Dlaczego tak się niepokoimy?
Boimy się wszystkiego,
co będzie, i jak się wszystko ułoży.

Zapominamy nagle o Panu Bogu i wydaje nam się,
że jesteśmy sami i że to my decydujemy,
jakby wszystko od nas zależało.

Kto ma świadomość Boga, jest zawsze spokojny,
wie, że wszystko jest w Jego ręku i
zło jest już przezwyciężone.

Zapytajmy siebie:
Czy naprawdę dajemy ludziom pokój?
Czy oni mogą odnaleźć w nas spokojną przystań,
punkt oparcia, odpoczynek dla duszy?

To jest powołanie ludzi wierzących.

Jeżeli wnosimy w nasze życie jazgot i niepokój,
to znaczy,
że coś niedobrego się dzieje z naszą wiara.

Edukacja seksualna osób niepełnosprawnych

Istotami seksualnymi jesteśmy od urodzenia do śmierci. Niepełnosprawność nie wyklucza seksualności. Seksualność stanowi integralną składową osobowości kobiet, mężczyzn i dzieci.

Seksualna mitologia
W odniesieniu do osób niepełnosprawnych można spotkać dwa skrajne poglądy na temat ich seksualności.

• „bezpłciowe wieczne dziecko” - Pierwszy zakłada, że dysfunkcja dominuje nad płcią osoby niepełnosprawnej. Jakie ma bowiem znaczenie, czy niepełnosprawna ruchowo dziewczynka dostanie typowo dziewczęce buciki, skoro i tak nie będzie mogła w nich chodzić? (Po co ubierać ładnie, po co kupować młodzieżowe cichy, po co strzyc modnie, nie wolno malować dziewczynie paznokci, pomalować ust)
  Próby zachowania „czystości" (bezpłciowości) zaczynają się na poziomie werbalnym. Czasami nie wystarcza mówienie o niepełnosprawnym jak o dziecku, choć używanie formy nijakiej sprzyja infantylizowaniu. Dzieci, a często i dorośli z zespołem Downa, nazywani są Muminkami - na wzór bezpłciowych, łagodnych mieszkańców purytańskiej Doliny Muminków. Mistyfikacja trwa do czasu, kiedy „stadko" rzekomo aseksualnych stworzeń zaczyna się onanizować na oczach swoich bliskich.

Zachowania autoseksualne zawstydzają wszystkich poza najbardziej zainteresowanymi. Są jedyną formą intensywnej przyjemności zależnej od osoby niepełnosprawnej umysłowo, jednym z nielicznych stanów, którego wywołanie leży w jej gestii. Osoba niepełnosprawna często nie ma świadomości tego, że jej zachowanie może wzbudzać kontrowersje. Skąd ma bowiem czerpać wiedzę o swojej seksualności, jeżeli otoczenie z góry zakłada, że jest jej pozbawiona?

Na poboczu drogi prowadzącej do jednego z Domów Pomocy Społecznej w zachodniej Polsce „od zawsze" spotkać można Krzysia. Mówi niechętnie, ucieka wzrokiem od rozmówcy. Jego ulubionym zajęciem jest stanie w cieniu rozłożystego drzewa i celowanie palcami do przejeżdżających samochodów. „Pif-paf, trafiony!" - cieszy się. Ma siwą brodę, ale nikt nie mówi do niego „proszę pana". Do końca życia będzie Krzysiem. Odmawia mu się pełnoletności,

• „Zbyt seksualne” - uważa się często, że osoby niepełnosprawne mentalnie zdominowane są przez własny popęd seksualny. Nie warto zatem zajmować się ich seksualnością, ponieważ prowadzi to do jeszcze większego jej pobudzenia. Prof Zbigniew Izdebski dzieli się doświadczeniami z własnej praktyki:

- Kilkakrotnie słyszałem komentarze w stylu: „niepełnosprawni spokojnie sobie żyją, a pan się uparł, aby rozbudzać ich seksualnie".

Oba poglądy świadczą o tym, jak głęboko zakorzenione są w społeczeństwie mity wyrażające stosunek do seksualności osób niepełnosprawnych.

*****

Edukacji seksualnej powinni zostać poddani dzieci, rodzice, opiekunowie.

Podstawy edukacji seksualnej jest :

• określenie stopnia upośledzenia. Według Bzdúchovej (2000) wiek seksualny nie może wyprzedzić wieku umysłowego i społecznego.

• ustalenia tematów odpowiadających poziomowi upośledzenia

• włączenie niepełnosprawnych intelektualnie do grup nauczania według ich indywidualnej krzywej rozwoju, aby znależli się w zespole o, w przybliżeniu, takim samym poziomie rozwoju umysłowego, społecznego i odpowiadającego im rozwoju seksualnego, a nie według wieku fizycznego lub klasy szkoły, do której uczęszczają.

• należy uwzględniać również specyficzne cechy dotyczące ich zdolności kognitywnych i emocjonalnych, przyswajania sobie wiadomości i umiejętności społecznych.

Z jednej strony uczniami szkół specjalnych stopnia podstawowego w większości są dzieci z upośledzeniem umysłowym w stopniu lekkim, gdzie możemy orientacyjnie zakładać ich wiek umysłowy na z grubsza do 12 lat. z drugiej strony, w Domach Pomocy Społecznej żyją również osoby dorosłe, z upośledzeniem w stopniu umiarkowanym i głębokim, których wiek umysłowy w większości nie przekracza 5-7 lat, w pierwszym przypadku, i 3-4 lat, w drugim przypadku.

Najczęściej osoby niepełnosprawne intelektualnie pozostają na poziomie 8- 9 lat wieku umysłowego, czemu w odniesieniu do wieku seksualnego odpowiadają zachowania polegające na wzajemnym obejmowaniu się, trzymaniu za ręce, pocałunkach, przy czym o stosunku płciowym (coitum) w ogóle nie myślą. Jednak wszystkie przedstawione kryteria rozwoju psychoseksualnego są jedynie orientacyjne i dla każdej osoby upośledzonej intelektualnie, należy zawsze określić jej krzywą rozwoju indywidualnego.

Korzystne są formy pracy grupowej, w której od samego początku konieczne jest stworzenie atmosfery zaufania i poczucia bez pieczeństwa, postępowanie małymi kroczkami, z powtarzaniem i podsumowywaniem przerabianych tematów, pozostawienie niezbędnej przestrzeni na dyskusję, praca na przykładzie konkretnych sytuacji i ilustracji z realnego życia, prezentowanie przykładów i kazuistyki, którą podopieczni potrafią sobie realnie wyobrazić.

W odniesieniu do tematów zorientowanych na podwyższenie wiadomości, efektywne jest wykorzystanie video, fotografii, rysunków i ilustracji.

W przyswajaniu umiejętności społecznych osoby upośledzone bardzo lubią działania, w których grają role, pozwalające na wyrażanie własnych emocji, a edukacja za pośrednictwem tego, co przeżywają (własnych przeżyć) jest dla nich, w odróżnieniu od abstrakcji i uogólnień, łatwo przyswajalna.

Korzystną, uzupełniającą formą jest indywidualna praca z podopiecznym.

Optymalna liczebność grupy w populacji osób z normą intelektualną wynosi 20-25 uczniów. w przypadku osób z lekkim upośledzeniem jest to: 10-15 uczniów, a z upośledzeniem głębokim: 3-5 uczniów.

Na wstępie należy stworzyć w grupie atmosferę życzliwości, komfortu i spokoju. Aby uczestnicy zajęć nie mieli poczucia zagrożenia, powinno się zacząć od ćwiczeń mniej intymnych i emotywnych. Podobnie ćwiczenia nastawione na przyswajanie i pogłębianie wiadomości należy organizować w odpowiedniej kolejności. Na przykład tematy o ryzykownym zachowaniu seksualnym, zakażeniu HIV i chorobach przenoszonych drogą płciową, muszą wyprzedzać ćwiczenia na temat bezpieczniejszego seksu i sposobów ochrony. W związku z tym, że chodzi o tematy delikatne, zaleca się na wstępie porozumienie co do podstawowych reguł, którymi grupa będzie się kierować. Może je zaproponować nauczyciel/ trener, albo sformułuje je sama grupa. Powinny one obejmować wzajemne zaufanie, otwartość, poszanowanie poglądów innych, aktywne słuchanie i nie przekrzykiwanie się, harmonogram pracy i przerw oraz możliwość w każdym momencie odmowy kontynuowania zajęć, gdy ich uczestnik poczuje się nieprzyjemnie lub ma uczucie niepewności i zagrożenia. Na zakończenie zaleca się dokonanie oceny treningu, podczas której uczestnicy mogliby go skomentować, stwierdzając, co było dla nich przydatne, ewentualnie o co w przyszłości powinno się go uzupełnić.

Materiałem inspirującym w pracy w dziedzinie seksualności upośledzonych umysłowo jest na przykład podręcznik Dixonovej (1988). Zawiera on szeroką skalę grupowych ćwiczeń interaktywnych, powiązanych z tymi podstawowymi tematami, razem z uzasadnieniem ich przydatności.

Eksperci w dziedzinie psychoseksualnego rozwoju dziecka informują, że w okresie dzieciństwa dziecko powinno przyswoić sobie następujące treści:

• znać, akceptować i nazywać swoją płeć,

• znać i nazywać lub wskazywać części swojego ciała łącznie z intymnymi,

• dbać o higienę ciała,

• mieć pełne rozeznanie w dobrym i złym dotyku,

• wiedzieć gdzie i kiedy można się rozbierać, kiedy nie,

• nie wchodzić w kontakt z obcymi,

• odczuwać uzasadniony wstyd.

• kształtowanie świadomości własnej tożsamości;

• kształtowanie elementarnych nawyków związanych z koniecznością ochrony poszczególnych części ciała i kształtowanie poczucia naturalnego wstydu (rozumianego nie jako ukrywanie pewnych części ciała, bo są gorsze, ale jako ukrywanie, by je chronić);

• kształtowanie zachowań powszechnie przyjętych za właściwe dla danej płci;

• kształtowanie elementarnego poczucia odpowiedzialności za siebie i za drugiego człowieka;

• uczenie społecznie akceptowanych form rozładowywania napięcia seksualnego;

Oczywiste jest, że w zależności od np. światopoglądu znajdzie się tu albo uczenie zachowań sublimacyjnych, ale może również znaleźć się - jak jest to w programie brytyjskim - uczenie technik masturbacji, jako że w tej kulturze jest to akceptowane społecznie.

• uczenie społecznie akceptowanych form nawiązywania kontaktu z innymi i wyrażania uczuć;

• uczenie zachowań prospołecznych, użytecznych w kontaktach interpersonalnych miedzy osobami różnej płci;

• kształtowanie nawyków higienicznych;

• dostarczanie elementarnych informacji dotyczących budowy i funkcjonowania człowieka, rozwoju od poczęcia do śmierci, istoty małżeństwa i rodziny, funkcji jaką pełnią poszczególni członkowie w rodzinie...;

• rozwijanie świadomości istnienia zagrożeń (związanych z możliwością wykorzystania seksualnego) ze strony innych ludzi;

• ćwiczenie nawyku zwracania się do osób znaczących z prośbą o pomoc w sytuacjach tego wymagających.

Etapy edukacji

1. Komunikacja

W związku z tym, że upośledzeni intelektualnie mają często problem z komunikacją werbalną i nie werbalną, to poprzez rozwijanie umiejętności komunikowania się, może zwiększać się u nich również prawdopodobieństwo kształtowania wzajemnych (partnerskich) relacji. Ćwiczenia w tej części są nastawione głównie na kontakt wzrokowy, dotyk, rozmowę, słuchanie, zaufanie, kooperację, wyrażanie uczuć.

2. Uświadamianie sobie własnego ciała

Ważną rzeczą w budowaniu szacunku do siebie i kształtowaniu dobrych, wzajemnych relacji z innymi, jest nauczenie się świadomości samego siebie, swojego ciała, swoich uczuć, tego, co się w nas samych podoba i co chcemy z własnym ciałem robić. Upośledzeni intelektualnie ludzie w większości mają o swoim własnym ciele wyobrażenia bądż bardzo mgliste, bądż też są w ogóle ich pozbawieni, albo też są one bardzo negatywne. Częstokroć wstydzą się swojego ciała i przyswoili sobie negatywne wiadomości o dotykach. Niektórzy nie potrafią rozróżnić kobiety od mężczyzny lub osoby dorosłej od dziecka. Dlatego też ćwiczenia w tym zakresie są nastawione na uświadamianie sobie własnego ciała i zwiększanie zaufania do samego siebie.

3. Szacunek do samego siebie

Włączenie tego tematu wynika stąd, że ludzie o małym szacunku do siebie niewiele myślą o sobie i własnej osoby nie traktują jako godnej tego, aby inni o nich myśleli. Prawdopodobnym rezultatem tego potem jest to, że jeśli nie myślą o sobie, to niewiele myślą o innych ludziach. Natomiast ludzie cechujący się dużym szacunkiem do siebie, myślą o sobie przeważnie pozytywnie i potrafią docenić swoją wartość. Także w kontaktach z innymi ludżmi zachowują się z respektem i życzliwością. Dlatego też ćwiczenia w tym zakresie są nastawione na identyfikowanie pozytywnych aspektów u siebie i innych oraz wzajemnie jeden u drugiego, co w efekcie końcowym przyczyni się do przyjęcia większej odpowiedzialności za siebie.

4. Dbanie o siebie

Dbanie o siebie jest nie tylko ważną częścią własnego zdrowia i szacunku do siebie, ale również zdrowia i komfortu innych. Dlatego w tej części znajdują się ćwiczenia nastawione na zmiany w okresie dojrzewania (z menstruacją włącznie) i towarzyszące im okoliczności, które wywierają wpływ na zdrowie fizyczne, mentalne i emocjonalne. Nacisk jest kładziony na naukę rozróżniania pomieszczeń publicznych i prywatnych oraz form zachowania.

5. Wzajemne relacje

Ta część jest zorientowana na przyswajanie umiejętności społecznych, które pomagają rozwijać wzajemne relacje z innymi osobami i pozwalają na rozróżnianie relacji nastawionych na troskę o drugiego człowieka od tych, które go jedynie wykorzystują.

6. Seksualne odczucia

Ćwiczenia w tej części są nastawione na analizowanie własnych odczuć seksualnych, masturbację, stopnie partnerskich relacji, czynności płciowe i nie płciowe, zdolność decydowania, co jest, a co nie jest seksualnie przyjemne oraz zdolność do odrzucenia aktywności seksualnej.

7. Ciąża, poród, rodzicielstwo

Nawet w sytuacji, gdy wiele kobiet upośledzonych intelektualnie nigdy nie zajdzie w ciążę, a wielu upośledzonych mężczyzn nigdy nie zapłodni kobiety, zawsze pozostaje znacząca liczba tych, którzy mogą posiadać potomstwo. Dlatego ważne jest, aby nauczyli się, co to jest ciąża, poród i jakie obowiązki i jaką odpowiedzialność mają rodzice w stosunku do swoich dzieci. Na to są przeznaczone ćwiczenia w tym zakresie.

8. Zdrowie seksualne

Niepełnosprawni intelektualnie ludzie powinni przyswoić sobie taką minimalną dawkę informacji i umiejętności, dzięki której będą mogli czuć się, tak jak inni ludzie, zdrowymi pod względem seksualnym. Ale z uwagi na fakt, że mają bardziej ograniczony dostęp do informacji od rodziców, przyjaciół, szkoły, masmediów, należy im ich udzielić wówczas, gdy ich potrzebują i to razem z umiejętnościami, jak mogą z nich korzystać. Dlatego ćwiczenia w tej części są nastawione na antykoncepcję i ochronę przed chorobami przenoszonymi drogą płciową oraz HIV/AIDS.

„Kilka dni temu byłam na spacerze z Jasiem - przystojnym 14-letnim młodzieńcem. Był piękny, słoneczny, bezchmurny dzień. Chodziliśmy po Parku Jordana pełnym ludzi, przechadzających się uśmiechniętych par. W pewnym momencie trochę zmęczeni postanowiliśmy odpocząć i usiedliśmy na ławce. Zapytałam Jasia co w szkole, a On opowiedział mi o swojej Kseni. Może do opowiedzenia o Niej skłoniła go ogólna atmosfera wiosny, słoneczka, Miłości wiosennej? Któż to wie?

Ksenia to "dziewczyna" Jasia, jego Miłość. Mówi o Niej bardzo dużo i bardzo czule. Jaka jest? A jaka mogłaby być? Cudowna, wysportowana, ładna, umie walczyć. Jest mądra. Ma ciemne długie włosy i jasne oczy, i walczy ze złymi ludźmi (zawsze wygrywa), mieczem! Czy wiecie, że Ksenia mieszka daleko stąd za górami. Jasiu do Niej pisze, dzwoni. A po co? Aby powiedzieć Jej jak bardzo Ją kocha i boi się o Nią. On wie, że jest silna i sobie poradzi, ale i tak się martwi. Zrywa dla niej kwiatki i całuje czule...Czyż to nie jest miłe, słodkie, fantastyczne i magiczne...? Pierwsza miłość!!!?

Zakochanie, przepraszam!, Miłość - tak wielkie i piękne uczucie jest jednym z przejawów dojrzewania Jasia...

Zapytałam kiedyś tego młodziana, czy wie, co to jest dojrzewanie?

Usłyszałam: "Ja dojrzewam!" Powiedział to z cudownym uśmiechem. Takim uśmiechem jak tylko on potrafi.

A co to znaczy dojrzewać? - byłam dociekliwa. Jasiu od razu wytłumaczył mi wszystko...

"Ja dojrzewam, to znaczy rosnę i będę dorosły. Mam włosy, zobacz, tu na nogach i na rękach, i pod paszkami. I mam wąsy! Tak jak dorośli. Dużo jem, bo ja rosnę. Chodzę wyrzucać śmieci, sprzątam, uprawiam sporty, żeby mieć mięśnie, taaakie duuuże. Mam dezodorant dla dorosłych. Będę silny i duży, i ożenię się z Ksenią, bo Kocham Ksenię. I jak już dorosnę to pójdę do pracy."

Jaś opowiadając mi o swoim dojrzewaniu był uśmiechnięty i w 100% przejęty i zarazem pochłonięty tym co mówi. Dojrzewanie znaczy dla Niego bardzo dużo. Jest dla Niego bardzo ważnym wydarzeniem. On chce być już dorosły. Jest dumny mówiąc o tym, że ma np. wąsy i "pryszcze".

Dojrzewanie dla Jasia jest radością, powodem zadowolenia i dumy. Jaś-chłopiec staje się Jasiem-mężczyzną i jest szczęśliwy, a przecież o to chodzi!!! Czyż nie?”

Powinniśmy być bardzo ostrożni z wprowadzaniem wielu treści. Jedna z tzw. zasad dynamiki potrzeb stanowi, że siła potrzeby rośnie w miarę jej zaspokajania. Pomyślmy zanim coś zaczniemy wprowadzac… Bo może się zdarzyc, że rozbudzimy w naszych dzieciach potrzebę, rozbuchamy ją a potem nie będziemy w stanie jej zaspokoic…

Bo co będzie, gdy dojdzie do etapu realizacji potrzeby rodzicielstwa, posiadania potomstwa (czyli spełniania drzemiącej przecież także w naszych dzieciach potrzeby opiekowania się)? Co wtedy? Będziemy w stanie także i te potrzeby zaspokoić? Jak? Kupimy dziecku pieska czy rybki? Czy lalkę? No bo przecież - przepraszam z góry za pewien sarkazm - nie adoptujemy dziecka z Czadu?

Czasami słyszę taki tekst, że „On/ona i tak to robi, więc chcę mu/jej tylko pomóc”…

Zastanówmy się może najpierw dlaczego to robi? I czy prawdziwą pomocą z naszej strony jest przyzwolenie, ułatwianie czy uczenie technik „lepszej” i „bezpieczniejszej” masturbacji?

Tak na marginesie, bo może nie wszyscy się nad tym zastanawiali, wśród przyczyn masturbacji dziecka (o której jakże często myślimy tylko w kategoriach czystej chęci „wyżycia się”) znajdujemy i takie (od razu krótko, jak eliminować…):

- forma napadu padaczkowego obejmującego podwzgórze i szlak seksualny - leki

- forma poznawania swego ciała - zaproponować inne formy

- sposób na nudę - uatrakcyjnienie zajęć

- sposób zredukowania lęku - likwidacja przyczyn lęku

- ucieczka we własny świat - psychoterapia, terapia ?

- sposób radzenia sobie z zaniedbaniami higienicznymi - troska o higienę

- sposób odreagowania napięcia mięśniowego - ćwiczenia rozluźniające, relaksacja

- sposób rozładowania napięcia sprowokowanego warunkami zewnętrznymi - likwidacja przyczyn, poprawa warunków

- wynik patologicznego, nadmiernego popędu seksualnego - leki

- zachowanie naśladowcze - odizolowanie od naśladowanych wzorów

- oczywiście może to być także realizacja naturalnych potrzeb seksualnych - prowadzenie pedagogiczno-psychologiczne

W tytule mojej wypowiedzi znajduje się słowo „edukacja”. Pociąga ono za sobą pytanie jakie treści z zakresu wychowania-edukacji seksualnej „powinny” być uczone?

Przypisanie określonych treści odpowiedniemu etapowi edukacji (czy też określonemu wiekowi życia) nie jest możliwe. Z praktyki wiadomo przecież, że nawet na III etapie edukacji mogą znaleźć się uczniowie, którzy nie wykroczą poza etap funkcjonowania w oparciu o wyćwiczone nawyki.

SEKSUALNOŚĆ NIEPEŁNOSPRAWNYCH

KSIĄŻKI

1. Kościelska Małgorzata: Niechciana seksualność. O ludzkich potrzebach osób niepełnosprawnych intelektualnie.- Warszawa, 2004, 156s., sygn.47207cz

2. Seksualność osób z niepełnosprawnością intelektualną - uwalnianie od schematów i uprzedzeń / pod redakcją Joanny Głodkowskiej i Andrzeja Giryńskiego .- Warszawa : Wydawnictwo Akademii Pedagogiki Specjalnej, 2005. - 120 s. Sygn. 46940cz

ROZDZIAŁY Z KSIĄŻEK

1. Aquil Bassam: Wiedza młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym na temat życia seksualnego człowieka / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.152-176 sygn.46908

2. Fornalik Izabela: Dorosłość pod ochroną? Seksualność osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną we wczesnej dorosłości / W: Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia.- Warszawa, 2004, s.244-257, sygn.46789cz

3. Fornalik Izabela: Osoby niepełnosprawne - niektóre właściwości rozwoju i funkcjonowania seksualnego / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.135-143 sygn.46908

4. Fornalik Izabela: Seksualność osób z głębszą niepełnosprawnością intelektualną / W: Nowe stulecie dziecku.- Zielona Góra, 2001, s.83-88, sygn.47379

5. Fronczek Aleksandra: Wiedza o życiu seksualnym młodzieży z uszkodzonym narządem słuchu - badania własne / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.177-191 sygn.46908

6. Gapik Lechosław: Zaburzenia rozwoju i funkcjonowania seksualnego. Podstawy diagnostyki i terapii / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.93-102 sygn.46908

7. Grutz Magdalena: Pomiędzy wiarą a wiedzą. Religijność i seksualność w życiu osób z niepełnosprawnością intelektualną / W: Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych.- Kraków, 2006, s.161-183, sygn.48076 t.1

8. Imieliński Krzysztof: Seks ludzi niepełnosprawnych fizycznie / W: Miłość i seks.- Warszawa, 1980, s.260-270, sygn. 30712, 36178

9. Imieliński Kazimierz: Niedorozwój umysłowy / W: Seksuologia.- Warszawa, 1985, s.210, sygn.

10. Izdebski Zbigniew: Postawy wobec seksualności osób niepełnosprawnych. Raport porównawczy z badań zrealizowanych przez TNS OBOP / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.192-199 sygn.46908

11. Karwacka Monika: Potrzeba edukacji i wychowania seksualnego osób niepełnosprawnych intelektualnie jako profilaktyka przemocy seksualnej / W: Potrzeby osób niepełnosprawnych w warunkach globalnych przemian społeczno-gospodarczych.- Kraków, 2006, s.355-363, sygn.48076 t.1

12. Karwacka Monika: Przyczyny i następstwa ignorowania seksualności osób niepełnosprawnych intelektualnie / W: Wybrane uwarunkowania rehabilitacji osób niepełnosprawnych.-Kraków, 2005, s.127-133, sygn.47346

13. Kirenko Janusz: Psychospołeczne korelaty funkcjonowania seksualnego osób niepełnosprawnych ruchowo / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.122-134 sygn.46908

14. Kirenko Janusz: Z badań nad funkcjonowaniem seksualnym osób z uszkodzeniem rdzenia kręgowego / W: Pedagogika specjalna wobec potrzeb teraźniejszości i wyzwań przyszłości.- Lublin, 1998, s. 259-278, sygn.44558cz

15. Kopaniszyn Izabela: Seks po urazach rdzenia kręgowego / W: Wybrane uwarunkowania rehabilitacji osób niepełnosprawnych.- Kraków, 2005, s.107-114, sygn.47346

16. Kościelska Małgorzata: Czy i jak wspomagać rozwój poczucia tożsamości seksualnej u osób z niepełnosprawnością intelektualną / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.104-109 sygn.46908

17. Kruk - Lasocka Joanna: Seksualność osób upośledzonych umysłowo jako jeden z obszarów ich codziennego życia / W: Sfery życia osób z niepełnosprawnością intelektualną.- Kraków, 2005, s.73-80, sygn.47500

18. Kustra Czesław: Wychowanie seksualne młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie jako etap przygotowawczy do życia w małżeństwie / W: Człowiek niepełnosprawny w różnych fazach życia.- Warszawa, 2004, s.169-182, sygn.46789cz

19. Malik Teresa: Edukacja seksualna uczniów z głębszą niepełnosprawnością intelektualną / W: Dziecko z zaburzeniami w rozwoju. Konteksty diagnostyczne i terapeutyczne.- Kraków, 2006, s.257-267, sygn.47415

20. Nowak - Lipińska Kazimiera: Kontrowersje wokół edukacji seksualnej osób z głębszym upośledzeniem umysłowym / W: Problem podmiotowości człowieka w pedagogice specjalnej.- Toruń, 1998, s.74-86, sygn.44933cz

21. Nowak - Lipińska Kazimiera: Psychospołeczne aspekty małżeństw osób niepełnosprawnych intelektualnie z pełnosprawnymi / W: Dorosłość, niepełnosprawność, czas współczesny.-Kraków, 2003, s.165-174, sygn.46460cz

22. Pilecka Władysława: Wychowanie seksualne w systemowej rehabilitacji dziecka niepełnosprawnego /W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.110-121 sygn.46908

23. Radomski Dariusz: Ocena życia seksualnego osób z niepełnosprawnością fizyczną / W: Człowiek niepełnosprawny - rodzina i praca.- Bydgoszcz, 2004, s.144-151 sygn.46908

24. Rzeżniczka Jolanta: Postawy młodzieży z lekkim upośledzeniem umysłowym wobec małżeństwa i rodziny jako jeden z czynników warunkujący jej pełną integrację społeczną / W: Problem podmiotowości człowieka w pedagogice specjalnej.- Toruń, 1998, s.66-74, sygn.44933cz

25. Zawiślak Aleksandra: Zawieranie związków małżeńskich przez osoby z lekkim upośledzeniem umysłowym na przykładzie absolwentów szkół zawodowych specjalnych / W: Człowiek z niepełnosprawnością intelektualną.- Kraków, 2003, s.165-171, sygn.46692cz, t.1

26. Życie seksualne / W: Poradnik dla niepełnosprawnych.- Warszawa, 1996, s. 148-158, sygn.43574cz

ARTYKUŁY Z CZASOPISM

1. Edukacja seksualna osób niepełnosprawnych intelektualnie w opiniach nauczycieli i wychowawców / Mariola Leśnik // Szkoła Specjalna.- 2007, nr 4, s.306-309

2. Etykietyzacja zachowań seksualnych osób z niepełnosprawnością intelektualną // Auxilium Sociale.- 2004, nr 2, s.54-63

3. Między zagrożeniem a wyzwaniem. Paradygmat zignorowany w wychowaniu osób niepełnosprawnych / Wirginia Loebel, Kazimiera Nowak - Lipińska // Edukacja i Dialog 1997, nr 7

4. Niektóre psychologiczne aspekty problemów seksualnych w związku z inwalidztwem / Helena Larkowa // Zagadnienia wychowawcze a z zdrowie psychiczne .,-1980, nr3, s.55-61

5. Percepcja seksualności człowieka z niepełnosprawnością intelektualną w stopniu lekkim i znacznym ( na podstawie opinii studentów studiów zaocznych) / Remigiusz Kijak // Wychowanie na co dzień.-2004, nr 12, s.18-21

6. Postawy nauczycieli szkół masowych i specjalnych wobec różnych obszarów życia osób niepełnosprawnych intelektualnie ze szczególnym uwzględnieniem sfery seksualnej / Remigiusz Kijak // Szkoła Specjalna.- 2007, nr 5, s.354-363

7. Rola seksualności w życiu osób niepełnosprawnych / Antonina Ostrowska // Niepełnosprawność i rehabilitacja.- 2007, nr3, s.3-17

8. Seksualność niepełnosprawnych „TAK, ale...”/ Mateusz Marciniak // Edukacja i Dialog.- 2005, nr 7, s.66-70

9. Seksualność młodzieży niepełnosprawnej intelektualnie / D. Baczała // Nowe w Szkole.-2003, nr 11, s.14-16

10. Seksualność i życie rodzinne osób z ograniczoną sprawnością fizyczną / Agata Migas // Niepełnosprawność i rehabilitacja.-2007, nr 4, s.54-66

11. Specyfika seksualności osób upośledzonych umysłowo / E. Głowacz // Auxilium Sociale.-1997, nr2, s.173-174

12. Społeczna (dez)akceptacja seksualności osób z niepełnosprawnością intelektualną / Zdzisława Janiszewska- Nieścioruk // Szkoła Specjalna.-2005, nr 2, s.120-125

13. Wybrane zagadnienia dotyczące seksualności osób głębiej upośledzonych umysłowo/ Anna Prokopiak // Rewalidacja.- 2006, nr 1, s.19-25

---