aktywność zawodowa jest dynamicznym procesem pomiędzy zaangażowaniem a wypaleniem

Wypalenie:---------------------------Zaangażowanie:

• Wyczerpanie - energia życiowa

• Depersonalizacja - współpraca

• Nieefektywność, - skuteczność

brak satysfakcji działania

• Stan przeciwstawny do wypalenia to nie obojętność, ale zaangażowanie wskazujące na dobrą kondycję psychiczną i posiadanie umiejętności i predyspozycji potrzebnych do wykonywania zadań zawodowych

• Strategie promujące zaangażowanie w pracę mogą być istotnym elementem profilaktyki zmniejszającym zjawisko wypalenia zawodowego

• Z badań nad syndromem wypalenia zawodowego wynika, że istnieje bezpośredni związek pomiędzy wyczerpaniem emocjonalnym a warunkami pracy, natomiast zasoby osobiste jednostki wpływają na obniżenie poczucia osiągnięć zawodowych i w pewnym stopniu depersonalizacji

Czynniki kluczowe dla wystąpienia syndromu wypalenia:

• Obciążenia w pracy związane z nadmiarem obowiązków

• Obciążenia wynikające z konfliktów interpersonalnych

• Niedostatki zasobów jednostki: jednostkowe (strategie zaradcze, autonomia, umiejętności zawodowe, dyspozycje osobowościowe, np. poczucie skuteczności)i środowiskowe (wsparcie społeczne, udział w podejmowaniu decyzji)

Wypalenie jest pochodną nadmiernych obciążeń w pracy, braku możliwości kontroli i podejmowania decyzji odnośnie pełnionych ról, niedostatecznego wynagrodzenia, braku sprawiedliwości i doświadczania konfliktów wartości (Maslach, 1998)

• Według Maslach syndrom wypalenia nie jest następstwem osobowościowych defektów ani zaburzeniem klinicznym, nie jest wyrazem słabości charakteru, ani brakiem motywacji osiągnięć, ale wynikiem braków i błędów organizacyjnych w miejscu pracy

Następstwa zespołu wypalenia:

1. Jednostkowe:

• Wycofanie społeczne

• Dyssatysfakcja zawodowa

• Spadek kondycji psychicznej i fizycznej

• Zaburzenia psychosomatyczne

2. Środowiskowe:

• Obniżenie jakości usług i wykonywanych zadań

• Absencja w pracy

• Spadek kooperacji w zespole pracowniczym

• Zwiększona rotacja stanowisk

• Tendencja do rezygnacji z pracy

Koncepcja A. Pines:

• Podstawą jest psychologia egzystencjalna

• Główna przyczyna wypalenia tkwi w potrzebie bycia przekonanym, że życie i to, co robimy ma sens i jest komuś potrzebne i ważne (1988)

• Nawiązuje bezpośrednio do poglądów V.Frankla

• Ludzie wypalają się, gdy uznają, że praca zawodowa ma nadać ich życiu sens, a zamiast sukcesów i uznania doświadczają porażek, zawodów i rozczarowania

Wypalenie to stan fizycznego, emocjonalnego i psychicznego wyczerpania wywołany długotrwałym zaangażowaniem w sytuacje zbytnio obciążające emocjonalnie (Pines, Aronson, 1988)

• Syndrom wypalenia pojawi się tylko u ludzi o silnej motywacji, którzy mocno angażują się w aktywność zawodową i pełnione role

• „Aby się `wypalić' trzeba najpierw `płonąć'”

• Wypalenie jest tu traktowane jako końcowy etap procesu stopniowego pozbywania się złudzeń i narastania rozczarowania u osób, dla których praca ma wymiar egzystencjalny

• Jako środek zaradczy proponuje się stworzenie wspierającego środowiska pracy, charakteryzującego się zapewnieniem pracownikowi autonomii, wsparcia i potrzebnych do pracy środków

Koncepcja Chernissa:

Dwa okresy:

1. Wypalenie rozumiane jako konsekwencja doznanego szoku zawodowego w początkowym okresie pracy zawodowej

2. Próba wypracowania bardziej ogólnej koncepcji wypalenia rozumianej jako następstwo braku lub niedostatków w zakresie poczucia własnej skuteczności

Wypalenia jako proces trzyfazowy:

1. Faza napięcia - brak odpowiedniości lub występowanie sprzeczności między zasobami jednostki a wymaganiami jakie stawia się jej w pracy

2. 2. Faza przeciążenia - obecność epizodów emocjonalnych napięć oraz poczucie zmęczenia i wyczerpania

3. 3. Zachowanie defensywne/wypalenie - liczne zmiany postaw i zachowań z wyraźną tendencją do chłodnego i mechanicznego traktowania pacjentów oraz cynicznego zaabsorbowania swoimi potrzebami

Znaczącym czynnikiem w etiologii wypalenia jest negatywna pętla:

Stres (wymagania zawodowe) » defensywne zachowania (unikanie, wycofanie) » wypalenie się

Źródła wypalenia u młodych pracowników:

1. Brak pewności odnośnie własnych kompetencji

2. Negatywne cechy czy zachowania pacjentów

3. Biurokracja

4. Brak stymulacji do rozwoju

5. Brak wspólnotowości

(warunki pracy)

1. Niedostateczna informacja wstępna

2. Duże obciążenie pracą

3. Rutyna

4. Wąski zakres usług

5. Utrata autonomii

6. Mała zgodność z celami instytucji

7. Niedostatki w zakresie wspierania

8. Społeczna izolacja

Symptomy wypalenia:

• Spadek energii

• Obniżenie aspiracji

• Wzrost bezradności

• Emocjonalny dystans (do pacjentów)

• Wyobcowanie ze środowiska zawodowego

• Silne poczucie własnej skuteczności koreluje zarówno z dążeniem do wprowadzania zmian w otoczeniu jak i próbami indywidualnego przystosowania się do zmieniającej się rzeczywistości

• Oczekiwanie skuteczności rośnie pod wpływem:

* własnych rzeczywistych osiągnięć

* doświadczenia zastępczego, czyli obserwacji skutecznych działań innych osób

* perswazji społecznej

* autoperswazji

• Poczucie własnej skuteczności jest konstruktem wielowymiarowym odnoszącym się do różnych obszarów funkcjonowania człowieka

W odniesieniu do pracy zawodowej ważne są następujące obszary:

• zadania

• relacje interpersonalne

• organizacja i zarządzanie

Koncepcja Edelwicha i Brodsky'ego:

• Koncepcja wypalenia jako stopniowego narastania rozczarowania pracą zawodową

• Wypalenia - stopniowa utrata idealizmu, energii i celów, które występują u osób wykonujących zawody skoncentrowane na niesieniu pomocy, na skutek niesprzyjających warunków pracy

• Główną rolę przypisuje się czynnikom środowiskowym w powstawaniu wypalenia:

• Brak jasnych kryteriów umożliwiających obiektywną ocenę efektów pracy

• Duże obciążenie pracą, konieczność realizacji różnorodnych zadań i obowiązków

• Niskie płace

• Mała możliwość zrobienia kariery zawodowej

• Niski status społeczny wykonywanego zawodu

• Niski prestiż zawodowy w środowisku

• Brak dostatecznego wsparcia instytucjonalnego

Według autorów siłą napędową wypalenia są rozbieżności między światem wyobrażeń i marzeń jednostki odnośnie pracy zawodowej a zastaną w niej rzeczywistością

Wypalenie jako proces sukcesywnego narastania rozczarowania, który przebiega przez następujące etapy:

1. Entuzjazm

2. Stagnacja

3. Frustracja

4. Apatia

Dojście do tego etapu wymaga specjalistycznej pomocy, dlatego też autorzy wyodrębniają także piątą fazę (5) interwencji

Wskazówki:

• Profilaktyka: samoświadomość, umiejętność pokierowania sobą, wypoczynek i regeneracja sił

• Strategie pozytywne - wzmacnianie zasobów

• Strategie negatywne - minimalizacja czynników ryzyka

• Rozwój zawodowych kompetencji zaradczych

• Twórcze wykorzystanie pozazawodowych zainteresowań

• Pozwalanie sobie do błędu

ZDROWIE

• Zdrowie - stan pełnego dobrostanu fizycznego, umysłowego i społecznego, a nie tylko brak choroby czy niedomagania (WHO, 1948)

• Zdrowie jako stan:

• Obiektywny - badanie wskaźników obiektywnych laboratoryjnych i fizykalnych, np. składu krwi, stanu narządów wewnętrznych itp.

• Subiektywny - poczucie dyskomfortu fizycznego bądź psychicznego, badanie za pomocą skal werbalnych, wizualno - analogowych czy numerycznych

• Opinia otoczenia

• Pojęcie roli chorego (T.Parsons, 1969):

• Porzucenie poprzednio pełnionych ról,

• Oczekiwanie otrzymania pomocy w czasie starań o powrót do zdrowia

• Konieczność szukania fachowej pomocy

• Przestrzeganie zaleceń lekarskich

• „Paradoks zdrowia” - osoba deklaruje dobre samopoczucie, pomimo, że obiektywne wskaźniki wskazują na stan chorobowy

• „Paradoks choroby” - przypisywanie sobie poważnej choroby w sytuacji, gdy wyniki badań są w normie.

Badania wskazują, że odpowiedzialność za własne zdrowie należy przypisać samemu człowiekowi i jego stylowi życia, natomiast w świadomości ludzi to przede wszystkim czynniki zewnętrzne (zanieczyszczenie środowiska, praca zawodowa, itp.), a nie podmiotowe warunkują stan zdrowia człowieka.

Zdrowie jako proces:

• Zdrowie jest procesem utrzymania i poszukiwania dynamicznej równowagi między wymaganiami środowiska wewnętrznego i zewnętrznego za pomocą posiadanych przez jednostkę potencjałów.

• Choroba jest utratą równowagi wewnętrznej organizmu, ale dopiero w przypadku chronicznego stanu naruszania tej równowagi może do niej dojść.

• Do załamania zdrowia dochodzi wówczas, gdy energia własna i zasoby jednostkowe oraz środowiskowe są niewspółmierne do obciążeń i wymagań.

Zdrowie jako wartość

• „Wartość to trwałe przekonanie, że pewien sposób zachowania lub ostateczny cel życia jest osobiście lub społecznie bardziej pożądany niż przeciwny mu lub odwrotny sposób zachowania czy ostateczny cel życia” (M. Rokeach, 1973)

• Badania pokazują, że dla Polaków zdrowie zajmuje wysoką pozycję w hierarchii wartości. Bardziej je cenią ludzie starsi niż młodsi, osoby z wykształceniem podstawowym niż wyższym.

• Model patogenetyczny a model salutogenetyczny

• Model patogenetyczny - koncentracja na poszukiwaniu przyczyn chorób i dysfunkcji somatycznych

• Model salutogenetyczny - poszukiwanie czynników warunkujących zdrowie.

• Podstawowe pytanie tego podejścia: jakie czynniki sprzyjają zdrowiu i dlaczego ludzie zachowują zdrowie pomimo działania stresorów.

• Twórca Aaron Antonovsky - socjolog medycyny

• Założenie, że dynamiczny stan chwiejnej równowagi jest normalnym sposobem funkcjonowania człowieka. Człowiek nieustannie napotyka na stresory, na które reaguje tak, aby zachować dynamiczną równowagę procesów życiowych na optymalnym poziomie funkcjonowania.

• Zdrowie jest procesem przemieszczania się na kontinuum zdrowie - choroba

• Uogólnione zasoby odpornościowe - wszystkie właściwości człowieka (inteligencja, umiejętności, zdolności, spójna tożsamość, optymizm życiowy, poczuci sprawstwa i kontroli, doświadczenie życiowe, wykształcenie, wzorce rodzinne, itp.) oraz cechy jego środowiska (status ekonomiczny kraju oraz osoby, wsparcie rodzinne i społeczne, system opieki zdrowotnej i społecznej, itp.)

• Brak zasobów - deficyty odpornościowe, które same w sobie są stresorami.

• Poczucie koherencji - globalna orientacja człowieka, wyrażająca stopień, w jakim człowiek ma dominujące, trwałe, choć dynamiczne poczucie pewności, że: 1) bodźce napływające w ciągu życia ze środowiska zewnętrznego i wewnętrznego mają charakter strukturalizowany, przewidywalny i wytłumaczalny, 2) dostępne są zasoby, które pozwolą mu sprostać wymaganiom stawianym przez te bodźce oraz 3) wymagania te są dla niego wyzwaniem wartym wysiłku i zaangażowania.

• Poczucie koherencji to złożona zmienna podmiotowa składająca się z trzech elementów:

• Poczucia zrozumiałości (właściwość poznawcza)

• Poczucia zaradności (właściwość poznawczo - instrumentalna)

• Poczucia sensowności (właściwość emocjonalno - motywacyjna)

• Poziom zdrowia wyznaczają jeszcze stresory fizyczno - biologiczne, psychospołeczne, krótkotrwałe i przewlekłe oraz styl życia człowieka

• Stresory (zewnętrzne i wewnętrzne) to wymagania, dla których człowiek nie ma gotowych ani zautomatyzowanych reakcji adaptacyjnych, a które rodzą stan napięcia.

• Stresory nie muszą przeradzać się w stres (co to znaczy?)

Żałoba u osób dorosłych

Straty wpisane są w nasze życie

Najboleśniejszą stratą jest śmierć bliskiej osoby

Skala Holmsa i Rohe'a umieszcza śmierć biskiej osoby na pierwszym miejscu wśród najbardziej stresujących sytuacji życiowych

Naturalną konsekwencją utraty bliskiej osoby poprzez jej śmierć jest żałoba

Żałoba to proces, nie jednorazowy akt - wymaga więc czasu przeżywania

Niektórzy badacze problemu uważają, że proces żałoby przebiega przez określone etapy

Są też tacy, którzy twierdzą, że nie jest to proces progresywny, ale falowy, dlatego nie można wyróżnić w jej przebiegu jasno określonych faz

Fazy żałoby wg Sanders

1. Zaprzeczania i niedowierzania

2. Uświadomienie sobie straty

3. Chronieniu siebie

4. Powracania do zdrowia

5. Odnowy

„Procesu osierocenia” wg
Stedeforda

Dwoje ludzi się spotyka (1), następnie ich więź się zacieśnia w wyniku wspólnych doświadczeń (2), aby przejść w kolejną fazę (3) określaną przez Stedeforda „jednością”.

W wyniku śmierci bliskiej osoby, z którą łączą człowieka liczne więzi i zależności, dochodzi do ich fizycznego rozdzielenia(4).

Następna faza to przeżywanie trudnego procesu żałoby, której towarzyszy poczucie okaleczenia i bycia niepełną osobą (5).

Ostatnim etapem procesu osierocenia jest okres stopniowego zdrowienia, psychicznego, odbudowania siebie jako całości (6).

Według Stedeforda tak przeżyta strata prowadzi do ubogacenia osobowości osieroconego człowieka.

Dobrze przeżyta żałoba kończy się ponownym przystosowaniem do nowej sytuacji, satysfakcjonującym pełnieniem ról społecznych i wynikających z nich zadań.

Czas trwania oraz intensywność przeżyć w

żałobie zależy od wielu czynników.

Stroebe i współpracownicy wyodrębnili

cztery grupy czynników:

1. naturę stresora, czyli rodzaj śmierci, jej nagłość, konsekwencje jakie następują po śmierci osoby,

2. 2. zasoby zewnętrzne żałobnika - wsparcie społeczne, relacje wewnątrzrodzinne,

3. 3. zasoby wewnętrzne - cechy osobowości, wiek, inteligencję, doświadczenia z dzieciństwa i stan zdrowia

4. 4. ocenę sytuacji i strategie radzenia sobie.

Badacze problemu szacują, że normalna żałoba zamyka się w okresie sześciu miesięcy do jednego roku.

Jeżeli symptomy żałoby utrzymują się po tym okresie mówi się o nieprawidłowej bądź patologicznej żałobie.

Worden mówi o typologii żałoby

skomplikowanej lub powikłanej i wyróżnia:

żałobę chroniczną, opóźnioną,

wyolbrzymioną i maskowaną.

Chroniczna postać żałoby objawia się przedłużającą reakcją na stratę, która nie prowadzi do satysfakcjonującego zakończenia. Żałobnik przeżywa silne emocje nawet po wielu latach od śmierci bliskiej osoby. Komunikuje też, że nie może wrócić do stanu równowagi.

Żałoba opóźniona charakteryzuje się silną reakcją emocjonalną, której osoba po stracie doświadcza po upływie pewnego czasu od śmierci bliskiego. Ten rodzaj patologii żałoby może występować w sytuacji samobójczej śmierci lub aborcji.

Wyolbrzymiona żałoba ma postać zbyt silnej reakcji emocjonalnej i behawioralnej w wyniku utraty ważnej osoby, może prowadzić do różnego rodzaju nieprzystosowawczych zachowań.

Gdy osoba nie przeżywa emocji związanych ze śmiercią bliskiej osoby, ale pojawiają się u niej różnego rodzaju objawy somatyczne lub zachowania aspołeczne, których żałobnik nie wiąże z utratą mówi się o żałobie maskowanej.

Linderman opisał patologiczne formy przeżywania straty, do których zaliczył:

• Powstrzymywanie się przed reagowaniem.

• Obawę przed przeżywaniem żałoby, która jest tak silna, że osoba obawia się choroby psychicznej, często wycofuje się społecznie lub nawet popełnia samobójstwo.

• Reakcje zniekształcone:

• Obrony maniakalne,

• Doświadczania objawów choroby, na którą zmarła osoba bliska,

• Okazywania wrogości wobec krewnych i znajomych,

• Przeżywania wrogości wobec osób związanych z okolicznościami śmierci, np. do lekarzy i innych pracowników medycznych,

• Trudności w podejmowaniu ukierunkowanego zachowania,

• Podejmowania działań mających na celu samo karanie się, których motorem jest nieuświadamiane poczucie winy.

Poważnym utrudnieniem w wejściu w proces żałoby i zakończeniu go jest doświadczanie wielu poważnych strat w przeszłości i ogromny lęk przed przeżywaniem kolejnego cierpienia.

Obroną przed przeżywaniem ogromnego żalu i smutku może być agresja kierowana do otoczenia, ale także do osoby zmarłej jako do obiektu, którego strata jest źródłem cierpienia.

Agresja może więc pełnić rolę obronną dla osoby osieroconej przed stanem depresji, przed bólem i stanem zagubienia w nowej sytuacji po utracie.

Innym czynnikiem utrudniającym przeżywanie emocji uruchamianych przez stan żałoby jest tzw. „syndrom pustego grobu”.

Jeżeli rodzina w swej historii doświadczyła sytuacji, w których ktoś zaginął w wyniku wojny, katastrofy, zmarł z dala od domu i bliscy nie widzieli ciała, nie przeżyli rytuałów związanych z pochówkiem, wówczas jej członkowie nie mają sposobności skonfrontować się z realnością utraty.

W takich okolicznościach dochodzi do zahamowania lub zaprzeczenia żałobie. Każda kolejna śmierć, strata lub separacja członka rodziny uruchamia emocje żalu, smutku i bólu, które mogą być nieświadomie blokowane, co prowadzi do patologicznego przeżywania żałoby po aktualnej stracie.

Według Parkesa rodzina stosuje różne sposoby, aby zaadoptować się do sytuacji utraty jednego ze swych członków:

• funkcje i role zmarłego mogą nie zostać obsadzone i przez to nie są wykonywane

• ktoś z członków rodziny przejmie rolę zmarłej osoby lub jej zadania będą rozdzielone pomiędzy pozostałych członków rodziny

• znalezienie zastępczego członka rodziny

• system rodzinny się rozpada.

Okres żałoby jest trudnym, ale naturalnym

stanem po utracie bliskiej osoby.

Potrzebny jest czas i wspierające środowisko, aby ją przeżyć.

Pomoc specjalistyczna jest niezbędna,

gdy przeżywana przez człowieka żałoba objawia się w swojej patologicznej formie.

---