Sylwetka i twórczość Andrzeja Bursy

Andrzej Bursa

języki: polski 0x01 graphic

Poeta, prozaik, dziennikarz. Urodził się 21 marca 1932 w Krakowie, zmarł nagle 15 listopada 1957 (przyczyną śmierci była wrodzona wada serca).

Zaliczany do pokolenia "Współczesności", debiutującego około 1956 roku. Jeden z polskich "poetów przeklętych". Jego legenda niedostosowanego do świata buntownika jest na tyle silna, że ciągle - niesłusznie - przypisuje mu się samobójczą śmierć.

Urodził się 21 marca 1932 w Krakowie. Jego matka, Maria z Kopycińskich, nauczycielka, pochodziła z mieszczańskiej, katolickiej rodziny. Ojciec, Feliks, społecznik i również nauczyciel, po II wojnie światowej zaangażował się w działalność polityczną. Różnice światopoglądowe stały się przyczyną rozwodu rodziców Bursy (1947), a komunistyczne poglądy ojca - podłożem jego wieloletniego konfliktu z synem.

Podczas wojny Bursa uczęszczał na tajne komplety. Regularną naukę rozpoczął w 1945, w V Gimnazjum i Liceum im. Jana Kochanowskiego w Krakowie. W czerwcu 1950 przystąpił do matury. Nie zdał jej m.in. z powodów politycznych - wystąpił ze Związku Młodzieży Polskiej, zniechęcony konformizmem kolegi, który należał do organizacji wyłącznie w celu otrzymania dodatkowych punktów na egzaminach na studia. Ostatecznie Bursa zdał maturę eksternistycznie w 1951. Jeszcze jako uczeń poznał swoją przyszłą żonę - Ludwikę Szemioth (ur. 1930), studentkę ASP.

We wrześniu 1951 zapisał się na studia dziennikarskie na Uniwersytecie Jagiellońskim. Zniesmaczony indoktrynacją, szybko przeniósł się na bułgarystykę. W lutym 1952 poślubił Ludwikę Szemioth. Wkrótce przyszedł na świat ich syn Michał. Bursa zadebiutował 16 maja 1954 opublikowanym w "Życiu Literackim " wierszem "Głos w dyskusji o młodzieży". W tym samym roku rozpoczął pracę dziennikarza (działów rolnego, reportażu i kultury) w "Dzienniku Polskim". Zajęcie to, jałowe, znaczone interwencjami cenzury, podjął wyłącznie dla pieniędzy (z przyczyn materialnych przerwał w 1955 studia bułgarystyczne).

Przełomem w życiu Bursy był rok 1956. Rozpoczął wtedy współpracę z teatrem Tadeusza Kantora "Cricot 2" oraz kabaretem Piwnica pod Baranami i aktywnie uczestniczył w życiu literackim Krakowa. Jego poglądy polityczne i poetyka wyklarowały się pod wpływem październikowej "odwilży". Istnieją spory co do tego, czy Bursa należał do PZPR, czy był jedynie kandydatem - w każdym razie po Październiku definitywnie zerwał z partią. Wykreślił się również z ksiąg parafialnych - była to deklaracja tyleż ateizmu, co buntu wobec powszechnego powrotu do Kościoła, który znów mógł legalnie funkcjonować.

Wiersze z tego okresu stanowią samooskarżenie - i oskarżenie własnego pokolenia - o hołdowanie pozorom, konformizm i przybieranie masek. Poeta ostro ukazuje postawę człowieka żyjącego w świecie totalitaryzmu: osaczonego przez biurokrację, zagubionego w "piekle codzienności", powoli przyjmującego rolę ofiary, a jednocześnie kata. Demaskuje przy tym konwencje literackie (romantyzm) i ideowe (patriotyzm) - stąd nieraz oskarżano go o nihilizm i "szarganie świętości".

Świat wierszy Bursy przepełnia okrucieństwo, sadyzm i absurdalne cierpienie, przed którym w nikłym stopniu chroni życie prywatne i rodzina. Więzi międzyludzkie same zresztą ulegają rozpadowi. Społeczeństwo jest zatomizowane, granica między dobrem a złem zatarta, a komunikacja zakłócona przez frazesy. W warstwie stylistycznej utwory Bursy wyszydzają retorykę socrealizmu i banały języka potocznego.

Ostatnie miesiące życia poety to czas dramatyczny i pełen niepowodzeń. Debiutancki tomik "Kat bez maski" został odrzucony przez Wydawnictwo Literackie. Bursa zrezygnował z pracy w "Dzienniku Polskim" po tym, jak redakcja opatrzyła drastycznymi poprawkami cenzorskimi jego reportaż o Polakach wracających z ZSRR. Wreszcie, na kilka dni przed śmiercią, został pominięty w werdykcie jury na I Festiwalu Młodej Poezji Polskiej w Poznaniu.

W 1958 Wydawnictwo Literackie opublikowało jego debiutancki tom "Wiersze". Podczas II Festiwalu Młodej Poezji Polskiej w Poznaniu poeta otrzymał pośmiertnie nagrodę za najciekawszy debiut poetycki roku.

Legenda Bursy buntownika w pewnym stopniu przyćmiła jego dokonania literackie. Tymczasem był to autor dojrzałych, nowatorskich dzieł, m.in. porównywanego do "Kwiatów zła" Baudelaire'a poematu "Luiza" i surrealistycznej powieści "Zabicie ciotki" (adaptacji filmowej dokonał Grzegorz Królikiewicz w 1984). Jego poszukiwania artystyczne wskazują, że gdyby osiągnął dojrzałość, miałby szansę znaleźć oryginalny język poetycki o wielkiej sile wyrazu, będący kontrapunktem dla polskiego romantyzmu.

Bibliografia:

"Poezje wybrane". Wybór, wstęp i opracowanie Stanisław Stanuch. Ludowa Spółdzielnia Wydawnicza, Warszawa 1977. Biblioteka Poetów.
"Utwory wierszem i prozą". Wybrał, opracował i wstępem poprzedził Stanisław Stanuch. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1969 (1973, 1982).
"Luiza" i inne utwory. Wybrał i wstępem opatrzył Maciej Chrzanowski. Młodzieżowa Agencja Wydawnicza, Warszawa 1988.

O poecie pisali:

Stanisław Czycz w opowiadaniu "And" przedstawił ostatnie dni życia Bursy i stworzył przenikliwy portret psychologiczny poety - Stanisław Czycz, "And", "Twórczość", 1961, nr 3; [w tegoż:] "Ajol i Laor". Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996; "Wiersze. Proza". Wybrał Krzysztof Lisowski. Wydawnictwo Literackie, Kraków 2001.
Stanisław Stanuch, "Andrzej Bursa". Państwowy Instytut Wydawniczy. Warszawa 1984. Portrety współczesnych pisarzy polskich.
Maciej Chrzanowski, "Andrzej Bursa. Czas, twórczość, mit". Krajowa Agencja Wydawnicza, Kraków 1986.
Stanisław Stanuch, "Kaskader uczuć", [w pracy zbior.:] "Kaskaderzy literatury". "O twórczości i legendzie Andrzeja Bursy, Marka Hłaski, Haliny Poświatowskiej, Edwarda Stachury, Ryszarda Milczewskiego-Bruno, Rafała Wojaczka". Pod redakcją Edwarda Kolbusa. Wydawnictwo Łódzkie, Łódź 1986.
Ewa Dunaj-Kozakow, "Bursa". Wydawnictwo Literackie, Kraków 1996.
Stanisław Czycz, "Bursa", [w:] "Stanisław Czycz mistrz cierpienia". Zebrał i opracował Krzysztof Lisowski. Wydawnictwo Literackie, Kraków 1997.

Autor: Małgorzata Olszewska, grudzień 2007, tekst opracowany do projektu internetowej "Antologii polskiej poezji od Średniowiecza do wieku XXI"

http://www.culture.pl/pl/culture/artykuly/os_bursa_andrzej