PANOWANIE - autorytet; szansa posłuszeństwa pewnej grupy ludzi wobec określonych (lub wszystkich) rozkazów. Nie jest to więc jedynie szansa sprawowania władzy lub wywierania wpływu na innych. Panowaniem nie jest możliwość dyktowania warunków partnerom wymiany wypływająca z przewagi (np. monopol ekonomiczny).
Cechy panowania:
posiada określone minimum woli posłuszeństwa - interes,
wymaga sztabu administracyjnego - grupa rzeczywiście posłusznych osób (urzędników), których działania zmierzają do urzeczywistnienia rozkazów,
motyw podporządkowania (np. przyzwyczajenie, obyczaj, interesy materialne, motywy idealne, afektywne) - nie stanowi trwałych podstaw panowania;
wiara w prawomocność, roszczenie do prawomocności - decyduje o typie posłuszeństwa, umacnia trwanie panowania i współokreśla charakter stosowanych przez nie środków
Stosunek panowania - konwencjonalnie, prawnie zagwarantowane roszczenie. Powstaje w wyniku swobodnego kontraktu między partnerami , a więc w wyniku pewnej dobrowolności (jej brak występuje tylko w niewolnictwie).
Posłuszeństwo - oznacza, że działanie osoby posłusznej przebiega tak, jakby rozkaz ten był maksymą jej zachowania, bez zważania na własną ocenę wartości tego rozkazu.
TRZY CZYSTE TYPY PANOWANIA - PODZIAŁ ZE WZGLĘDU NA CHARAKTER UPRAWOMOCNIENIA (ROSZCZENIA DO PRAWOMOCNOŚCI) |
|||
TYP PANOWANIA |
PANOWANIE LEGALNE |
PANOWANIE TRADYCJONALNE |
PANOWANIE CHARYZMATYCZNE |
CHARAKTER |
racjonalny |
tradycjonalny |
charyzmatyczny |
OPIS |
opiera się na wierze w legalność ustanowionych porządków i prawa wydawania poleceń przez osoby powołane do sprawowania panowania |
opiera się na powszedniej wierze w świętość obowiązujących od zawsze tradycji i prawomocność obdarzonych przez nie autorytetem osób |
opiera się na niepowszednim oddaniu osobie uznawanej za świętą, bohatera lub wzór oraz objawionym lub stworzonym przez nią porządkom |
PRZEDMIOT |
legalnie ustanowiony, rzeczowy i bezosobowy porządek oraz przełożony |
osoba wskazana przez tradycję |
przywódca odznaczający się charyzmą |
PRZYCZYNA |
rozporządzenia |
sprawa czci |
osobista wiara w bohatera, czy wzór |
PANOWANIE LEGALNE Z BIUROKRATYCZNYM SZTABEM ADMINISTRACYJNYM
Warunki legalnego panowania:
ustanowienie prawa:
rodzaj ustanowienia: uzgodnienie, narzucenie;
sposób ustanowienia: racjonalny, celoworacjonalny, wartościowo racjonalny;
osoby, których prawo dotyczy: towarzysze związku, osoby, które wchodzą w określone stosunki społeczne lub podejmują działania społeczne w granicach zakresu władzy związku;
definicje:
prawo - zbiór abstrakcyjnych, zwykle celowo nastawionych reguł;
wymiar sprawiedliwości - zastosowanie reguł prawnych do konkretnego przypadku;
administrowanie - racjonalna troska o interesy wskazane przez reguły prawne i zgodne z zasadami przyjętymi przez związek;
przełożony - osoba zarządzająca i rozkazująca, ale i posłuszna bezosobowemu porządkowi;
posłuszny - osoba podporządkowana tylko prawu, jako towarzysz (np. członek Kościoła, obywatel państwa);
towarzysze związku podlegają nie przełożonemu, ale bezosobowemu porządkowi.
Podstawowe kategorie racjonalnego panowania:
zobowiązanie do przestrzegania pewnych reguł;
działalność oparta na załatwianiu spraw urzędowych w zakresie kompetencji (właściwości) - rzeczowo ograniczony zakres obowiązków, któremu towarzyszy przypisanie niezbędnych uprawnień rozkazodawczych i dopuszczalnych środków przymusu i przesłanek ich stosowania.
Tak ukonstytuowaną działalność nazywamy organem.
zasada hierarchii urzędowej - porządek stałych organów kontrolujących i nadzorujących dla każdej instancji, które mają prawo odwołania lub skargi na władze niższe;
reguły rządzące postępowaniem (reguły techniczne i normy) wymagają uprzedniego wyszkolenia;
zasada całkowitego oddzielenia sztabu administracyjnego od środków administrowania i środków dostarczania;
wykluczenie zawłaszczania stanowiska przez osobę, która je piastuje - „prawo do urzędu” służyć ma wyłącznie zagwarantowaniu zważającego na normy sprawowaniu urzędu;
zasada dokumentowania;
biuro - rdzeń związku, który stanowią akta i działalność urzędników;
Struktura biurokratycznego sztabu administracyjnego:
kierownik - stanowisko zawdzięcza zawłaszczeniu, wyborowi lub sukcesji, posiada legalne kompetencje;
monokracja - pojedynczy urzędnicy, osobiście wolni, posłuszni rzeczowym obowiązkom urzędowym; umiejscowieni w trwałej hierarchii urzędowej; posiadają trwałe kompetencje; zostali zatrudnieni (a nie wybrani) za sprawą kontraktu w wyniku selekcji na podstawie kwalifikacji fachowych; wynagradzani są stałymi pieniężnymi pensjami; traktują swój urząd jako jedyny lub główny zawód; mają możliwość awansu; są oddzieleni od środków administrowania; podlegają dyscyplinie i kontroli;
kolegialność.
Biurokracja, stworzona została przez kapitalizm, stanowi najbardziej racjonalną postać panowania. Biurokracja jest następstwem masowej demokracji. Rozwój współczesnych form związków we wszystkich domenach (np. państwo, Kościół, wojsko, partia, etc.) można utożsamić z rozwojem biurokratycznego administrowania. Wszelka ciągła praca jest pracą urzędników w biurach. Biurokracja jest wszędzie dlatego jest nieodzowna do celów masowego administrowania. Atutem biurokratycznego panowania jest wiedza fachowa.
Kapelanokracja - wywłaszczenie danych, uniwersalistyczna władza biskupia (formalna kompetencja), nieomylność (matrialna kompetencja).
Biurokratyczne administrowanie oznacza panowanie dzięki wiedzy fachowej (uzyskanej dzięki doświadczeniu) i służbowej (uzyskanej w toku urzędowania lub dzięki znajomości akt). Biurokrację przewyższa wiedzą jedynie człowiek zainteresowany zarabianiem - kapitalistyczny przedsiębiorca. Wszyscy inni znajdują się pod biurokratycznym panowaniem.
Cechy biurokracji:
ZASADY - urzędnicy są mianowani na podstawie określonych zasad;
SELEKCJA - zatrudnienie na podstawie kontraktu, czyli swobodna selekcja;
HIERARCHIA I KOMPETENCJE - hierarchia urzędników wyposażonych w rzeczowe kompetencje - biurokracja patrymonialna;
KWALIFIKACJE FACHOWE - stale powiększający się zakres kwalifikacji fachowych, czyli zdobywanych dzięki doświadczeniu (urzędnikami, od których nie wymaga się takich kwalifikacji są ministrowie i prezydenci - to urzędnicy w formalnym, ale nie materialnym znaczeniu, element nie czysto biurokratyczny);
STAŁA PENSJA (beneficja - zawłaszczone dochody dodatkowe);
URZĄD jako zajęcie główne;
ODDZIELENIE OD ŚRODKÓW administrowania;
KOLEGIALNOŚĆ - ustępują miejsca formalnie monokratycznemu kierownictwu;
TECHNIKI KOMUNIKOWANIA (np. kolej, telegram, telefon).
Panowanie biurokratyczne charakteryzuje stabilność, dyscyplina, sprężystość, niezawodność, przewidywalność, natężenie i zakres działań, formalna możliwość zastosowania we wszystkich sferach, racjonalność.
Ze społecznego punktu widzenia biurokratyczne panowanie oznacza:
tendencję do stanowej niwelacji (usuwanie stanowych władców, panujących dzięki zawłaszczeniu środków), w interesie rekrutacji spośród osób odznaczających się najwyższymi fachowymi kwalifikacjami;
tendencję do plutokratyzacji, w interesie możliwie długiego fachowego szkolenia;
panowanie formalistycznej bezosobowości, bez emocji.
Rdzeń biurokratyzacji stanowi:
formalizm - zapewnia gwarancję równych szans;
skłonność urzędników do materialno-utylitarnego traktowania ich zadań.
PANOWANIE TRADYCJONALNE
Panowanie tradycjonalne - panowanie, którego prawomocność wspiera się na świętości odwiecznych, istniejących od zawsze porządków i władzy pana. Pan wskazywany jest przez regułę przekazaną tradycją, a posłuszeństwo wobec niego wynika z nadanej mu przez tradycję godności osobistej. Związek panowania jest pierwotnie związkiem czci, wyznaczonym przez wspólne wychowanie. Panujący nie jest przełożonym, ale osobowym panem, a sztab administracyjny składa się z jego sług. Ludzie podlegli takiemu panowaniu nie są członkami, lecz albo tradycjonalnymi towarzyszami albo poddanymi. Stosunki między sztabem a panem określa nie obowiązek urzędowy, a osobista wierność sług. Pan kieruje się zasadami materialnej etycznej słuszności, sprawiedliwości lub utylitarnej celowości, a nie zasadami formalnymi. W typie tego panowania nie jest możliwe rozmyślne stworzenie nowego prawa - nowe ustanowienia mogą zostać potraktowane jako obowiązujące tylko gdy zostaną potwierdzone przez pouczenie o prawach, czyli dokumenty tradycji: precedensy i prejudykaty.
Domeny działalności pana z materialnego punktu widzenia:
działanie związane tradycją - tradycja określa treść rozporządzeń;
działanie nie związane z tradycją - swobodna arbitralna decyzja pana oparta na osobistej sympatii lub antypatii, dopuszczona jest przez tradycję i oparta na zasadzie bezgranicznego posłuszeństwa wynikającego obowiązku czci.
Sztab administracyjny pana może rekrutować się z:
osób związanych z panem więzami czci - rekrutacja patrymonialna:
członków rodu,
niewolników,
urzędników domowych, szczególnie ministeriałów, należących do domu,
klientów,
kolonów,
wyzwoleńców;
osobistych stosunków zaufania (faworytyzm) lub więzów wierności z panem lub wolnych urzędników, związanych z nim stosunkiem czci - rekrutacja pozapatrymoanialna.
W czystym typie sztabu administracyjnego panowania tradycjonalnego nie występuje:
trwała kompetencja, określona wedle rzeczowych reguł - występuje za to wzajemna konkurencja tradycyjnie ustereotypizowanych zadań i pełnomocnictw o szanse dodatkowych dochodów;
trwała racjonalna hierarchia i podlegający regułom awans - decyzje pana i jego pełnomocników reguluje tradycja i zależy od woli pana, awans zależy od woli pana;
zatrudnienie na podstawie kontraktu - tu rekrutacja patrymonialna bądź pozapatrymonialna;
wyszkolenie fachowe;
stała pensja - tu początkowo żywienie przy pańskim stole, później tworzenie beneficjów.
Pierwotne typy panowania tradycjonalnego (zamiast sztabu administracyjnego):
gerontokracja - stan, w którym panowanie jest sprawowane przez najstarszych, jako najlepszych znawców świętej religii;
pierwotny patriarchalizm - stan, w którym panowanie sprawuje jedna osoba, wskazywana zwykle przez trwałe reguły dziedziczenia.
Gerontokracja i pierwotny patriarchalizm mogą współwystępować. Panowanie to stanowi tradycyjne prawo pana, lecz, z materialnego punktu widzenia, jest przede wszystkim prawem towarzysza i musi być sprawowane w interesie towarzyszy. Charakterystyczne dla tego typu jest brak czysto osobistego (patrymonialnego) sztabu administracyjnego pana, a zatem pan jest zależny od woli posłuszeństwa towarzyszy, dlatego są oni towarzyszami, a nie poddanymi, czy członkami za sprawą ustanowienia. Pan jest zobowiązany do ścisłego przestrzegania tradycji.
Wraz z powstaniem czysto osobistego sztabu pana, każde tradycjonalne panowanie skłania się ku patrymonializmowi, a tam gdzie władza pana osiąga największe rozmiary - ku sułtanizmowi. Sztab administracyjny odróżnia pierwotny patriarchat od tych dwóch form. Wówczas towarzysze stają się poddanymi, prawo pana - samoistnym prawem, władza pana wspiera się na wojskach niewolników, poddanych, dzięki niej pan rozszerza zakres nie związanych z tradycją arbitralnych decyzji.
Panowanie patrymonialne - panowanie zorientowane na tradycję, ale sprawowane na mocy całkowicie samoistnego prawa.
Panowanie sułtańskie - panowanie patrymonialne, które odwołuje się do środków należących do sfery swobodnych, nie związanych tradycją, arbitralnych decyzji.
Panowanie stanowe - panowanie patrymonialne, w którym sztab administracyjny zawłaszcza określone uprawnienia pana i odpowiadające im szanse ekonomiczne. Zawłaszczenie może dotyczyć związku lub kategorii ludzi o wspólnych cechach lub pojedynczych osób i przysługiwać im dożywotnio lub mieć charakter dziedziczny. Stanowe panowanie oznacza więc zawsze ograniczenie swobodnej selekcji sztabu administracyjnego przez pana w wyniku zawłaszczenia uprawnień pana. Stanowy posiadacz zawłaszczonych uprawnień pokrywa koszty administrowania z własnych środków albo też dostarczanie środków administrowania i tworzenie sztabu staje się przedmiotem zarobkowego przedsięwzięcia wynagradzanego z kasy pana.
Zawłaszczenie przez jednostki może się dokonać poprzez:
wydzierżawienie,
zastawienie,
sprzedaż,
przywilej nadany jako wynagrodzenie za zasługi,
zawłaszczenie przez związek lub warstwę stanową na drodze kompromisu pana i sztabu,
lenno.
Stanowe zawłaszczenie - zawłaszczenie przynajmniej części środków administrowania przez członków sztabu.
Środki utrzymania patrymonialnego sługi mogą wywodzić się z żywienia przy pańskim stole, deputatów pochodzących z dóbr i zasobów pieniężnych pana, ziemi związanej ze służbą, zawłaszczonych szans przychodów z rent, opłat, podatków, z lenna.
Wszystkie formy poza żywieniem i lennem, nadawane w tradycyjnych rozmiarach i indywidualnie to beneficja. Wyposażenie sztabu administracyjnego w tej formie to prebendalizm.
Lenna to zawłaszczone uprawnienia pana, nadawane na mocy kontraktu jednostkom o określonych kwalifikacjach, gdzie wzajemne prawa i obowiązki orientują się na militarne pojęcie honoru. Gdy sztab administracyjny wyposażony jest w lenna, mamy do czynienia z feudalizmem lennym.
Stanowy podział władz - sytuacja, w której związki stanowo uprzywilejowanych za sprawą kompromisu z panem tworzą czasem polityczne lub administracyjne ustanowienia i same lub za pomocą sztabów wprowadzają je w życie.
Oddziaływanie tradycjonalnego panowania na sposób gospodarowania zależy od sposobu finansowania związku panowania. Sposoby finansowania w patrymonializmie:
oikos pana - potrzeby zaspokajane są w sposób naturalno liturgiczny (daniny w naturze, pańszczyzna), stosunki gospodarcze związane są z tradycją, rozwój rynku jest zahamowany, posługiwanie się pieniądzem ma charakter naturalny i zorientowany na konsumpcję, powstanie kapitalizmu jest niemożliwe
monopolistyczny - potrzeby zaspokajane są po części dzięki zarobkowej działalności, opłatom, a po części podatkom, rozwój rynku jest ograniczany, największe szanse zarobku ma pan i jego sztab, rozwój kapitalizmu jest albo hamowany lub rozwijany na drodze politycznej.
W sytuacji stanowego podziału władz najczęstsze jest nakładanie ustalonych na drodze kompromisu ciężarów lub ograniczanie arbitralnych decyzji pana, przede wszystkim tworzenia monopoli. Jeśli warstwą panującą jest warstwa feudalna to rozwój rynku jest ograniczany.
Normalny patrymonializm hamuje racjonalną gospodarkę nie tylko za sprawą polityki finansowej ale także trudności w ustanawianiu formalnie racjonalnych przepisów i nieistnienia sztabu urzędników, co jest jego typową cechą, za sprawą tendencji do regulowania gospodarki.
Pod panowaniem patrymonialnych władz nie znajduje się zarobkowe przedsiębiorstwo, wyczulone na kalkulację.
PANOWANIE CHARYZMATYCZNE
Charyzma - uznana za niepowszednią cechę jakiejś osoby, z racji której uważana jest ona za obdarzoną nadprzyrodzonymi, nadludzkimi, lub niezwykłymi, nie każdemu dostępnymi siłami czy właściwościami, albo za osobę posłaną przez Boga za wzorzec i dlatego przywódcę.
Osoby podlegające charyzmatycznemu panowaniu to zwolennicy.
Charyzma obowiązuje, gdy osoby podlegające panowaniu okażą przywódcy zaufanie, które wypływa z zawierzenia cudom. Zaufanie to nie jest jednak podstawą prawomocności, ale obowiązkiem osób, które zostały powołane do uznania przywódcy.
Uznanie - całkowite osobiste oddanie.
Charyzmatyczny autorytet może zaniknąć, jeśli przez długi czas brakuje potwierdzenia.
Emocjonalnym stosunkiem wspólnotowym jest związek panowania - gmina. Sztabu administracyjnego nie tworzą urzędnicy, nie jest on dobierany wedle kryteriów stanowych, ani zależności osobistej, ani zależności od domu, lecz wedle kryteriów charyzmatycznych. Sztab zostaje powołany wedle intuicji przywódcy, na podstawie charyzmatycznych kwalifikacji powołanego. Nie istnieje hierarchia, ani kompetencje, ani zawłaszczanie uprawnień za sprawą przywileju. Nie ma pensji i beneficjów. Zwolennicy żyją zwykle z panem w komunizmie miłości, korzystając ze środków dostarczanych przez mecenasów (darowizny, fundacje, przekupstwa, łapówki) lub z żebrania. Nie istnieją żadne trwałe organy, lecz tylko uprawomocnieni posłańcy. Nie ma regulaminów ani zasad, obowiązują prawa tworzone od przypadku do przypadku, pierwotnie sądy boże i objawienia. W panowaniu charyzmatycznym obowiązuje teza „jest napisane - ja jednak powiadam wam” - pan tworzy przykazania i żąda ich przestrzegania.
Jest to panowanie niepowszednie i stanowi przeciwieństwo panowania racjonalnego i tradycjonalnego. Charakterystyczna dla panowania charyzmatycznego jest obcość wobec gospodarki, pogarda dla ekonomii, choć charyzma nie zawsze rezygnuje z posiadania i zarobku.
Charyzma jest siłą rewolucyjną w epokach związanych z tradycją, która przekształca i przemienia główną orientację zasad i czynów.
Panowanie charyzmatyczne staje się stosunkiem trwałym (gminą wiernych) pod wpływem stradycjonalizowania lub/i zracjonalizowania (zalegalizowania). Motywy sprawcze są następujące:
idealne lub materialne zainteresowanie zwolenników dalszym trwaniem życia wspólnoty;
idealny i materialny interes sztabu administracyjnego by stosunek ten nadal istniał tak, aby ich pozycja jego członków zyskała powszednią podstawę.
Gdy zabraknie osoby charyzmatycznej pojawia się problem następstwa, który może zostać rozwiązany poprzez:
znalezienie nowej osoby charyzmatycznej, wedle pewnych cech - czyli reguł, które stają się tradycją;
objawienie, np. wyrocznię, losowanie, sąd boży - prawomocność wywodzi się z prawomocności techniki;
wyznaczenie następcy przez pana charyzmatycznego i uznanie go przez gminę - prawomocność wywodzi się z wyznaczenia;
wyznaczenie następcy przez charyzmatyczny sztab (selekcja ściśle przestrzegająca obowiązku) i uznanie go przez gminę;
przedstawienie, że charyzma jest cechą krwi, jest dziedziczna;
przedstawienie, że charyzma jest cechą, którą jej nosiciel może przenieść na innych na drodze rytuału.
Spowszednienie charyzmy dokonuje się również w formie zawłaszczania uprawnień pana i szans zarobkowych przez drużynę lub uczniów, a sposób ich rekrutacji zostaje uregulowany. Normy rekrutacji odnoszą się do wychowania i wypróbowania. Normy te łatwo mogą się przekształcić w tradycjonalno-stanowe - regułą selekcji może stać się charyzma dziedziczna, mamy wówczas do czynienia z typem państwa rodów. Wówczas wszystkie uprawnienia i szanse zostają poddane tradycjonalizacji, głowy rodów regulują ich wykorzystywanie, które nie może zostać odebrane ich rodowi.
Sztab administracyjny może doprowadzić do stworzenia oraz zawłaszczenia indywidualnych stanowisk i szans zarobkowych przez jego członków. Powstają wtedy:
beneficja:
żebracze,
przynoszące renty w naturze,
podatkowe (pieniężne),
przynoszące dochody dodatkowe;
urzędy - wynik patrymonializacji lub biurokratyzacji;
lenna:
ziemskie z zachowaniem charakteru stanowiska jako posłannictwa,
pełne lenne zawłaszczenie uprawnień pana.
Oznaką spowszednienia jest eliminacja lekceważenia gospodarki przez charyzmę, jej dopasowanie do fiskalnych form zaspokajania potrzeb i warunków gospodarczych.
Wraz ze spowszednieniem charyzmatyczny związek panowania przybiera w dużej mierze formy powszedniego panowania: patrymonialną (stanową) lub biurokratyczną.
6. MAX WEBER - TRZY TYPY PANOWANIA
Notatki na podstawie: Max Weber, Gospodarka i społeczeństwo, str. 158-192
10
HISTORIA MYŚLI SOCJOLOGICZNEJ - ĆWICZENIA