Sylwetka twórcza A. Słonimskiego

Antoni Słonimski - biografia

Antoni Słonimski urodził się 15 listopada 1895 roku w Warszawie. Pochodził z żydowskiej rodziny zasłużonej w przeszłości dla polskiej nauki i kultury. Abraham Sztern, jego pradziad, przynależał do Towarzystwa Przyjaciół Nauk. Chaim Zelig Słonimski, jego dziadek, był wielokrotnym laureatem przeróżnych międzynarodowych nagród matematycznych. Stanisław Słonimski, jego ojciec, uchodził w Warszawie za znakomitego lekarza, a w dodatku bezinteresownego społecznika.

Młody i wszechstronnie uzdolniony Antoni po ukończeniu gimnazjum dostał się na warszawską Akademię Sztuk Pięknych. Na ostatnim roku studiów zorganizowano kilka wystaw jego obrazów, między innymi w prestiżowej warszawskiej Zachęcie. ASP ukończył w 1917 roku. Jednocześnie, obok malowania, rozwijał swój talent literacki. Jeszcze w czasie trwania pierwszej wojny światowej współpracował z takimi czasopismami kulturalnymi jak „Pro Arte” i „Sowizdrzał”. W tym drugim piśmie był głównym karykaturzystą. Z czasem jednak na łamach tego tygodnika pojawiało się więcej jego tekstów niż prac plastycznych.

Rok 1918 był rokiem przełomowym dla kariery Słonimskiego Wtedy to na dobre porzucił malarstwo na rzecz poezji. Wiosną na łamach „Kuriera Warszawskiego” ukazały się trzy sonety jego autorstwa. Na jesień opublikował swój pierwszy tomik poezji zatytułowany Sonety. Pod koniec roku wraz z przyjaciółmi - Julianem Tuwimem i Janem Lechoniem otworzył kawiarnię poetycką „Pod Pikadorem”, gdzie wkrótce zaczął funkcjonować kabaret, a także grupa poetycka określana mianem skamandrytów.

Słonimski oczywiście współpracował z naczelnym organem prasowym ugrupowania, czyli pismem „Skamander” od jego początku w roku 1920 do wybuchu drugiej wojny światowej (z przerwą w latach 1928-1935). Poeta pisał poza tym do „Zdroju”, „Kuriera Polskiego”, a od 1924 roku dla „Wiadomości Literackich”, gdzie odpowiedzialny był za prowadzenie stałego felietonu, działu recenzji teatralnych, a także uszczypliwych recenzji zatytułowany „Książki najgorsze”. Jako publicysta opowiadał się za racjonalizmem i demokracją. Potępiał komunizm i nacjonalizm. Przez długi czas popierał obóz piłsudczyków aż do momentu, gdy z inicjatywy Marszałka powstał obóz w Berezie Kartuskiej, gdzie więziono oponentów politycznych sanacji.

Poeta miał wielkie poczucie humoru, co wyrażał nie tylko w felietonach i recenzjach pisanych do znanego pisma satyrycznego „Cyrulik Warszawski”, lecz przede wszystkim w tekstach kabaretowych. Jego skecze i piosenki znalazły się w programach największych międzywojennych polskich kabaretów: „Qui pro quo”, „Perskie Oko”, „Banda”, „Czarny Kot”, „Stańczyk”, „Ali Baba”, „Tip Top”, ale też rosyjskiego kabaretu awangardowego „Niebieski Ptak”. Ponadto był również współpracownikiem działu rozrywki Polskiego Radia.

Od momentu debiutu Słonimski pisał bardzo dużo. W 1919 roku ukazał się kolejny tomik jego poezji - Harmonia, a rok później Parada. Publikował również zbiory felietonów Wycieczki osobiste (w 1920 roku) i satyry pisane wspólnie z przyjaciółmi (Faceje republikańskie z Lechoniem i Pracowita pszczółka z Tuwimem). Publiczności międzywojnia dał się poznać również jako powieściopisarz scence-fiction. Zainspirowany dziełami Wellesa napisał w 1924 roku Torpedę czasu, a dwa lata przed wybuchem wojny opublikował Dwa końce świata.

Ważną rolę w twórczości poety odegrały podróże zagraniczne. Jeszcze przed wybuchem pierwszej wojny światowej odwiedził Francję i Niemcy. W 1922 roku zwiedził kraje basenu Morza Śródziemnego. Był też w Brazylii, Danii, na Bliskim Wschodzie, Związku Radzieckim i wielokrotnie w Wielkiej Brytanii.

W 1933 roku ożenił się z Janiną Konarską, bardzo utalentowaną malarką. Po wybuchu drugiej wojny światowej razem wyjechali do Francji. W 1940 roku, po kapitulacji Paryża, przenieśli się do Londynu. Tam Słonimski opublikował tom poezji do dziś porównywany z Bagnetem na broń! Broniewskiego, czyli Alarm. Do zakończenia wojny jego druk był aż pięciokrotnie wznawiany. Na emigracji współpracował z „Polską Walczącą”, „Wiadomościami Polskimi”, „Robotniku Polskim”, a w latach 1942-1946 wraz z Karolem Estreicherem redagował miesięcznik „Nowa Polska”.

W stolicy Wielkiej Brytanii Słonimski osobiście poznał swoich ulubionych pisarzy (H.G. Wellesa i Bernarda Shawa). Polski poeta należał do specjalnej grupy układającej program UNESCO, a w latach 1946-1948 stał na czele międzynarodowej sekcji literatury działającej w ramach UNESCO. W 1948 roku powrócił na krótko do Polski, by wziąć udział w Kongresie Intelektualistów w Obronie Pokoju, który odbył się we Wrocławiu. W 1949 roku objął stanowisko dyrektora Instytutu Kultury Polskiej w Londynie.

W 1951 roku Słonimski powrócił na stałe do Polski i wznowił swoją działalność poetycką i pisarską. Nawiązał współpracę z takimi czasopismami jak: „Nowa Kultura”, „Świat”, „Szpilki”, „Przegląd Kulturalny” czy „Tygodnik Powszechny”. Działał równie aktywnie w organizacjach zrzeszających ludzi pióra - od 1955 roku był członkiem zarządu Polskiego PEN Clubu, a od 1956 roku przez trzy lata pełnił funkcję prezesa Związku Literatów Polskich. Ponadto był wiceprezesem Rady Kultury działającej przy Ministerstwie Kultury i Sztuki. W 1955 roku odebrał Nagrodę Państwową I stopnia, rok później był laureatem nagrody literackiej miasta stołecznego Warszawy, a w 1965 roku nagrody Fundacji Jurzykowskiego w Nowym Jorku.

W latach sześćdziesiątych ubiegłego stulecia przeszedł do opozycji demokratycznej, ponieważ Władysław Gomułka odsunął go od sprawowania jakichkolwiek funkcji publicznych (ze względu na jego liberalne poglądy, a także żydowskie pochodzenie). W marcu 1964 roku razem z Janem Józefem Lipskim zorganizowali głośną akcję opozycyjną nazywaną Listem 34. Był to pierwszy zbiorowy protest intelektualistów polskich wobec polityki kulturalnej PRL-u. Głośno sprzeciwiał się tez państwowej akcji antysemickiej z 1968 roku. Władze oficjalnie zakazały wydawania jego dzieł, a opublikowane dotąd tomiki i powieści trafiły na słynną „czarną listę”. W 1975 roku podpisał się on również pod Memoriałem 59 oraz Listem 14 jako przeciwnik zamian planowanych w konstytucji PRL.

Antoni Słonimski zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie w wypadku samochodowym. Pochowano go razem z żoną na cmentarzu w Laskach. W testamencie zapisał prawa autorskie do swoich utworów Zakładowi dla Niewidomych w Laskach.

Twórczość Słonimskiego

Analizując twórczość poety w oczy rzuca się wielka dysproporcja ilościowa jeśli chodzi o wydane tomiki w okresie międzywojnia. W latach 1918-1928 ukazało się ich dziesięć, a przez następną dekadę zaledwie jeden. Wytłumaczenie tego stanu rzeczy łatwo znaleźć w biografii Słonimskiego. Zaangażowany społecznie i politycznie artysta z czasem zaczął odchodzić od poetyckiego środka przekazu na rzecz prozy, dramatu, satyry i publicystyki.

Skupiając się jedynie na poezji Słonimskiego należy zacząć od jego koncepcji poety. Widać tu doskonale różnorodność i wielość „masek”, jakie przybierał artysta. Uważał on bowiem, że poeta jest kimś wyróżniającym się z otoczenia, kimś świadomym swojej inności. Takie podejście określa się mianem parnasizmu, czyli wywyższania roli poety. Parnasizm był szczególnie widoczny w pierwszym etapie twórczości lirycznej Słonimskiego. Wiersze z tego okresu miały na celu wzbudzić zachwyt odbiorcy swoim kunsztem, wyrafinowaniem, słownictwem, tematyką ściśle artystyczną. Z drugiej strony jednak w niektórych wierszach przedstawiał poetę jako osobę stojącą na czele rewolucji, buntownika. Słonimski sam nazwał siebie kiedyś „anarchistą-syndykalistą”. Trzeci „autoportret” poety przedstawia go jako piewcę wartości moralnych znanych z powieści Dickensa. W wierszach odpowiadających temu nurtowi w twórczości Słonimskiego pojawia się mnóstwo rekwizytów kojarzonych z dziewiętnastowieczną Anglią.

Te trzy zgoła odmienne koncepcje mają jednak coś wspólnego. Dzięki nim Słonimski pokazał, że sztuka nie zna ograniczeń i nikt nie może ich narzucić poecie, zwłaszcza takiemu, który opanował sztukę słowa. Alina Kowalczykowa, autorka tekstu Liberał Zbuntowany - Antoni Słonimski pisze:

„Bo Słonimski wierzył - wtedy i do końca życia - że można zawsze odnaleźć słowa właściwe, że dla wyrażenia każdej myśli i każdego uczucia istnieją słowa odpowiednie i trafne, że język jest dostatecznie giętki, by wyrazić myśli zawikłane.”

Poeta zawsze kierował się w swojej twórczości przekonaniem, że to, co robi, jest dla ludzi, dla odbiorców. Nie pisał dla siebie. Dlatego też wiele z jego utworów zaczyna się od inwokacji do czytelnika. Starał się by jego wiersze były jasne i komunikatywne, ale wciąż pozostawały poetyckie.

Wczesne wiersze Słonimskiego były zdominowane przez sprawy artystyczne, a także elementy biograficzne poety. Tomy Droga na Wschód, Z dalekiej podróży, Oko w oko powstały jako efekt przemyśleń i podróży artysty do państw basenu Morza Śródziemnego i Brazylii. W tych trzech ostatnich widać, że Słonimski, zupełnie jak wielu innych polskich poetów, pozostawał pod wpływem twórców romantycznych. Łatwo dopatrzyć się w nich fascynacji Sonetami krymskimi Mickiewicza, która wyraża się głównie w stylizacji opisów natury.

Dzięki podróżom Słonimski wprowadził do swojej twórczości nowe doświadczenia intelektualne. Zetknąwszy się z inną kulturą, architekturą, egzotyką opisywał je w wierszach. Możliwość porównania Polski z innymi państwami wzmogła w nim jeszcze bardziej uczucia patriotyczne.

Poeta zdawał sobie sprawę, że przez swoje żydowskie pochodzenie różni się od większości polskiego społeczeństwa. Jednak wyznawane przez niego wartości pacyfistyczne pozwoliły mu na roztaczanie utopijnych wizji ponadnarodowego społeczeństwa, bez podziałów. Bohaterowie wielu jego wierszy uważali siebie samych za obywateli świata, a nie tylko Polski. Jednak często spotykał się z atakami ze strony polskiego społeczeństwa, które wytykało mu żydowskie pochodzenie. Jednym z efektów takiej sytuacji był wiersz Smutno mi Boże, opowiadający o smutku poety, spowodowanym odrzuceniem i alienacją. Właśnie taka bierna postawa jest jedną z cech Słonimskiego-poety, czymś nie do pomyślenia dla Słonimskiego-publicysty.

Swoje pacyfistyczne poglądy najlepiej przedstawił w poemacie Wieża Babel, w którym bezpardonowo wytknął fałsz militarystycznej propagandy. Poruszył również temat bezsensownej śmierci żołnierzy. Tekst utworu został znacznie okrojony przez ówczesną cenzurę i dopiero po latach czytelnicy mogli przekonać się o kunszcie całego poematu. Inną jego cechą była iście ekspresjonistyczna „gorączkowość”. Słonimskiemu zdarzało się pisać wiersze właśnie w takiej stylistyce. Czytając je odbiorca miał wrażenie, że widzi senny koszmar poety.

Słonimski miał ściśle określone przekonania polityczne i nie miał zamiaru nigdy ich ukrywać, także w swej twórczości. Sam siebie określał jako liberała. Czuł zagrożenie wybuchu kolejnej wojny światowej i podejrzewał, że wywołają ją Niemcy. Postulował do polskich polityków, by ci nie dali się zmanipulować zachodnim sąsiadom i nie szli z nimi na żadne ugody. Był jawnym wrogiem faszyzmu, czego dawał często dowodu, zwłaszcza w publicystyce.

Fakt rozpowszechniania się nazizmu spowodował pewne załamanie w poezji Słonimskiego. Poeta załamany takim stanem rzeczy zaczął tworzyć czarne i pesymistyczne wizje. W jego wierszach z lat trzydziestych pojawia się nawet trujący gaz. Słonimski ubolewał, że przez faszystów, tłum coraz bardziej przypomina motłoch. Obawiał się, że wkrótce nie będzie miał dla kogo pisać wierszy. Pomimo zbliżającej się katastrofy poeta wierzył, że przyszłość świata jest optymistyczna. Pogodził się z myślą, że jego pokolenie będzie musiało ponownie przecierpieć światowy konflikt, aby następne już nie musiały tego doświadczać.

Jak pisze Alina Kowalczykowa:

„W okresie dwudziestolecia między wojnami Antoni Słonimski należał do twórców ważących na przebiegu życia literackiego, był poczytny, atakowany przez przeciwników, skupiał wokół swego nazwiska sympatie kół liberalnych, nadawał ton i kierunek wielu polemikom, kampaniom publicystycznym i dyskusjom - był postacią pierwszego rzędu w życiu intelektualnym.”

Autorka skomentowała powojenny okres twórczości Słonimskiego następująco:

„W imponujący sposób dochował wierności swym ideałom w epoce kryzysu wartości i światopoglądowego chaosu. Taka stałość nie była wynikiem odgrodzenia się od świata - płynęła z tak głębokiego związku z realnym życiem, że zatrata wiary w sens i cel tego życia byłaby formą duchowej samozagłady - nie była więc możliwa. Był bowiem Słonimski człowiekiem dużej odwagi, ale nie płynęła ta odwaga z samotnictwa ani z pogardy, była jego sposobem życia wśród ludzi, wobec ludzi - i dla ludzi.”

Twórczość poetycka Antoniego Słonimskiego:
1918 (Warszawa) - Sonety
1919 (Warszawa) - Czarna wiosna
1919 (Warszawa) - Faceje republikańskie (wraz z Janem Lechoniem)
1919 (Warszawa) - Harmonia. Wieniec sonetów
1920 (Warszawa) - Parodia
1923 (Warszawa) - Dialog o miłości ojczyzny między Josephem a Stefanem
1923 (Warszawa) - Godzina poezji
1924 (Warszawa) - Droga na Wschód
1926 (Warszawa) - Z dalekiej podróży
1928 (Warszawa) - Oko w oko
1929 (Warszawa) - Wiersze zebrane

1935 (Warszawa) - Okno bez krat

1940 (Londyn) - Alarm

1941 (Londyn) - Popiół i wiatr

1945 (Warszawa) - Wiek klęski. Wiersze zebrane z lat 1939-1945

1958 (Warszawa) - Liryki

1961 (Warszawa) - Rozmowa z gwiazdą

1963 (Warszawa) - Wiersze 1958-1963

1965 (Warszawa) - Młodość górna. Wiek klęski. Wiek męski

1973 (Warszawa) - 138 wierszy

1974 (Warszawa) - Wiersze

Twórczość prozatorska Antoniego Słonimskiego:

1920 (Warszawa) - Wycieczki osobiste (wydane pod pseudonimem Pro-rok)

1922 (Warszawa) - Teatr w więzieniu

1923 (Warszawa) - Torpeda czasu

1925 (Warszawa) - Pod zwrotnikami czasu

1927 (Warszawa) - O dzieciach, wariatach i gramofonach (zbiór felietonów z „Cyrulika warszawskiego”)

1932, 1936, 1956 (Warszawa) - Kronika Tygodniowa (zbiory felietonów z „Wiadomości Literackich”)

1932 (Warszawa) - Moja podróż do Rosji

1937 (Warszawa) - Dwa końce świata

1957 (Warszawa) - Wspomnienia warszawskie

1959 (Warszawa) - Artykuły pierwszej potrzeby

1962 (Warszawa) - Załatwione odmownie

1966 (Warszawa) - Jawa i mrzonka

1968 (Warszawa) - Jedna strona medalu

1974 (Warszawa) - Obecność

1975 (Warszawa) - Alfabet wspomnień

Twórczość dramatyczna Antoniego Słonimskiego:

1927 (Warszawa) - Wieża Babel

1928 (Warszawa) - Murzyn warszawski

1930 (Warszawa) - Lekarz bezdomny

1934 (Warszawa) - Rodzina

W skrócie

Antoni Słonimski - pseudonim Pro-rok, urodzony 15 listopada 1895 roku w Warszawie, syn żydowskiego lekarza. Ukończył Akademię Sztuk Pięknych. Po wybuchu wojny znalazł się w Rosji, a następnie powrócił do rodzinnej Warszawy. Współpracował z tygodnikiem satyrycznym "Sowizdrzał" jako rysownik. Debiutował w 1913 roku w czasopiśmie "Złoty róg". Od 1917 roku należał do redakcji "Pro arte et studio". Był inicjatorem założenia kawiarni przyszłych skamandrytów - "Pod Pikadorem". Współtworzył czasopismo "Skamander". Jego pierwszy tomik poetycki - "Sonety" - ukazał się w 1918 roku. W jego twórczości ważna rolę odgrywała forma, oparta na klasycystycznych wzorcach, wzbogacana ciekawymi rymami i kunsztowną wersyfikacją (wpływ francuskiego parnasizmu). Postulował "sztukę dla sztuki". W jego utworach odnaleźć można zarówno elementy ekspresjonistyczne, jak i sentymentalne. Tworzył wiersze satyryczno-polityczne, kabaretowe. Nie obcy był mu również romantyczny patos i katastrofizm. Sprzeciwiał się faszyzmowi i rasizmowi. Był zwolennikiem pacyfizmu i antymilitaryzmu. W czasie II Wojny Światowej udał się do Francji, a następnie do Londynu. Tam, w latach 1942-1946 redagował miesięcznik "Nowa Polska". Był również przewodniczącym w literackiej sekcji UNESCO. Został również dyrektorem Instytutu Kultury Polskiej w Londynie. Na początku lat pięćdziesiątych powrócił do Warszawy. Był prezesem Związku Literatów Polskich. Zmarł 4 lipca 1976 roku w Warszawie.

Sylwetka twórcza A. Słonimskiego

- 2 -

---