PODSTAWOWE PROBLEMY PSYCHOLOGII ROZWOJOWEJ

1. Przedmiot i zadania psychologii rozwojowej

Psychologia jako dziedzina nauki powstała w połowie XIX w. i w tym też czasie podzieliła się na poszczególne nauki . Umowną datą powstania psychologii jest rok 1879 , kiedy powstało pierwsze labolatorium psychologii eksperymentalnej w Lipsku , którego twórcą był Wilhelm Wundt . W laboratorium tym prowadzono badania nad psychofizyką wrażeń zmysłowych , pamięcią , uwagą , spostrzeżeniami . Studiowali tam m.in. wybitni rzecznicy kierunku empirycznego w pedagogice , wśród nich Stanley Hall i Jan Władysław Dawid . Obaj ci wybitni pedagodzy podjęli już w końcu XIX w. szeroko zakrojone badania eksperymentalne w pedagogice. Ich przedmiotem były uwarunkowania procesu rozwoju psychicznego dzieci i młodzieży .

Psychologią rozwojową interesowali się filozofowie , lekarze , humaniści . Jej obraz zainteresowania jest rozległy . Zajmuje się głównie badaniem zmian w zachowaniu , w procesach i strukturach psychicznych człowieka . Bada te zmiany w czasie , ponieważ zmiany rozwojowe dokonują się w czasie . Podstawowym obszarem zmian rozwojowych jest cykl życia jednostki .

Początkowo psychologia rozwojowa zajmowała się tylko dziećmi i młodzieżą , rozwój wiązano z dojrzewaniem organizmu. Współcześnie psychologia rozwojowa bada również ludzi dorosłych , ponieważ cykl rozwojowy człowieka trwa od poczęcia poprzez wszystkie okresy życia aż do śmierci .

Działy psychologii rozwojowej

1. Psychologia filogenetyczna - zajmuje się rozwojem psychicznym w zakresie całego świata organicznego , począwszy od najprostszych organizmów , aż do powstania człowieka .

2. Psychologia antropogenetyczna - stanowi wycinek psychologii filogenetycznej , obejmuje rozwój psychiczny gatunku homo sapiens poprzez wszystkie formacje społeczno - historyczne aż do ukształtowania się współczesnego człowieka .

3. Psychologia ontogenetyczna - zajmuje się rozwojem psychicznym jednostkowego organizmu , a więc rozwojem osobniczym od chwili poczęcia aż do śmierci .

2. Kierunki i rodzaje zmian w rozwoju ontogenetycznym

Pojęcie „rozwoju” (proces)

funkcjonuje we współczesnej psychologii w dwóch ujęciach :

1. mechanistycznym - ujęcie to utożsamia rozwój ze zmianami , które są funkcją zmiennych środowiskowych lub biologicznych ; w psychologii rozumiane są jako ciąg zmian w zachowaniu ;

2. organismicznym - ujęcie to zakłada systemowy charakter zjawisk twierdząc , że rozwój odnosi się do zmian w formie i organizacji wewnętrznej danego systemu ; w tym ujęciu głównym zadaniem psychologii jest wykrywanie reguł , według których dokonują się zmiany oraz procesów lub mechanizmów , które przyczyniają się do powstawania tych zmian .

Łącząc te dwa ujęcia można stworzyć definicję rozwoju .

Rozwój w takim przypadku to wszelki długotrwały proces kierunkowych zmian , w których można wyróżnić prawidłowo po sobie następujące etapy przemian (fazy rozwojowe) danego obiektu , wykazujące obiektywnie stwierdzone różnicowanie się tego obiektu pod określonym względem . Rozwój polega na ciągłych zmianach .

Synonimem rozwoju jest pojęcie ewolucji , oznaczające proces ciągłych , stopniowych , drobnych przemian (ilościowych), sukcesywnego (nie skokowego) przechodzenia w wyższe stadia rozwojowe .

Inwolucja to rozwój wsteczny ; częściowy lub całkowity zanik tkanek , narządów i ich funkcji , w rozwoju osobniczym lub rodowym . Atrofia to zmniejszanie się rozmiarów organów lub tkanek na skutek zakłóceń w ich odżywianiu , np.

Pojęcie „zmiany”

oznacza różnicę w stanie danego obiektu lub organizacji struktury obserwowaną wraz z upływem czasu . Człowiek od momentu poczęcia aż do śmierci ulega ciągłym i postępującym zmianom .

Zmiany rozwojowe według podziału klasycznego mają charakter ilościowy i jakościowy .

Zmiany ilościowe traktują rozwój jako wzrost , tzn. dla każdej właściwości psychofizycznej można wykreślić krzywą , ilustrującą jej ilościowy wzrost aż do pewnego punktu kulminacyjnego .

wzrost

w cm

lata życia

( w badaniach nie można łączyć osób różnych płci i z innych pokoleń )

Istnieją zmiany , które nie dają się przedstawić za pomocą liczb . Zmiany jakościowe występują wówczas , gdy dana funkcja , proces lub czynność psychiczna nie tylko wzrasta i rozwija się , ale także przekształca się w zasadniczy sposób , stając się nową właściwością i jakością rozwojową .

Współczesny podział zmian stworzyła Elizabeth Hurlock . Wymieniła ona cztery rodzaje zmian rozwojowych :

1. zmiany wielkości - polegają na wzroście w dziedzinie somatycznej i psychicznej ;

2. zmiany proporcji - dotyczące wzajemnych stosunków pomiędzy poszczególnymi częściami ciała ;

3. zanikanie starych właściwości (np. raczkowanie , uzębienie mleczne) ;

4. nabywanie nowych właściwości (np. uzębienie stałe , chód , mowa) .

Dwie pierwsze grupy zmian można określić jako zmiany ilościowe , zaś dwie następne - jako zmiany jakościowe .

Zależnie od zakresu i zasięgu zmian rozwojowych można wyróżnić w ontogenezie zmiany w obrębie jednej określonej cechy lub zmiany dotyczące zespołu cech , tworzących sekwencję rozwojową .

Wzajemne relacje pomiędzy faktami rozwojowymi następującymi po sobie w czasie , można wyróżnić pięć rodzajów związków :

1. dodawanie - do wcześniejszych osiągnięć rozwojowych dołączają się późniejsze , które je uzupełniają i wzbogacają , nie zmieniając jednak ich charakteru ;

2. substytucja - nowy sposób zachowania pojawiający się w toku rozwoju zastępuje zachowanie dawniejsze ;

3. modyfikacja - polega na różnicowaniu , uogólnianiu lub utrwalaniu pewnych struktur poznawczych ;

4. inkluzja - wcześniej rozwinięte zachowania włączają się w pewną całość funkcjonalną , dzięki czemu następuje ich integracja ;

5. mediacja - wcześniejsza forma zachowania stanowi człon pośredniczący między pierwotną a późniejszą , bardziej dojrzałą formą zachowania lub właściwością rozwojową .

3. Właściwości rozwojowe a cechy indywidualne

Wśród zmian rozwojowych można wyróżnić zmiany intraindywidualne , czyli takie , które zachodzą w psychice człowieka i zachowaniu danej jednostki oraz zmiany interindywidualne , czyli takie , które są wspólne dla wszystkich ludzi i występują w sposób mniej lub bardziej podobny u większości z nich .

U każdej jednostki zachodzą zmiany rozwojowe , ale dokonują się w różnym tempie i rytmie .

Tempo - szybkość , z jaką w organizmie i psychice dokonują się różnorodne zmiany .

Rytm - stopień regularności zachodzenia tych zmian w czasie .

U małych dzieci tempo i rytm zmian rozwojowych są bardzo indywidualne . W wieku 7 lat poziom rozwoju fizycznego i psychicznego wyrównuje się .

Jeśli rozwój psychomotoryczny jest wyraźnie nierównomierny , nazywa się go wówczas rozwojem dysharmonijnym . Jego przeciwieństwem jest rozwój harmonijny , w którego toku wszystkie funkcje i procesy psychiczne , jak również motoryka dziecka , rozwijają się mniej więcej równomiernie , prawidłowo , rytmicznie .

W ciągu kolejnych pokoleń tempo rozwoju zwiększa się , czyli następuje przyspieszenie rozwoju polegające na tym , że współczesne pokolenia dzieci osiągają wcześniej określone stadia czy etapy rozwojowe . Ten proces nazywa się akceleracją .

4. Stadia rozwoju ontogenetycznego

Periodyzacja rozwoju psychicznego jest to podział całego życia człowieka na okresy (stadia , fazy) , czyli odcinki wyodrębnione na podstawie swoistych właściwości wieku .

Podział życia ludzkiego na stadia i ustalenie , choćby w przybliżeniu , ich granic czasowych jest zadaniem bardzo trudnym przede wszystkim ze względu na to , że na kształtowanie się właściwości rozwojowych wpływają w znacznym stopniu , oprócz różnic indywidualnych , zewnętrzne warunki życia człowieka i czynniki społeczno - kulturowe .

Okresy rozwoju według M. Żebrowskiej :

1. niemowlęctwo - pierwszy rok życia ;

2. wiek poniemowlęcy - 1-3 lat ;

3. wiek przedszkolny - 3-7 lat ;

4. młodszy wiek szkolny - 7 - 11-12 lat ;

5. wiek dorastania - 12-13 - 17-18 lat .

Kryteria podziału na powyższe okresy rozwojowe :

• zmiany w świadomości dziecka ;

• zmiany w zakresie aktywności dziecka ;

• formy i środki oddziaływania wychowawczego na dziecko .

Dodatkowe kryteria podziału :

• zmiany w emocjonalno - motywacyjnym podłożu aktywności dziecka ;

• zmiany w procesie socjalizacji dziecka ;

• zmiany w osobowości dziecka .

Szczegółowy podział rozwoju w okresie dzieciństwa :

1. okres prenatalny :

• rozwój w okresie płodowym :

• bruzdkowanie ,

• faza jajowa ,

• faza embrionalna ,

• faza płodowa ;

• narodziny ;

2. okres dzieciństwa :

• wczesne dzieciństwo (do 3 lat) :

• faza noworodka ,

• faza niemowlęcia ,

• faza małego dziecka ;

• wiek przedszkolny (od 3 do 6-7 lat) :

• faza I granica faz :

• faza II około 5 r.ż.

• późne dzieciństwo (od 6-7 do 11-12 lat) :

• faza I granica faz :

• faza II około 9 r.ż.

Aby mówić o etapach rozwojowych , przeprowadza się badania . W badaniach nad rozwojem można wyróżnić trzy podstawowe składniki zmian rozwojowych :

1. wiek (A) ;

2. czas pomiaru (T) ;

3. kohorta (pokolenie) (C) .

W związku z tym wyróżnia się trzy klasyczne strategie gromadzenia danych o rozwoju :

1. badania przekrojowe - polegają na porównywaniu pomiarów określonej zmiennej , mierzonej jeden raz w tym samym czasie w różnych grupach reprezentujących różny wiek ;

2. badania podłużne - polegają na powtarzaniu pomiaru interesującej zmiennej u tej samej osoby , na ogół w stałych odstępach czasu kalendarzowego , wraz z upływem życia badanego ;

3. badanie odstępów czasowych - polega na jednokrotnym pomiarze interesującej zmiennej u osób w tym samym wieku , lecz w różnym czasie historycznym , tzn. u osób , które pochodzą z różnych kohort .

Te plany badawcze mają zalety , ale i wady .

Metodologicznie bardziej poprawne są plany badań sekwencyjnych , zapoczątkowanych przez Schaie w 1965 r. , w ramach ogólnego modelu rozwoju zakładającego , że zmiany w zachowaniu są funkcjonalnie zależne od trzech czynników (A , T , C) oraz wzajemnych ich kombinacji .

B = f (A , T , C) (T*T , A*C , T*C , A*T*C)

5. Mechanizmy i prawa rozwoju

Psychologia rozwojowa zajmuje się także wyjaśnianiem dynamiki rozwoju , jego mechanizmów i prawidłowości . Dla zrozumienia tych prawidłowości i mechanizmów rozwoju , głównie ontogenetycznego , a także do opisu całokształtu zmian rozwojowych stosuje się następujące pojęcia :

1. dojrzewanie - jest to proces fizycznego wzrostu , doprowadzający do takiego stopnia rozwoju organizmu , który warunkuje rozwój w zakresie danej funkcji lub całego zachowania jednostki ;

2. uczenie się - jest to nabywanie doświadczeń ; aby osiągnąć optymalne wyniki w uczeniu się , musimy być do tego przygotowani , czyli organizm powinien być dojrzały do podjęcia tego typu działalności ;

3. wdrukowanie (impriting) - jest to proces „zakodowania” określonych reakcji i uczuć w okresach krytycznych , specyficzny rodzaj zdobywania doświadczeń (uczenia się) we wczesnych okresach życia , swoista forma uczenia się przez naśladownictwo ;

Optymalny okres rozwoju to okres najbardziej korzystny , w którym dziecko osiąga najlepsze efekty . Obok okresów optymalnych istnieje w psychologii rozwojowej pojęcie okresu krytycznego , związanego głównie z całą koncepcją wczesnych doświadczeń . W takim wypadku okres krytyczny występuje wówczas , gdy dany rodzaj bodźców wywołuje głębsze zmiany w zachowaniu osobnika wyłącznie w ściśle określonym i stałym czasie .

Dla osiągnięcia dojrzałości psychicznej człowieka konieczne jest kształtowanie się i doskonalenie różnych rodzajów czynności . Prawa rozwoju czynności w ontogenezie nie zostały jeszcze dokładnie poznane . Prawidłowością stosunkowo najlepiej wyjaśnioną jest przechodzenie w toku rozwoju osobniczego od czynności wykonywanych na przedmiotach do czynności umysłowych zachodzących „w głowie” , w myśli . Proces ten nazywa się interioryzacją , czyli uwewnętrznieniem czynności ludzkich .

Dopełnieniem procesu interioryzacji czynności jest ich eksterioryzacja , czyli możliwość przechodzenia od czynności wewnętrznych , umysłowych do działań przedmiotowych . Czynności umysłowe konkretyzują się wówczas w formie zmaterializowanych , realnych działań zewnętrznych .

Innymi pojęciami wyjaśniającymi zakres zmian rozwojowych w ontogenezie są pojęcia różnicowania i scalania , stanowiące jakby dwie wzajemnie dopełniające się tendencje w rozwoju . Dyferencjacja (różnicowanie) polega na tym , iż jednostka w swym rozwoju przechodzi od ogólnej aktywności całego organizmu do specyficznych reakcji na określone rodzaje bodźców środowiska oraz wytwarza rozmaite schematy , czyli wzorce czynności . Integracja (scalanie) zaś polega na tym, że schematy funkcjonalne są coraz silniej wzajemnie skoordynowane , tworzą nowe zespoły czynności umożliwiające działania złożone , za pomocą których człowiek dostosowuje się do wymagań środowiska , a zarazem aktywnie zmienia swoje otoczenie .

6. Czynniki rozwoju

W początkowym okresie rozwoju psychologii rozwojowej jako nauki padło pytanie „ Jakie czynniki decydują o określonym rozwoju człowieka ? ” . W połowie XIX w. powstały dwie teorie :

1. natywizm - stwierdzała , że o całokształcie zmian w rozwoju człowieka decydują czynniki wrodzone , związane z konstrukcją umysłu ludzkiego , niezależne od doświadczenia i czynników zewnętrznych - jej przedstawicielem był Stanley Hall ;

2. empiryzm - stwierdzała , że środowisko wyznacza rozwój jednostki , umysł ludzki jest pierwotnie nie ukształtowany, napełnia go wiedzą dopiero doświadczenie - jej głównymi przedstawicielami byli John Lock i John Watson .

Obydwie te teorie były jednostronne . Z czasem powstała - głoszona m.in. przez Williama Sterna - teoria konwergencji , która łączyła poprzednie twierdząc , że zarówno czynniki wrodzone , jak i środowisko wywierają wpływ na rozwój i kształtowanie się psychiki człowieka .

Pomimo , że połączono te dwa czynniki , trwały spory na temat ich ważności aż do lat 40-tych XX w. , kiedy zaczęto się zastanawiać nad ich wzajemnym współdziałaniem . Wtedy też powstała teoria czteroczynnikowa , stworzona przez psychologów radzieckich , którą w Polsce spopularyzowała Maria Żebrowska . W myśl tej teorii na rozwój człowieka mają wpływ :

1. zadatki organiczne - wrodzone wyposażenie anatomiczno - fizjologiczne ;

2. własna aktywność i działalność jednostki ;

3. środowisko ;

4. wychowanie i nauczanie .

Klasyfikacja czynników rozwoju ontogenetycznego :

1. warunki rozwoju :

• genetyczne :

• genotyp to wyposażenie organiczne jednostki ,

• zasada epigenezy polega na tym , że rozwój przebiega wg podstawowego planu ;

• ekologiczne (środowiskowe) :

• czynniki biogeograficzne (rozmaite składniki środowiska naturalnego) ;

• czynniki ekonomiczne i społeczno - kulturowe .

2. wyznaczniki rozwoju :

• aktywność :

• jest charakterystycznym stanem i podstawową cechą każdego organizmu żywego , która sprawia , że ten organizm reguluje czynnie swe stosunki ze światem zewnętrznym ,

• podlega kształtowaniu i doskonaleniu wraz z wiekiem ,

• jej cechą jest plastyczność oznaczająca zdolność do wytwarzania nowych form czynności i działań bądź do przekształcania czynności już opracowanych albo też nadawania im innego kierunku ;

• wychowanie :

• jest historycznie zmienny ,

• jego rola i funkcja zmienia się również w toku rozwoju osobniczego .

Współcześni psychologowie próbowali wprowadzić inne sposoby klasyfikowania czynników , m.in. Jean Piaget . Stworzył całą teorię rozwoju człowieka na bazie inteligencji . Wymienił inne czynniki rozwojowe :

1. równoważenie (wszystko dąży do równowagi) ;

2. dojrzewanie ;

3. oddziaływanie społeczne ;

4. nabywanie doświadczeń .

We współczesnej psychologii rozwojowej wszelkie próby zmian treści nauki polegają na zmianie nazewnictwa , ale sama treść pozostaje w rzeczywistości taka sama .

Wilhelm Wundt (1832-1920) - niemiecki psycholog , fizjolog i filozof , profesor uniwersytetów w Heidelbergu i Lipsku; założyciel pierwszego w świecie laboratorium psychologii eksperymentalnej w Lipsku (1879 r.) ; inicjator psychologii fizjologicznej .

Stanley Granville Hall (1846-1924) - amerykański pedagog i psycholog , profesor i rektor uniwersytetu w Worcester ; reprezentant naturalizmu w wychowaniu ; założyciel pierwszego w USA eksperymentalnego laboratorium psychologicznego .

Jan Władysław Dawid (1859-1914) - polski psycholog i pedagog , radykalny działacz polityczny i publicystyczny ; pionier pedagogiki i psychologii eksperymentalnej w Polsce ; jego największe dzieła to : Inteligencja , wola i zdolność do pracy , Program spostrzeżeń psychologiczno - wychowawczych nad dzieckiem , Nauka o rzeczach .

Elizabeth Bergner Hurlock (ur. 1898) - psycholog amerykański , profesor psychologii rozwojowej na uniwersytecie w Pensylwanii ; autorka wielu podręczników z zakresu psychologii rozwojowej , m.in. Rozwój dziecka .

M. Przetacznik - Gierowska , G. Makiełło - Jarża : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego .

Maria Żebrowska (1900-1978) - psycholog , profesor Uniwersytetu Warszawskiego ; zajmowała się m.in. problemami wychowania dzieci zaniedbanych i trudnych oraz psychologią rozwojową .

M. Przetacznik - Gierowska , G. Makiełło - Jarża : Psychologia rozwojowa i wychowawcza wieku dziecięcego .

Np. badania prof. Lorenza - „zjawisko powtarzania za matką” - kaczki i gęsi - ok. 12-24 godzin po wylęgu idą za nie swoją matką ; dziecko po porodzie uzna za matkę tą osobę , do której się zbliży .

John Broadus Watson (1878-1958) - psycholog amerykański ; twórca i czołowy przedstawiciel behawioryzmu ; główne jego prace traktowały o zachowaniu się zwierząt i zachowaniu się małych dzieci .

William Stern (1871-1938) - niemiecki filozof i psycholog , profesor uniwersytetów we Wrocławiu i Hamburgu ; jeden z twórców psychologii różnic indywidualnych i personalizmu psychologicznego ; prowadził badania eksperymentalne z zakresu psychofizyki .

Jean Piaget (1896-1980) - szwajcarski filozof , psycholog i pedagog , z wykształcenia biolog ; główne jego prace z zakresu psychologii rozwojowej to: Mowa i myślenie u dziecka , Dokąd zmierza edukacja .

psychologia rozwojowa = psychologia ciągu życia

---