WSPÓŁCZESNE RUCHY POLITYCZNE 

Wykład I

LIBERALIZM

1. Pojęcie liberalizmu.

2. Geneza liberalizmu.

3. Podstawowe wartości liberalizmu.

4. Rozwój liberalizmu - nurty.

 

  Ad. 1. Pojęcia:

1. liberalizm jako postawa człowieka wobec różnych problemów, czyli wobec różnych nurtów politycznych, a więc pobłażliwość, tolerancja liberała wobec innych nurtów. Obcy jest mu fanatyzm i dogmatyzm.

2. liberalizm jako kierunek myśli politycznej:

• doktryna liberalizmu ekonomicznego - zasada nieograniczonego zysku (własność prywatna i wolna konkurencja);

• doktryna liberalizmu politycznego - celem każdego ustroju publicznego winna być zasada, że interes indywidualny jest podstawą działania

• libertynizm - laicki ruch umysłowy zrodzony we Francji, skierowany przeciwko feudalizmowi i sceptycznym podejściu do religii (Diderot, Voltaire).

  Ad. 2. Geneza liberalizmu łączy się z kryzysem wartości feudalnych i wyłaniania się nowych grup np. mieszczaństwa, burżuazji, kupców.. Liberalizm jest wynikiem kapitalizmu. Istnienie tezy, która wiąże liberalizm z ruchami wolnościowymi. Powiązanie liberalizmu z rozwojem teorii sprawowania władzy (wtedy powstają pierwsze konstytucje). Liberalizm zrodził się z buntu przeciwko klasycznej filozofii polityki (absolutyzm). Przełom pojawił się w okresie renesansu. Od tej pory obowiązywała klasyczna filozofia polityki. Upatrywała ona cel państwa w dążeniu do doskonałości, cele jednostki i państwa były tożsame, a doskonałością była cnota. W renesansie jednak Machiavelli zaczyna zastanawiać się jaka władza jest skuteczna, a więc zmienia spojrzenie na cel państwa.

  Ad. 3. Wartości liberalne:

1. indywidualistyczna koncepcja człowieka, który jest najwyższą wartością sam w sobie, może ze sobą zrobić wszystko co zechce;

2. uznanie wolności za najwyższą wartość ideologiczną liberalizmu;

3. atomistyczna koncepcja społeczna - społeczeństwo jest to zbiór jednostek gdzie nie ma żadnych trwałych więzi;

4. równość wobec prawa i w prawie;

5. podmiotowe ujęcie praw naturalnych człowieka (prawo do życia, bezpieczeństwa, własności, oporu wobec tyranii);

6. idea państwa ograniczonego jeśli chodzi o władzę i funkcje - koncepcja państwa prawa;

7. wolny rynek jako podstawa funkcjonowania społeczeństwa w sferze gospodarczej i społeczno-politycznej;

8. ewolucjonizm - ciągły rozwój społeczny w drodze ewolucji.

Wykład II

 

1. Style myślenia liberalnego.

2. Główne nurty liberalizmu widziane poprzez fazy rozwojowe.

Ad. 1. Różnorodność myślenia liberalnego leżała u podstaw kształtowania się nurtów. Różnice te wynikają z różnej genezy liberalizmu. Kolebkami liberalizmu są Anglia i Francja. Pierwszy styl nawiązuje zatem do rozwoju historycznego Wielkiej Brytanii, drugi zaś Francji. I tak np. liberałowie brytyjscy odwołują się do rewolucji 1668r. i dynastii Stewardów. Świadectwa różnic myślenia liberalnego można upatrywać się w następujących nurtach:

• myślenie wigowskie (Wielka Brytania);

• nurt progresywistyczny (Francja) - progresja - postępować do przodu.

Nurt francuski jest mocno związany z nadziejami oświeceniowymi [definicja Kanta czym jest oświecenie]. Cechy francuskiego oświecenia to racjonalizm, kierowanie się rozumem w ułożeniu świata, co racjonalne to niemal idealne. Wiara w postęp możliwy dzięki rozumowi, który rozwiąże takie problemy jak nędza i głód. Liberałowie nurtu wigowskiego takiej wiary nie mają, są bardziej sceptyczni.

Cechy myślenia wigowskiego:

• akcentowanie liberalizmu (nie mają złudzeń);

• popieranie naturalnego rozwoju społeczeństwa;

• sceptyczny stosunek do haseł demokratycznych;

• traktowanie demokracji jako prawdopodobnie nieuniknionej;

• odmienne od progresywistów odnoszenie się do elit, które były dla nurtu wigowskiego czymś naturalnym;

• negacja postrzegania zjawisk życia społecznego przez pryzmat etyki;

• traktowanie człowieka jako z natury skłonnego do zła, który gdyby był dobry to i tak zniekształciłby własny obraz.

Cechy nurtu progresywistycznego:

• człowiek jest z natury dobry i będąc wolnym będzie się kierował rozumem (wolnomyślicielstwo);

• postęp przejawiał w tym, że człowiek miał się wyzwalać z pewnych wzorców obyczajowych;

• przekazanie większego zakresu roli państwa w społeczeństwie jako funkcję wychodzącą poza tradycję czystej klasycznej formy;

• wrażliwość na zło, nędzę;

• postęp miał przybliżać zasadę elementu sprawiedliwości społecznej.

Nurty te cechuje brak jednej wykładni sprawiedliwości społecznej, silne upolitycznienie, zidealizowanie. Style te przewijają się przez ostatnie półtora wieku.

Ad. 2. Liberalizm przeszedł przez 4 fazy rozwojowe: (główne nurty liberalizmu)

1. liberalizm klasyczny (schyłek XVII w. do poł. XIX w.). Przedstawicielem tej fazy był m. in.: John Lock (1632-1704). Napisał on „Dwa traktaty o rządzie” oraz „Listy o tolerancji”, w których  zawarł kwestie ustroju politycznego i gospodarczego. Twierdził, iż należy dążyć do pewnego consensusu i harmonizacji różnych interesów (reprezentuje liberalizm polityczny). Optował za monarchią konstytucyjną, w której władza nie jest skumulowana. Teorię tą uzupełnił Adam Smith (1790 - 1823) - (reprezentuje liberalizm ekonomiczny). W imię wolności miało dojść do umowy społecznej, wolności w sferze gospodarowania. Jego praca nosi tytuł „Badanią nad naturą i przyczynami bogactwa narodów”. Wypracował kanon liberalnej gospodarki jakim miała być sprawcza moc wolnego rynku. Twierdził, że polityka gospodarcza powinna używać takich instrumentów jak podatki. Głosił hasło wolności handlu. Kontynuatorem Smitha był David Ricards z dziełem „Zasady ekonomii politycznej”.  
   Istotną rolę odgrywały także koncepcje fizjokratów m. in. Franciszka Quesney'a (1674 - 1774). Quesney odwrotnie niż Smith twierdził, iż podstawą bogactwa jest to co dała natura, czyli ziemia, a gospodarka rolna powinna być oparta na wolności. Korzeniami swymi tkwił w feudalizmie, ponieważ wtedy wartością była ziemia. 
   Wolter wypowiadał się natomiast w „Listach do Anglików” o monarchii jako wzorze dla Francji. 
   Innym z fizjokratów był Beniamin Constant, który upowszechnił w XIX w. termin liberalizm. Wypracował ujęcie wolności i sprecyzował je. Dokonywał porównań ze starożytnością w dziele „O wolności starożytnych w porównaniu do wolności współczesnych”. W starożytności istniało prawo do współuczestniczenia w życiu politycznym (demokracja bezpośrednia). Dla współczesnych prawo to musi mieć wymiar indywidualny, zatem istnieje tu niezależność od przymusu. W tę sferę nie powinno ingerować się przez władze czy inną jednostkę. Koncepcja tzw. wolności  negatywnej, a więc zabezpieczenie przed przymusem. Interpretacja ta była podnoszona zwłaszcza po II wojnie św. 
   Przedstawicielami liberalizmu niemieckiego byli: Wilhelm von Humldett oraz Robert von Mohlt z dziełem „Nauka o policji zgodna z zasadami państwa prawnego”. Twierdzili oni, że należy dążyć do stworzenia państwa prawa. 
   W USA liberalizm stanowi silną formę. Mieści się w drugim etapie i odbiega od klasycznego nurtu.

2. liberalizm demokratyczny (demoliberalizm) trwał od poł. XIX w. do I wojny światowej. Głównymi przedstawicielami byli: Anglik John Steward Mill (1806 - 1873), który „O wolności” oraz „Rozważania o rządzie  reprezentacyjnym” i Francuz Alexis de Tocquewill (1805 - 1859) z dziełem „O demokracji w Ameryce”. Dopuszczali oni konieczność  demokratyzacji stosunków politycznych i wyjście ku powszechnemu prawu wyborczemu (w Anglii wynikła dyskusja na ten temat). Mill przestrzegał przed tyranią większości twierdząc, że demokracja to także uszanowanie praw mniejszości. Mówił, iż należy próbować zmniejszyć rozpiętości społeczne racjonalizując podział dochodu narodowego, zmniejszyć podatki, ograniczyć prawa dziedziczenia wielkich fortun. Podkreślał potrzebę respektowania praw kobiet i rozwój ruchów związkowych. Jego celem stało się dostosowanie poglądów do potrzeb społecznych. 
   Inni przedstawiciele tego nurtu to m.in.: Andrew Jackson (pocz. XIX w.), prezydent Jefferson - silne elementy republikańskie, Hans Kelsen (Austryjak z dziełem „O istocie i wartości demokracji” - wyznawał liberalizm demokratyczny.

3. liberalizm socjalny (socjalliberalizm) obejmował schyłek XIX w. i trwa do dziś.  
   W Angin przedstawicielami byli Leonard Hobhouse (1864 - 1909) i jego dzieło „Liberalizm” oraz  John Keynes, który otworzył podstawy dla państwa dobrobytu.  
   W USA teorię tą głosili m. in. F. D. Roosevelt oraz John Galbaraith, który otrzymał w 1908r. Nagrodę Nobla. Napisał on takie dzieła jak: „Państwo dobrobytu” i „Nowe społeczeństwo przemysłowe”.  
   Adolf Berle był twórcą wariantu kapitalizmu ludowego, dokonał analizy rozwoju takich procesów jak:

• rewolucja własnościowa - rozpad dotychczasowych przedsiębiorstw w spółki akcyjne; dekoncentralizacja własności  we własność powszechną;

• rewolucja w sferze zarządzania - co stało się funkcją menagerów;

• rewolucjach w dochodach - transfer dochodów z grupy właścicieli do grupy robotników.

1. liberalizm konserwatywny - nurt wiodący w latach 20-tych i 30-tych XX w. Stał się polemiką z liberalizmem socjalnym i innymi nurtami kolektywistycznymi. Protoplastą tego nurtu w Anglii był John Acton (1834 - 1902), którego cechuje nawrót do liberalizmu klasycznego. 
   Herbert Spencer natomiast próbował przenieść na grunt społeczny ewolucję darwinizmu, czyli wolną grę sił w sferze ekonomicznej, społecznej i politycznej. 
   Pozostali przedstawiciele tego nurtu to m. in. Fryderyk A. Von Hayek (1899-l9??) i jego „Droga do niewolnictwa” oraz „Konstytucje wolności”, Izaak Berli z wykładnią rozumienia wolności, Walter Lippman, Ludwik von Lizes, Frideman, James Bahamas itd.

 

Wykład III 19.10.1999 

Pojęcie idei wywodzi się z gr. idea, więc myśl; przewodnia, która wyznacza kierunek działania (niekoniecznie życia politycznego). Pojecie to pozstaje bliskie pojęciom: wyobrażenie, pomysł, koncepcja, pogIąd. Idea polityczna odnosi się do potrzeb życia politycznego i społecznego. Idee polityczne są elementarnymi, przewodnimi treściami myśli, ideologii i doktryn politycznych. Pojęcie to funkcjonuje od starożytności w różnych znaczeniach np.:

Platon uznawał istnienie „królestwa” niematerialnych idei a świat rzeczywisty jest ich odbiciem, idee istnieją według niego obiektywnie - idealizm obiektywny. Teoria dwóch światów i idei, przemijających zjawisk. Z idei dobra wywodzi się cały świat.

Arystoteles natomiast dążył do przezwyciężenia dualizmu. Według niego istota bytu znajduje się  w nim samym i urzeczywistnia się przez jej przejawy, bowiem idea i materia nie istnieją oddzieine.

Neoplatoniści twierdzili, że najpierw powstaje świat ducha, który jest sferą idei i wyższego poziomu bytu. I to na tych wzorach kształtuje się rzeczywistość.

Według teorii iluminacji św. Augustyna idee są prawzorami bytu i istnieją w umyśle Boga oraz odbijają się w rzeczywistości.

Kartezjusz wyóźnił trzy źródła pochodzenia idei: a. umysł człowieka; b. świat wewnętrzny - przyjęcie i ukształtowanie idei na podstawie obserwacji; c. zaszczepienie przez Boga - znajdujemy ją niezależnie od obserwacji, jest wrodzona.

John Lock - idee pochodzą wyłącznie z doświadczeń (spostrzeżenie), rodzą się później. W wyniku zewnętrznych dokonań powstają idee proste , a z nich umysł jest zdolny tworzyć idee złożone. Wiedza nie może wykraczać poza doświadczenie. Podstawą są idee podstawowe.

J. Berkeley - umysł ma do czynienia bezpośrednio tylko z ideami, które rozumie jako wyobrażenie. Istnienie idei abstrakcyjnej (np. rozciągłości) jest fałszywe. Wszelkie rzeczy istnieją wtedy gdy na nie patrzymy. Zejście do absurdu.

Dawid Hume - odbicie impresji, czyli wrażeń. Na drodze takich impresji powstają idee proste. W procesie kojarzenia następuje powiązanie tych prostych idei i pojawiają się pojęcia, które mają sens, a wtedy da się je sprowadzić do wrażeń (doświadczenie).

I. Kant - idee są wynikiem poznania. Na podstawie spostrzeżeń formułujemy pojęcia a szczeblem wyższym są idee. Ideałem czystego rozumu jest Bóg, którego istnienia nie da się dowieść, ani zaprzeczyć. Bóg pozostaje ideałem bezbłędnym i pojęciem, które koronuje i zamyka cale przeznaczenie.

Marksizm - odbicie w podświadomości rzeczywistości ukształtowanej przez sferę materialną.

L. Krzywicki - idee społeczne są wtórne do elementów materialno-rzeczowych. Są następstwem przemian zachodzących w gospodarce oraz odzwierciedlają dążenia i kierunki rozwoju. Możliwy jest renesans idei, odrodzenie w zmienionych warunkach (swoista wędrówka idei) oraz w sensie geopolitycznych i geograficznym. 

Myśl polityczna etymologicznie wywodzi się od pojęcia myśl jako czynność umysłowa (zdolność myślenia, funkcja umysłu, władza poznawcza rozumu). Myśl polityczna obejmuje te przejawy aktywności intelektualnej, które odnosi się do polityki. Obejmuje idee dotyczące człowieka w sensie politycznym oraz jego miejsca w systemie politycznych wyobrażeń, które odnoszą się do organizacji społeczeństwa. Rozwiniętą formą myśli politycznej są ideologie i doktryny polityczne.

Ideologia wywodzi się z gr. idea logos (słowo). Jest różnie wyjaśniana w naukach społecznych. Po raz pierwszy użyte przez fran. filozofa Antoniego Tracyta w 1796r. wyobrażeniach, myślach przewodnich). Szersze znaczenie temu słowu nadał Napoleon Bonaparte traktując je jako zbiór poglądów abstrakcyjnych i wątpliwych, ale mogących wpływać na kierunek ludzkich losów.

Karol Marks twierdził, że wyższe klasy tworzą różne ideologie aby oszukać najniższe warstwy.

Karol Durkheim swoim dziele „Ideologia i utopia” traktuje ideologię jako styl myślenia, który dotyczy interpretacji i oparty jest na nacjonalizmie. Dzieli ideologie na : a. totalne - które objaśniają całokształt życia; b. szczegółowe - które zajmują się wybranymi zjawiskami np. państwem, społeczeństwem.

Definicje ideologii w kategoriach opisowych:

Ideologia jest rozwiniętą formą myśli politycznej (obok doktryny i programu politycznego), stanowi usystematyzowany całokształt idei i poglądów na świat i życie społeczne, a także wartości i celów, właściwych dla danej grupy społecznej, określonego ruchu politycznego, bądź dla partii politycznej. Ideologia porządkuje idee, tworzy hierarchię, wyjaśnia obraz świata, ale jest bliska światopoglądowi. W jej skład wchodzą odpowiednio dobrane ustrukturalizowane koncepcje filozoficzne, prawne, etycze, religijne i ekonomiczne. Wtedy w jakiejś mierze może się podjąć opisania świata. Przez pryzmat wartości są oceniane różne sfery życia. Ideologia odnosi się do zestawu podstawowych wartości uznanych za najważniejsze dla zwolenników danej opcji politycznej. Proponuje własną interpretację zjawisk społecznych, czyni to jednostronnie. Jest to zjawisko naturalne w społeczeństwach pluralistycznych. Skoro funkcjonują różne ideologie to nie można ich zestawić w jedno, gdyż każda ideologia ma inne przesłanki. Możliwy jest jedynie consensus i koalicje. Ideologie z natury „upiększają” zakładane cele i obraz zdolny do zrodzenia celu.

Wszystkie ideologie:

• skracają perspektywę historyczną osiągnięciua celu;

• podkreślają blaski celu, który chcą osiągnąć;

• nie każda ideologia musi się składać z celów prawdziwych;

• nie muszą być usystematyzowane - istotne jest to, że ideologia zawiera określone wartości i już spełnia określone przesłanki np. ideologia narodowa, która ma doprowadzić naród do pozycji narodu wybranego, uzyskać państwo dla narodu.

 

Wykład IV 26. 10. 1999 

Doktryna łac. doctryne - nauka, nauczanie, wiedza; zespół poglądów, twierdzeń, przekonań z określonej dziedziny najczęściej dotyczącej filozofii, teologii, polityki i tym podobnych.

Pojęcie to funkcjonuje w odniesieniu do różnych aspektów życia społeczeństwa. Nie mówi się o doktrynach w takich dziedzinach jak fizyka, matematyka, ale filozofia, prawo, politologia czy nauki wojenne.

Doktryna polityczna w węższym znaczeniu obejmuje wyodrębniony w czasie i przestrzeni zakres problemów ideologii. Na tym gruncie mamy najczęściej doktrynę ekonomiczną, społeczną, polityczną. Na tym samym gruncie mogą występować koncepcje określonych osób np. doktryna prawa natury J. J. Rosseau, doktryna podziału władzy Monteskiusza czy doktryna Chruszczowa. Doktryna może być efektem zbiorowej myśli bądź pojedynczego polityka.

Doktryna polityczna w szerokim znaczeniu obejmuje doktrynę jako synonim ideologii stąd pojawia się doktryna m. in. konserwatywna, liberalna czy socjaldemokratyczna. Z reguły doktryna polityczna jest konkretyzacją ideologii (zatem nie jest tym samym). Ideologia ma charakter szerszy. Doktryna określa sposoby osiągania celów, ustala zespół działań i środków jakie prowadzą do tego celu stanowi także uporządkowany zbiórpoglądow  na organizację polityczną społeczeństwa (jednak bardziej precyzyjny niż ma to miejsce w ideologii), na problemy władzy i inne aspekty życia społecznego.

   Ideologia stwierdza, że będziemy dążyć do sprawiedliwości, doktryna natomiast ma określić w jaki sposób, czy na drodze przekształceń ewolucyjnych, czy walką, strajkiem, protestem, czy też będziemy bronić obecnego systemu jako optymalnego, a wszystko inne traktować jako złe. Doktryna precyzuje te założenia, które określa ideologia. Wyznaczenie jednak granicy między ideologią a doktryną jest niemożliwe i dlatego niektórzy stosują te pojęcia zamiennie. Różnica między ideologią a doktryną polega na stopniu systematyzacji, uszczegółowienia, a nie na ideach i wartościach, na których się opiera. Ma zatem charakter ilościowy i określa czas i metody, ale jakościowo od ideologii, z której wyrosła najczęściej się nie różni.

   Doktryna przenosi ideologię na grunt programów politycznych i praktycznej działalności rządu np. w tej chwili przygotowywany jest projekt budżetu na rok 2000, który jest programem wyznaczającym działalność rządu, ale w swoich założeniach będzie on się odwoływał do szerszego pojęcia jakim jest doktryna (wejście do UE, ochrona wartości narodowych). Program polityczny w wąskim czasie wskazuje na różne metody działania, aby zrealizować szersze cele zawarte w doktrynie i ideologii.

Płaszczyzny podrzędności doktryny w stosunku do ideologii:

• aksjologiczna - system wartości ideologii określa wartości doktryny;

• chronologiczna - ukształtowanie się ideologii z reguły poprzedza doktrynę;

• genetyczna - treść ideologii określa doktrynę (doktryna bardziej sprecyzowana).

Praklyka życia polilycznego:

Na gruncie jednej ideologii może kształtować się kilka doktryn politycznych i to w zależności od:

• sposobów osiągania celów;

• metod osiągania celów;

• uwarunkowań historycznych;

• uwarunkowań politycznych;

• cech osobowościowych przywódców;

• uwarunkowań ideologicznych.

 Jest np. ideologia chrześcijańsko-demokratycznn i na jej podstawie inna doktrynę kształtować będzie CDU-CSU w Niemczech niż partia chadecka w Ameryce Łacińskiej. Na doktrynę może wpływać fakt czy jest to kraj zdominowany przez katolicyzm, jak w Austrii, czy są to Niemcy, gdzie chadecja musi dojść do jakiegoś consensusu między protestantami a katolikami. Nieco inne założenia doktrynalne przyjmują skandynawskie partie chadeckie, gdyż tam dominuje protestantyzm, a religia jest państwowa. Poza tym ideologię kształtują tradycje historyczne i charakter narodowy. Ciężko jednak znaleźć potwierdzenie na taki model, że doktryna wyrasta wprost z ideologii.

 Na gruncie jednej doktryny mogą być formułowane różne programy polityczne. Założeniem doktryny AWS-UW jest dążenie do integracji z Europą Zachodnią. Inne założenia ma w AWS ZChN (narodowcy), gdyż obawiają się utraty charakteru narodowego, tradycji religijnych. Mimo, że AWS i UW dążą do integracji z Unią Europejską to liberalna UW akceptuje wspólnotę państw, a AWS wspólnotę narodów.

 W szczególnych przypadkach w XX w. doktryna nawiązywała do kilku ideologii. Tzn. istnieje jedna ideologia, ale pewne założenia są przejęte z innych np. we współczesnym neokonserwatyźmie przyjęto przynajmniej w dwóch płaszczyznach rozwiązania liberałów Hayeka. Współczesny konserwatyzm przyjął i zaakceptował w swoim programie własnosć prywatną i wolny rynek w mechanizmie gospodarczym, a także trójpodział władzy i nacjonalizm w formie popularyzatorskiej.

Modele stosunków ideologia - doktryna - program

Model klasyczny

 
 
 
 
 
 

  Z ideologii wyrasta doktryna, która bardziej sprecyzowana daje program polityczny, który w konsekwencji prowadzi do działania politycznego (ma realizować założenia programu). Czasami zdarza się:

 

  Mieści się w danej ideologii, ale również czerpie z innych np. neokonserwatyzm, socjaldemokracja (zaakceptowała własność prywatną), chrześcijańska demokracja. 
 

  Na gruncie jednej ideologii może się tworzyć wiele doktryn, a zarazem więcej programów, także w zależności od regionu świata czy poziomu cywilizacyjnego.

Dobrze sformułowana doktryna określa horyzont czasowy. Ideologia rzuca idee wolności, braterstwa, solidarności, ale nie mówi kiedy to ma być osiągnięte, doktryna zaś musi operowaa określonym terminem np. mte-glucja cu ropcjska jest określona czasowo. Program musi zawierać określone środki. Zatem i doktryna musi o-krc-slać środki techniczne prowadzące do osiągania celu i akceptujące uwarunkowania zewnętrzne (np. odrzucenie Polski jako przedmurza.Europy, ustosunkowanie się do sąsiadów).

  Doktryna musi się odwoływać do znanych dominujących wartości wartósci, do tych które są akceptowane w społeczeństwie, są przyjęte i podtrzymywane, musi być adekwania do stanu świadomości społecznej odwoływać się do doświadczeń społecznych, ocen, dążeń społeczeństwa. Musi wypracować takie mechanizmy, które pozwalają minimalizować błędy uniemożliwiające obserwację procesu zmian. Doktryna określa granicę kompromisu w stosunku do innych doktryn (np. przy formowaniu koalicji).

  Ze względu na różnorodność i rozmycie kryteriów, które występują przy systematyzacji doktryny polityczne z trudem poddają się klasyfikacji.

Kryteria klasyfikacji doktryn politycznych:

1. związek z określoną ideologią (konserwatywne, liberalne, chadeckie, socjaldemokratyczne, komunistyczne, ekstremistyczne);

2. dominującego adresata (członków partii politycznej, ruchu politycznego, obywateli państwa, grupy etnicznej, społeczności międzynarodowej np. nierozprzestrzenianie broni atomowej; z reguły odwołuje się do szerokiej grupy);

3. rodzaj instytucji albo organizacji, które formułują doktrynę i które ją realizują (partie polityczne, ruchy polityczne, państwo, związki wyznaniowe, organizacje etniczne);

4. wyrażonych treści; jak jest sytuowana w życiu:

• reakcyjne - reakcja na występujące zmiany;

• konserwatywne - odwołują się do doświadczeń przeszłości, niechętne są zmianom, zakładają utrzymanie status quo;

• reformistyczne - opowiadają się za reformowaniem (socjaliści i socjaldemokraci);

• rewolucyjne - typowe dla komunizmu (bolszewizm, trockizm, maoizm).

Od XX w. doktryny podobnie jak partie i ruchy polityczne charakteryzowane są jako prawicowe, lewicowe i centrowe. Jest to bardzo niewyraźny podział. Miejsca jakie zajmowały i zajmują partie kształtują się od Rewolucji Francuskiej. I tak od lewej: partie radykalne, reformistyczne, centrowe, prawica, skrajna prawica.

Prawica - ideologie i doktryny niechętne radykalnym zmianom, eksponują tradycję i takie waności jak religia, kultura, tradycja państwowa, duch narodowy. Wyrażają interesy ludzi zadowolonych z istniejącego porządku, opowiadają się za społeczeństwem naturalnie zróżnicowanym i hierarchicznym z najwyższą elitą na szczycie.

Lewica - hasła egalitaryzmu, równości, sprawiedliwości społecznej, równość to stan naturalny, domagają się demokratyzacji życia politycznego, niektóre partie lewicowe akceptują możliwości użycia siły, przymusu, buntu i rewolucjii w dążeniu do osiągnięcia zmian. Ultralcwica: komunizm, neomonarchizm, trockizm.

Centrum - opowiadają się za utrzymaniem równowagi między interesami grup społecznych, domagają się by państwo łagodziło skutki wolnej gry sił rynkowych. Partie chrzcścijańsko-demokratyczne, agrarne, liberalne.

Funkcje doktryn politycznych:

1. swoiste narzędzie walki o władze polityczną - prezentują własne wartości ideologiczne, krytycznie odnoszą się do innych wartości formowanych przez inne obozy, głoszą własne programy;

2. służą poszerzaniu akceptacji władzy politycznej (legitymizacji) - przekonują społeczeństwo, że ta władza jest prawowita;

3. narzędzie propagandy i agitacji - dąży do rozszerzania kręgu zwolenników poza tych, którzy należą do partii;

4. element integrujący członków partii albo ruchu politycznego - zwolennicy przyjmują dane wartości ideowe, system wartości i akceptują metody i proponowane działania;

Z reguły doktryna i program realizują wszystkie funkcje jednocześnie, w zależności od sytuacji to różnicują. 

Program polityczny - stanowi konkretyzację doktryny w określonych ramach czasowych, terytorialnych, spoleczno-politycznych i międzynarodowych. Niekiedy, podobnie jak ideologia utożsamiana jest z doktryną, tak i program także jest utożsamiany z doktryną. Programy zawierają część wprowadzająca, nawiązującą do doktryny i ideologii, niekiedy zarys wizji politycznek określonej przez system wartości, wskazują minimalne i maksymalne cele w kwestiach ustrojowych oraz określają tryb postępowania w konkretnej rzeczywistości, w konkretnym czasie.

Do podmiotów, które formułują programy polityczne i rrealizują je należą głównie partie, ruchy społeczne i polityczne, elity władzy, wybitni przywódcy państwowy czy liderzy partyjni.

Program w sensie formalnym jest to po prostu dokument, który zawiera opis celu, opublikowanie programu partii.

Ruch (kategoria) definiuje wszelkie zmiany i procesy jakie zachodzą we wszechświecie, wszystko co się rusza: ludzie zwierzęta, rośliny, atomy.

  Sposób istnienia materii, a także myślenia stanowi immanentny atrybut rozwoju człowieka poprzez spostrzeżenia, proces myślenia, dochodzenie do wiedzy, wszelkie postawy. Ruch myśli, kontrowersji, idei jest cechą immanentną różnych grup społecznych i całej ludzkości. Dzięki ruchom zmienia się nie tylko świat materialny, ale także człowiek i formy organizacji życia zbiorowego. Zmienia się organizacja polityczna społeczeństwa, na podłożu działań wielkich grup społecznych rozwijają się ruchy społeczne i polityczne. Od XVIII i XIX w. ruchy polityczne wywierają duży wpływ na współczesne państwo, stosunki międzynarodowe i szerzej rzecz biorąc na współczesną cywilizację i organizację polityczną społeczeństwa.

Ruch społeczny - określa świadome, zbiorowe dążenie i szczegółową działalność ludzi, którzy zmierzają do osiągnięcia określonego celu.

Definicja prof. Szczepańskiego - ruch społeczny powstaje wówczas, gdy większa ilość ludzi świadomie, celowo i wspólnie dąży do realizacji wspólnego celu, stosuje te same drogi działania kierując się wspólnymi wartościami i powołując się na wspólną ideologię.

  Można zatem wskazać, że celem ruchu społecznego jest zbiorowy, nadrzędny interes danej, dużej grupy społecznej. Celem ruch politycznego czy społecznego może być wprowadzenie zmiany w stosunkach społecznych, przekształcenie rzeczywistości społecznej, zmiana własnego położenia społecznego (np. mniejsze ruchy społeczne), tworzenie nowego porządku międzynarodowego (ruchy pokojowe, ekonomiczne).

Klasyfikacja ruchów społecznych:

1. w zależności od kategorii uczestników ruch społecznego:

1. ruch robotniczy;

2. ruch chłopski;

3. ruch młodzieżowy;

4. ruch narodowy;

5. ruch techniczny;

2. ze względu na główne zainteresowania:

1. ruch oświatowy;

2. ruch religijny;

3. ruch młodzieżowy;

4. ruch separatystyczny - zmierza do wyjścia ze struktur jednego państwa i stworzenia własnego np. IRA.

5. ruch zawodowy;

6. ruch obrońców pokoju.

Z reguły jednak, szczególnie współcześnie, każdy ruch, mimo że można znaleźć siłę dominującą w nim, stara się przyciągnąć do siebie najszersze warstwy społeczne z różnych kręgów, warstw np. ruch ekologiczny.

Cechy ruchu społecznego:

1. spontaniczność - u podstaw leży jakiś niepokój, niezadowolenie dużej grupy społecznej albo na tle materialnym, etnicznym, ekologicznym i międzynarodowym, z ustawodawstwa, zasad moralnych;

2. dążenie do zorganizowanego działania - charakteryzuje się żarliwością przekonań, gotowością do poświęceń, szczerym zrozumieniem;

3. bezinteresowność działań (na pozór);

4. masowość - zespołowość działań ma zmierzać do zmiany albo utrwalenia takich stosunków, które przez większość uznawane są za dobre albo złe (element ilościowy i jakościowy - działanie w interesie dużych grup społecznych);

5. działalność ruchu społecznego jest celowa (strategie, taktyki, metody działania np. wydawnictwa, wiece, strajki);

6. ruch społeczny jest działalnością, która przebiega w określonym czasie historycznym, nie jest działaniem jednostkowym - określona seria zjawisk często przechodzących w proces np. ruch narodowo-wyzwoleńczy, separatystyczny, feministyczny;

7. posiada strukturę - wewnątrz bądź terytorialną, może tworzyć swoje organizacje społeczne albo włączać się do działań innych organizacji;

8. jest to działalność dużych grup społecznych, nie państwa bądź jego organów w sensie instytucji państwowych - może wywierać wpływ na działalność instytucji państwowych, może wpływać na realizację przyjętych celów oraz zmierzać do obalenia istniejących stosunków społecznych; nie jest tożsamy z państwem.

Państwo może sprzyjać rozwojowi określonych ruchów, może je zwalczać. Ruch społeczne z reguły wywodzą się z niezadowolenia społecznego, ale są przypadki tworzenia ruchów odgórnie np. BBWR w latach 30-tych, PRON.

      Trwałym elementem ruchu społecznego, szczególnie w jego rozwiniętej fazie, czyli ruchu politycznym jest ideologia. Pełni ona funkcje więzi, mobilizuje do działania. Ruchom tym często towarzyszy więź emocjonalna, psychologiczna, duże ruchy tworzą symbole, hasła, slogany, mają dorobki literacko-artystyczne. Ruchy mające te wszystkie cechy, ale nie zaliczające się do ruchów społecznych to ruchy mesjanistyczne, sekty - są to takie zachowania zbiorowe, które dążą do utrwalenia stosunków między ludźmi; ruchy rezygnacji, ucieczki, poszukujące rozwiązań w sferze irracjonalnej. Ruchom społecznym towarzyszą zjawiska społeczne, ruchy ekspresyjne. Jeśli cliodzi o ruchy religijne to należą one do ruchów społecznych - fundamentalizm w islamie. 

Wykład V 9.11.1999 

Konserwatyzm - mieści się miedzy liberalizmem a socjaldemokracją, w tym sensie, że podejmuje krytykę i dyskusję z tymi dwoma nurtami. Samo pojęcie konserwatyzmu znane jest zapewne z tego względu, że każdy potrafi zrozumieć co to jest konserwa, a konserwa ma to do siebie, że coś zachowuje - łac.  konservare - zachowywać, przechowywać. Konsarwatyzm jest to zatem zachowanie. W języku potocznym pojęcie to funkcjonuje jako znaczenie pejoratywne, ujemne, jako wprost synonim zacofania, bierności, niechęci do zmiany, dążenia do zachowania status quo w życiu politycznymi gospodarczym. Nawet niektórzy przypisują temu pojęciu reakcyjność, a więc chęć powrotu do stanu poprzedniego. Należy zaznaczyć, że jest to uproszczone rozumienie tego pojęciu, gdyż chociażby niektóre konserwatywne państwa potrafią znakomicie funkcjonować np. Anglia.

Konserwatyzm z reguły sytuował się między tradycjonalizmem a liberalizmem (demokracją), poszukując z jednej strony równowagi między ciągłością dziejów, wartościami i doświadczeniem poprzednich pokoleń a koniecznością zmiany z drugiej.

Samo pojęcie zostało upowszechnione przez Francuza Francua Rene Chatebriand'a. Wydal on pismo dla konserwatystów La....Od tego czasu konserwatyści opowiadają się za ideą starego, dobrego porządku, a przeciw nacjonalizmowi oświeceniowemu. Od 1832r. termin ten używany jest przez partię Torysów w Wielkiej Brytanii, która przyjęła nazwę partii konserwatywnej. Ze względu na to pejoratywne znaczenie pojęcia konserwatyzmu większość partii konserwatywnych w swoich nazwach unika nazwy konserwatywna (np. partie brytyjskie, skandynawskie inne nazwy to partia demokratyczna, centrowa, chrześcijańsko-demokratyczna, CDU-CSU w Niemczech, chadecja).

W naukacy społecznych konserwatyzm występuje w kilku znaczeniach:

1. jako postawa człowieka niechetna zmianom, przywiązanie do tradycji, religii, ustalonego systemu wartości, toleruje zmiany, ale ewolucyjne, stopniowe;

2. jako myśl polityczna czyli typ filozofii, która wspiera teoretycznie istniejący porządek społeczny, a szczególnie wspiera działalność partii i ruchów konserwatywnych;

3. jako ruch polityczny - czyli mianem konserwatyzmu określają się partie, ruchy polityczne. Niektórzy uważają, że ideologia konserwatywna może być pojmowana jako nurt myśli arystokratycznej (w tej epoce przejście od feudalizmu do kapitalizmu). Konserwatyzm jako zbiór aktualnych idei i wartości - definicja treściowa; jako ideologia zrodzona ze specyficznego, powtarzającego się zapotrzebowania na powtarzające się kryzysy porządku społecznego. Myśl konserwatywna i ruch konserwatywny zdobył większe znaczenie wówczas, kiedy załamały się procesy liberalne np. gdy nastąpił kryzys lat 1929 - 1933, koniec lat 60-tych, po rewolucjach.

  U podstaw ideologii konserwatywnej leżą takie wartości jak: tradycja, religia, naród, rodzina, hierarchia, autorytet, wolność i odpowiedzialność (traktowane razem, jeśli człowiek jest wolny to zarazem musi być odpowiedzialny), poszanowanie prawa, naturalny porządek społeczny. Związek życia człowieka i społeczeństwa jest związkiem naturalnym.

  Najwybitniejszymi twórcami myśli konserwatywnej byli Edmund Burke, (ojciec konserwatyzmu), Samuel Taylor, F. R. Chatebriand. Wspólczesni teoretycy: R. Kirk, J. Hallowell, W. Lippman, I. Cristol.

  Początki konserwatyzmu sięgają XVIII w. Zrodziły się na gruncie krytyki tych idei oświeceniowych, które zostały zastosowane w rewolucjach. Paradoksem dziejowym było to, że prekursorzy myśli konserwatywnej (m.in Burke) byli początkowo gorącymi zwolennikami idei instytucji liberalnej, także zwolennikami rewolucji francuskiej, a potem stali się jej największymi oponentami, jak na własne oczy zobaczyli do czego prowadzi rewolucja. Burke nie napisał traktatu, nie miał zamiaru tego czynić, bowiem uważał, że wszelka teoria jest szkodliwa, że nie trzeba się silić na wypracowanie ideologii, doktryny, bo wówczas w wielu wypadkach twórcy tych ideologii są skłonni naginać życie do tego modelu teoretycznego. Potwierdzeniem tej tezy może być bolszewizm, faszyzm.

  Natomiast do zalety tej doktryny zaliczamy dywagacje filozofii oświecenia, rewolucji. Konserwatyści krytycznie odnosili się do wielu założeń rewolucji burżuazyjnej. Zamiast wielu ideologii Burke opowiadał się za wiodcicą rolą zdrowego rozsądku i doświadczenia nagromadzonego przez wieki przez poprzednie pokolenia, za wyciągnięciem wniosków, uczeniem się tego co przeżyły, co przeszły te pokolenia i co się sprawdziło w organizacji życia społecznego, w gospodarce, w stosunkach społecznych. Uważał te doświadczenia poprzednich pokoleń za największą mądrość polityczną. Sprzeciwiał się indywidualizmowi, który tak mocno akcentowali liberałowie i twierdził, że to nie jednostka kreuje społeczeństwo, a wręcz przeciwnie osobowość człowieka jest kształtowana przez społeczeństwo przeszłe, pokolenie współczesne danej osoby, a nawet pokolenie przyszłe. Uważał, że człowiek jest kształtowany przez tradycję, przez utrwalone systemy wartości tj. normy moralne. Występował przeciwko racjonalizmowi (a więc szczytowemu osiągnięciu oświecenia i przyjętemu przez liberalizm), bowiem prowadził on do utylitaryzmu, wygodnego urządzania się, zaspokajania potrzeb swoich i do ateizmu, ponieważ wszelka wiara nie potrzebuje rozumu, dowodów rozumowych. Na tym polega istota wiary, albo się przyjmuje dogmaty podstawowe , albo się je odrzuca, a wtedy jest się ateistą. Racjonalizm jako graficzna całość społeczeństwa prowadzi do egoizmu poszczególnych jednostek, a to jest złe, bo człowiek jest kształtowany przez grupę społeczną, rodzinę, naród. Odrzucał pogląd myślićieli.pświecema, że podstawy porządku prawnego stanowią prawa naturalne. O charakterze wszelkich stosunków społecznych według Burk'a przesądza religia. Bowiem więź religijna, poczucie własnej tradycji budują wielkość i siłę społeczeństwa. Burkę uznaje własność prywatną za podstawę porządku społecznego. Twierdzi także, że naród i państwo charakteryzują się jednością moralną i etniczną. Naród jest odwiecznie związanyz państwem. Mówi o sobie jako zwolenniku utylitaryzmu w sensie politycznym i ekonomicznym, opowiada się za nierównością rynkową, która w sposób naturalny różnicuje społeczeństwo (odniesienie do koncepcji wcześniejszych, że społeczeństwo jest zbudowane jak człowiek, ma narządy ważniejsze i mniej ważne, głowa to elita). Arystokrację czyli elitę sytuował na szczycie społeczeństwa i ją predestynował do sprawowania władzy jako tą najbardziej majętną, wykształconą, wychowaną w tradycjach arystokratycznych i w związkach z innymi pokoleniami itd. Odrzucał rewolucję i wszelkie nagłe zmiany, bowiem one rozbijają wspólnotę, natomiast postęp powinien urzeczywistniać się przez przystosowanie się do idealnego ustroju społecznego, a więc tego, który był przed w XVIII i XIX w.

  Niektórzy z jego kontynuatorów postulowali aby władza państwowa podporządkowana została zwierzchnictwu papieża (w tamtym czasie uważano papieża za nieomylnego). Doszukiwano się analogii między władzą państwa a Trójcą Św. (władca → ministrowie → podwładni). W przyszłości instytucje miały się stać celem dla siebie, być niezależne od idei, które je inicjowały. Jedną z takich grup była grupa przedstawicieli elitarnego romantyzmu politycznego (Niemcy) - głosili wiarę w to, że można stworzyć królestwo Boga na Ziemi (przywiązanie do idei państwa). Wśród tych konserwatystów wymienia się Millera.

  Konserwatyści opowiadali się za państwem uniwersalistycznym (ponadjednostkowym), a więc państwem, które stanowiłoby wartość najwyższą, które oparte byłoby nic na walce między grupami, klasami, a na solidaryzmie stanów poszczególnych grup. Kręgosłupem uniwersalistycznego państwa, czynnikiem który skupia wszystkie grupy miał być duch narodowy (Hitler nawiązywał do tego w faszyzmie). Warunkiem zdrowia społeczeństwa jest przywiązanie do tradycji i obyczajów, podział według uporządkowanej hierarchii. Źródłem zasad etycznych powiniia być religia, która spaja naród w  państwo.

  Istniał także nurt konserwatyzmu rewolucyjnego (też niemieckiego), który reprezentowali Schplanger, Smith. Konserwatyści wychodzili z krytyki ideologii państwa prawnego liberalnej demokracji, krytyki suwerenności ludu jako władzy zwierzchniej i ujmowali państwo jako wyraz jedności społeczeństwa, jako jedyną instytucję, która zabezpiecza integralność społeczeństwa, która to społeczeństwo reprezentuje wewnątrz i na zewnątrz.

  Te wzorce i podstawowe wartości konserwatyzmu od XVIII i XIX w. i współcześnie (szczególnie po II wojnie) przeszły stopień nobilitacji, tzw. konserwatyzm organiczny R. Kirke, J. Hallowell, L. Straus i konserwatyzm indywidualistyczny...

  W przeszłości i współcześnie konserwatyzm jako orientacja ideologiczna, jako orientacja intelektualna mimo tych różnych szkół, przeróżnych poglądów wypracowuje pewne niezmienne cechy, to co pozwala zaliczyć różne organy do konserwatyzmu. Potwierdzeniem jest fragment pracy Śpiewaka „Ideologia obywatela”.

  W cywilizacji zachodniej modelem jest dziedzictwo kultury śródziemnomorskiej, a więc obowiązek i prawo obrony wartości ogólnoludzkich i tradycji. W toku myślenia tych doktrynalnych założeń konserwatystów jest możliwy opis świata. W obrębie opisu świata społeczno-politycznego możliwe jest wykorzystanie „teorii politycznej” do krzewienia odpowiedniej świadomość społecznej. Według tego rozważania należałoby wyrobić w jednostce przekonanie, że człowiek jest narażony na cierpienia, które musi znosić dla swojej godności czy z powodu niegospodarności świata społecznego. Człowiek powinien być do tego wszystkiego przekonany.

Neokonserwatyzm (wspólczesny konserwatyzm) - w latach 70-tych nastąpił renesans myśli konserwatywnej i ruchu konserwatywnego. Nastąpiło przystosowanie doktryny do warunków współczesnych cywilizacji np. konserwatyści wzięli pod uwagę procesy ateizacji dużych grup społecznych wysokorozwiniętych państw, stąd też w odniesieniu do religii i tradycji upatrują zapewnienia światopoglądu w sposób czysto filozoficzny. Odnoszą się z rezerwą do demokracji, wyżej stawiają hierarchiczność ładu społecznego i silny dualizm. Wyraźnie zaznaczyły się różnice między konserwatyzmem europejskim a północnoeuropejskim (podobnie jak w liberalizmie).

  Neokonserwatyzm cechuje niechęć do precyzyjnego artykułowania swojego stanowiska. To jest znamienne, bowiem bardzo ciężko pracować nad myślą konserwatywną. Wynika to z pejoratywnego, negatywnego pojęcia konserwatyzmu, a jeszcze bardziej z przekonania, że nie jest możliwy pełny opis rzeczywistości współczesnej o-raz pełna artykulacja własnych opinii ludzkich czy grup społecznych w języku racjonalnym (kierowanie się emocjami). Środki zaradcze to zbliżanie oczekiwań społecznych w zakresie masowej produkcji (konserwatyści są zbieżni albo całkowicie bliscy z Janem Pawłem II, z chadecją). Nawołują do przestrzegania tradycyjnych wartości, moralności i postulują szacunek dla autorytetów.

  Te podnoszone wartości nie są tak chętnie przyjmowane przez szerokie rzesze społeczne, bardziej chwytliwe jednak są hasła liberałów, socjaldemokratów, populistów czy innych. W miejsce wcześniejszej arystokracji weszła obecnie elita intelektualna. Konserwatyści podtrzymują teorię dwóch prawd: łatwo przyswajalnej dla „szarego człowieka” oraz „prawdy prawdziwej”, istoty dla których są w stanie ją zrozumieć, są do tego intelektualnie przygotowane i które są w stanie to znieść.

  Kanwę współczesnego konserwatyzmu politycznego stanowią takie same wartości jak wXVIII i XIX w., a więc: wiara, rodzina, wspólnoty lokalne, naród, poszanowanie dla religii i Kościoła jako fundamentu więzi społecznej; tradycjonalizm, który gwarantuje zachowanie ciągłości społeczeństwa i powoduje, że współczesne oraz przyszłe pokolenia są podatne na tradycję, która jest w nich zakorzeniona. W drugim pokoleniu ludzie asymilują się z innym otoczeniem, a1e w czwartym już powracają do korzeni. W oderwaniu od tych korzeni nie mogą funkcjonować w innym kraju.

  Konserwatysta nie wybiera między rozumem a wiarą, między empiryzmem a jakimiś niepoznawalnymi zjawiskami. Natomiast wybiera między złem mniejszym a większym. Twierdzi, że wiary nie da się zastąpić nauką, ale da się zastąpić racjonalizmem, gdyż poza naszą wolą, naszymi oczekiwaniami istnieją albo objawione albo przyrodzone reguły życia, których należy przestrzegać bez względu na to jakie są systemy i władze. W miejsce Kościoła jako instytucji współcześnie konserwatyści powołali byt obszerniejszy w postaci kultury. W kulturze mogą pomieścić się zarówno wyznawcy Kościoła, religii, a także ateiści oraz ludzie związani z Kościołem, wyznawcy innych wyznań, którzy są związani z kulturą, tradycją. Role dawnych senatorów, biskupów, królów myślicieli dawnej arystokracji, która wypowiadała mądrość kultury, powinni wypowiadać i wypowiadają, według konserwatystów, światłe umysły, ludzie doświadczeni, wykształceni, znający życie polityczne.

  Naturalne środowisko w kształtowaniu osobowości (tak jak było poprzednio) stanowią rodzina w pierwszym rzędzie i wspólnota lokalna, a później naród, społeczeństwo i społeczeństwo globalne jako wszyscy ludzie na Ziemi. W takim rozprzestrzeniającym się kręgu kształtuje się patriotyzm. Rodzina jako ta podstawowa komórka społeczna oprócz tego, że daje opiekę i ciepło domowe jest najbardziej naturalnym środowiskiem rozwoju człowieka, kształtuje samopomoc. To w rodzinie najczęściej dochodzi do pomocy rodziców, dziadków czy dzieci rodzicom. Kształtuje się odpowiedzialność za to co się robi, przedsiębiorczość, elementarne zasady ekonomicznego działania. Konserwatyści wskazują także, że dzięki funkcjonowaniu rodziny i jej funkcjom ksziałtuje się przywiązanie do religii i tradycji. Dobrze funkcjonująca rodzina zmniejsza koszty opieki społecznej. Funkcja rodziny powinna być zespolona z zasada równości szans, a nie równości w ogóle.

  Konserwatyści starają się o uwzględnienie interesów państwa, prawidłowości zachowań zbiorowych, mądrości minionych pokoleń. Myślenie o polityce, kulturze powinno opierać się na zasadzie dziejowości, na zasadzie poczucia każdego człowieka i poszczególnych grup społecznych, że są uczestnikami pochodu przeszłych pokoleń, że są twórcami historii, twórcami dziejów i w związku z tym powinni ostrożnie podchodzić do jakichś seryjnych haseł rewolucyjnych., by nie zaprzepaścił tego co dla nich ważne. Postęp społeczny powinien dokonywać się w sposób cząstkowy, stopniowy, powolny.

Kwestie:

• jednostki;

• społeczeństwa;

• państwa;

• ekonomiki;

  w ruchach politycznych.

  Jeśli chodzi o analizę życia społecznego konserwatyści opierają się na znajomości cech natury ludzkiej, czym się człowiek charakteryzuje i co mu jest bliskie. Twierdzą, że jednostka jest skazana na słabość i ułomność. Odrzucają teorie liberalne, socjaldemokratyczne, które głószą możliwość samodoskonalenia się. Własną pracą, nauką i zrywem rewolucyjnym człowiek nie jest w stanie się wyzwolić od nieszczęść, od ograniczeń, od zła, które jest nieusuwalną częścią ludzkiego życia. Można je zmniejszyć, eliminować, ale trzeba mieć świadomość, że te złe rzeczy będą towarzyszyły człowiekowi („człowiek człowiekowi wilkiem”).

  Będąc częścią natury człowiek posiada takie cech jak: egocentryzm, skłonności do zawiści, nawet skłonności do działań destrukcyjnych. Konserwatyści mówią, iż człowiek nie jest istotą racjonalną, chociaż posługuje się rozumem to jednak przy różnych wymogach życiowych, osobistych czy politycznych, kieruje się również instynktami, emocjami i innymi pozaracjonalnymi pobudkami.

  Społeczeństwo można kreować poprzez świadome zawieranie umów między ludźmi (oświecenie), porozumienie między poszczególnymi ludźmi jest sztuczne dopóki nie potwierdzi tego doświadczenie.

  W swych działaniach człowiek powinien szukać wskazówek w religii i odwoływać się do autorytetów (dlatego konserwatyści postulują szacunek do autorytetów). Państwo, Kościół, rodzina umożliwiają „kierowanie” zachowaniem jednostki. Konserwatyści podzielają myśl Burke'a, że ludzie nie są sobie równi i nie będą równi (tylko wymiar podstawowy, że są homo sapiens). Jednostkę kreuje, wychowuje społeczeństwo, pomaga w tym państwo, Kościół, tradycja, historia, zakorzenienie się w procesie dziejowym.

Społeczeństwo

  Wspólnota jest nadrzędna wobec jednostki, kształtuje osobowość człowieka, przesądza o sposobie jego istnienia i zasadach moralnych. Społeczeństwo kształtuje i rozwija się w sposób naturalny przez ewolucyjną adaptacyjność czyli poprzez adopcję do zmieniającej się obiektywnie rzeczywistości. Społeczeństwo jest ograniczoną całością, stanowiącą powiązania rodzinne i lokalne poprzez historyczne doświadczenia narodów, społeczeństw, państw, ale jednocześnie jest zbiorem zatomizowanych jednostek (ujęcie liberałów), jednostek wyobcowanych. Społeczeństwo jest wspólnotą osadzoną w wartościach, które są łącznikiem między pokoleniami, buduje tożsamość grup (powoduje, że czymś, te grupy się różnią), wyznacza trwałe wymiary interesów społecznych. Konserwatyści krytycznie odnoszą się do rewolucji, które nie lubią „ciepłych” stanowisk, wymagają bowiem jednoznacznego opowiedzenia się za lub przociw, są prowodyrami do zachwiania jedności społecznej. Konserwatyzm broni życia wspólnotowego przed centralizmem (szczególnie totalitarnym), demokracja liberalną, skrajnym nacjonalizmem i egalitaryzmem. W myśl zasady organicyzmu społeczeństwo stanowi nienaruszalny układ, regularny, spójny więzami grupowymi o charakterze wspólnotowym. Podział ról społecznych w ramach ułożonych hierarchicznie struktur powoduje wzajemną współzależność i naturalne uszeregowanie. Takie rozumowanie konserwatystów stanowi punkt wyjścia do krytyki egalitaryzmu. Krytycznie odnoszą się do centralizmu i nadmiernie rozbudowanej administracji państwowej (biurokracja niszczy życie stowarzyszeniowe, rozbija więzi społeczne, atomizuje społeczeństwo, niszczy ducha inicjatywy). Społeczeństwo prowadzi do zaradności zbiorowej, odciąża od ingerencji w sprawy, które jednostka powinna wykonywać samodzielnie. Społeczeństwo to istota zhierarchizowana, w której działa prawo naturalne - jednostki mocniejsze eliminują jednostki słabsze (pewne elementy darwinizmu - Lorentz - w społeczeństwie są naturalni przywódcy tak jak w świecie zwierząt).

  Konserwatyści krytykują społeczeństwo masowe, w którym zanika poszanowanie dla tradycji. Potrzeba więzi społecznych i przynaleźność do grupy staje się niepotrzebna. Poglądy ludzi kształtowane są przez radio, telewizję, następuje spadek religijności i upadek tradycyjnych autorytetów. 

Wykład VI 16.11.1999 

  W kwestiach ustrojowych konserwatyzm dostosował się do realiów i rozwiązań, które obecnie dominują. Mimo swego egalitaryzmu uznali, że demokracja przedstawicielska jest najlepszym ustrojem godzącym ideę silnego państwa z wolnością obywateli i autorytetem. Do samej demokracji jako systemu władzy konserwatyści odnosili się z rezerwą nadając jej swoistą interpretację. Idea silnego państwa wynika z oceny osoby człowieka jako ułomnej, podatnej na niekorzystne działania i dlatego państwo ma pomagać tej osobie, ma się nią opiekować.

Od kryzysu lat 30-tych ukształtowały się dwie opcję na role państwa, które sięgają odmiennych tradycji:

1. nurt paternalistyczny, akceptujący pewną opiekuńczość państwa (kolektwistyczny);

2. nurt indywidualistyczny, wywodzący się z tradycji indywidualistycznych.

Ad. 1. Ukształtował się pod wpływem krytyki doktryny socjaldemokratycznej odnośnie rozwiązywarua problemów społecznych. Konserwatyści nurtu paternalistycznego zaproponowali swoje rozwiązania:

• postulują jedność narodową;

• narodowy charakter państwa i przywództwa;

• lojalność obywateli wobec państwa, zgoda społeczna;

• wyrażają aprobatę dla interwencjonizmu państwowego, który w ich wydaniu nazywa się paternalizmemm 

Teoretykiem tego nurtu był HaroldMacMillan. Nurt.ten początkowo występował pod nazwą elitastyczny, a w latach 60-tych przerodził się w konserwatyzm reformistyczny i interwencjonalistyczny. Krytykiem tych koncepcji i myśli paternalistycznych był Franciszek von Hayek, który znajduje się na pograniczu - w liberalizmie jest na prawym skrzydle (w Polsce Korwin-Mikke liberał konserwatywny).

Ad. 2. Nurt indywidualistyczny wyraża głównie szacunek dla XIX-wiecznych idei i doświadczeń liberalizmu klasycznego. Opowiada się za ograniczoną rolą państwa. Ma silniejszy związek ze współczesnym neoliberalizmem (odchodzi od koncepcji państwa dobrobytu). Postulowali za ograniczeniem roli państwa, gospodarką rynkową, wolnym i odpowiedzialnym społeczeństwem.

  Szukając tendencji, która dominuje można stwierdzić, że jest trochę tej i trochę tej, zależy to od kraju. Właściwie dominuje synteza tych nurtów. 

  Z ideą państwa i społeczeństwa wiąże się problem wolności. W liberalizmie wolność ma charakter negatywny, jest wolnością od czegoś (od nacisków i ograniczeń), liberalizm jest otwarty na dzień powszedni i przyszłość. Pogląd ten podzielają również konserwatyści, ale wolność nie może być użyta przeciwko prawom natury. Zakres wolności jest u konserwatystów węższy, bo ograniczony nie tylko prawami, ale i szacunkiem do tradycji, religii, autorytetu. Uważają oni, że człowiek winien być wolny, ale nie może przeciwko tym wartościom występować, ani ich naruszać. Swoje stanowisko argumentują tym, że wolność nie jest wartością pierwszą i hierarchicznie najwyższą. W imię wolności nie można lekceważyć tradycji, związku z pokoleniami, nie wolno działać przeciwko dobru wspólnemu, bo społeczeństwo, jak zakładano, służy zaspokojeniu niejednej wartości, ale wszystkich aspiracji i potrzeb ludzkich. Wolność według nich nie powinna służyć realizacji podstawowych zasad moralnych.

  Neokonserwatyści nie oponują też wobec liberalnej zasadzie równości, jednak dowodzą, że uległa ona przekształceniu, przyjmując formę utopijną ideologicznie. Nastąpiło zdegenerowame hasła równości, przechodząc od zasady równości szans do zasady równości rezultatów (do tego aby wszyscy mieli po równo). Próbę zrównania rezultatów podjęli komuniści, ale nie na drodze podwyższenia stopy życiowej od dołu do góry, ale poprzez „zaciąganie wszystkich do parteru”. W miarę zmniejszania się różnic ludzie coraz częściej porównywali swój los z losem innych. Udowodniono, że w miarę upływu stuleci zakres wolności, uprawnień i demokracji jest coraz większy.

  Neokonserwatyści wskazują, że na gruncie amerykańskim ukształtowały się dwie tradycje ukształtowania demokracji:

• realistyczna (republikanie);

• utopijno-idealistyczna (demokraci).

  Między liberałami a neokonserwałystami różnica dotyczy nawet symboli narodowych. Liberałowie akceptują  symbole narodowc (flaga, godło), ale jako idealiści nie przywiązują do nich większej wagi. Konserwatyści akcentują  potrzebę mocnych i stabilnych symboli, uważają bowiem, że państwo musi być także oparte na emocjach, na które wpływ mają właśnie symbole.

Ustrój gospodarczy

  W polityce ekonomicznej konserwatyzm przyjął orientację neoliberalną. Opowiada się za prywatną własnością i gospodarką rynkową. Od końca XVIII w. ma miejsce ochrona własności prywatnej, która niezbędna jest nie tylko ze względu na zaspokojenie potrzeb ludzkich, ale kumuluje osobistą odpowiedzialność. Jeżeli ktoś coś ma i tego używa to jest za to odpowiedzialny.

Prymat własności prywatnej w stosunku do innych form wynika z 3 podstawowych przesłanek:

• motywacji etycznej;

• praw nntury;

• przyrodzonego prawa człowieka.

  Wynika to z zasad ustrojowo-politycznych. Własność prywatna gwarantuje wolność polityczną i cywilną. Hamuje dominację państwa i władzy politycznej. Jest czynnikiem, który umożliwia wybór, rozprasza „siłę”, demokratyzuje państwo poprzez sam fakt istnienia władzy prywatnej. Jeśli ktoś ma kapitał to może pozwolić sobie na krytykę. Własność służy właściwej organizacji społecznej, wytwarza szacunek dla własności innych - własność jest podstawowym filarem socjalnej gospodarki rynkowej (albo żyj sam albo pozwól żyć innym). Prywatna gospodarka kapitalistyczna jest najefektywniejszą formą tworzenia bogactwa narodowego, ma najwyższą rentownośći i wydajność.

  Rozpatrywano siłę państwa w sensie ekonomicznym. Własność prywatna zmusza także państwo (może poza Danią są państwa gdzie własność państwa jest minimalna) do włączania się w mechanizm własności prywatnej. Konserwatyści są zwolennikami małego przedsiębiorstwa (small business). Uważają, że poza produkcją i szybkim reagowaniem na potrzeby rynku, człowiek nie alienuje się od metod swojej pracy, widzi to co robi, wiąże się z tym. Konserwatyści mniej oponują przeciwko kartelom jak liberałowie, bo jeśli porządek społeczny byłby ograniczony na konkurencję, to będzie ograniczona własność. Popierają ratowanie niektórych firm, których upadek byłby bardzo szkodliwy. Następuje minimalizacja interwencjonizmu państwa i jego gospodarczej woli. Konserwatyści potrafią też być bardzo konsekwentni, jeżeli uznają, że jakąś gałąź gospodarki należy dofinansować, bo jest nierentowna np. decyzje Margaret Tchather o zamknięciu kopalni. Według nich ingerencja państwa prowadzi do:

• spadku efektywności;

• inflacji, a nawet bezrobocia;

• nie są zadowoleni z państwa jako nocnego stróża, a państwo powinno zająć się produkcją takich towarów i usług jak: system informacji, ochrona (system prawny), dbanie o wartość waluty;

• zmniejszanie odpowiedzialności osobistej i inicjatywy społecznej.

  Obecnie sytuacja się zmieniła. Dopuszczają interwencjonizm państwa, ale państwo nie może samo robić nic poza usuwaniem przeszkód dla własnej inicjatywy. Powinno zająć się produkcją takich usług, które nie podlegają komercjalizacji, a więc ochroną narodowej drogi i systemu informacji, systemu prawnego i dbaniem o wartość waluty, zbiorczym bezpieczeństwem politycznym podatków i bezpieczeństwem pieniężno-kredytowym. W stosunkach państwowych odrzucają państwową politykę płac i cen. Państwo nie powinno bowiem wchodzić w stosunki pracodawca - pracownik.

  Od końca lat 70-tych w krajach rządzonych przez kapitalistów monitorowano procesy gospodarcze (w Anglii, Japonii, Turcji, USA). Nastąpił zwrot od politycznej orientacji keynesowskiej do ekonomii monetaryzmu (opartej na pieniądzu), a więc ekonomicznej podróży do teorii wyboru społecznego.

  Friedmann: ilość pieniędzy jest jedynym czynnikiem, który wpływa na powstające bogactwo. Kontrolę nad całą gospodarką można prowadzić nie poprzez oddziaływanie na stopę procentową jak u Keynsa, ale w ramach teorii racjonalnych oczekiwań.

  Państwo wyznacza rolę tworzenia stabilnych cen, funkcjonowanie gospodarki, zapobiega inflacji, przestrzega długofalowych reguł gry i ułatwia przestrzegania informacji. Jest to koncepcja produkcji w ramach szerokiego dostępu do informacji.

Ruch polityczny konserwatyzmu - partie, organizacje:

  Konserwatyści byli niechętni masowym ruchom politycznym (co było typowe dla socjaldemokratów, ludowców). Klasyczni konserwatyści skupiają się w małych kręgach, w swoich klubach, łączy ich bardziej poczucie „smaku” wartości estetycznych niż wspólnych programów politycznych w sensie ideowym. W swoich zachowaniach konserwatyści cenią pamflet, ironię, kpinę, szyderstwo i aluzję. Konserwatyści są głównie nastawieni na krytykę innych, często zajmują pozycję drwiącą (np. stańczycy). Przywiązują mniejszą wagę do wielkich traktatów filozoficznych. Nie zajmują się namiętnie polityką, nie szukają wiecowego poparcia sprzecznego z konserwatywnym pojęciem uprawiania polityki, a więc w cieniu gabinetów, a nie na wiecach masowych. Polityka powinna milczeć do elity. Najpierw arystokracja ziemska, potem intelektualna, a nie motłoch. To parlamentaryzm i mechanizm demokracji politycznej (wybory powszecline, rząd) spowodowały, że konserwatyzm musiał organizować się w partie, organizacje społeczne, bo bez nich trudno zorganizować elektorat.

Do najstarszych partii konserwatywnych zalicza się:

• partia republikańska w USA (1857);

• partia konserwatywna w Wielkiej Brytanii - Partia Konserwatywna i Unionistyczna (1870) - kontynuatorka Torysów;

• Partia Konserwatywna w Norwegii (1884);

• Umiarkowana Partia Szwecji (1886);

• Konserwatywna Partia Ludowa Danii;

• Koalicja Narodowa w Finlandii.

  Możliwość łączenia się partii spowodowała nasilenie się sojuszy partii, głównie chrześcijańskich (zwłaszcza katolickich) z partiami konserwatywnymi.

  Partie chrześcijańsko-demokratyczne zbliżają się częściowo do nurtu konserwatywnego np. CDU-CSU w Niemczech, Austryjacka Partia Ludowa, Partia Nacjonalistyczna na Malcie, Włoska Partia Ludowa, także współcześnie działające poprzez połączenie chadecji i konserwatystów (w wyniku fuzji) - Sojusz Ludowy w Hiszpanii. Ze wzglądu na zbieżność ideowo-programową chadecji i konserwatyzmu można zaobserwować, że gdzie istniewą partie chadeckie tam nie ma konserwatywnych (np. Niemcy) i odwrotnie (np. Wielka Brytania). Wyjątkiem jest Skandynawia, gdzie istnieją partie chadeckie i konserwatywne. Chadecja nawiązuje do Kościołów narodowych luteranizmu. Na przełomie lat 60 i 70-tych dojrzała myśl powstania konserwatywnych ugrupowań międzynarodowych. Wymagała tego sytuacja międzynarodowa. Kierowały nią motywy pragmatyczne związane z wyborami do Parlamentu Europejskiego. Wiodącą rolę odegrały partie konserwatywne Austrii (Alous Mosk), .Niemiec (Helmut Kohl), Wielkiej Brytanii (M. Teatcher).

24.04.1978r. - powstała Europejska Reprezentacja Partii Niekonserwatywnych pod nazwą Europejska Unia Demokratyczna (EUD). Ukształtowała się na bazie wcześniejszych organizacji Robotniczej Wspólnoty Demokratycznej, Chrześcijańskiej i innych partii niekolektywistycznych. W obradach jej wzięli udział przywódcy 18 partii (8 z nich uczestniczyło na statusie obserwatorów). Przyjęty został dokument programowy pod nazwą: „Deklaracja Wspólnoty RoboczejChrześcijańskich, Demokratycznych, Konserwatywnych i innych partii niekolektywistycznych” (nie socjalistycznych). W następnym Kongresie w 1979r. uczestniczyła reprezentacja organizacji młodzieżowych. Były to: Europejski Związek Młodych Europejczyków i Europejski Związek Studentów Demokratycznych. Powołano 4 komitety:

• ds. polityki europejskiej;

• ds. środowiska naturalnego;

• ds. zatrudnienia;

• ds. lewicy europejskiej.

  Na początku lat 90-tych do EUD należało 30 partii politycznych. Rozpoczęto działania mające na celu doprowadzenie do integracji ruchu konserwatywnego w innych regionach świata i powołania ogólnoświatowej organizacji z inicjatywy EUD.

22.06.1982r. - w Tokyo powołano Unię Demokratyczną Pacyfiku grupującą partie konserwatywne Australii, Japonii, Nowej Zelandii, USA oraz inne mniejsze. Prowadziło to do umfikacji partii konserwatywnych w skali globalnej.

W 1983 odbył się w Londynie Kongres Zjednoczeniowy Europejskiej Unii Demokratycznej i Unii Demokratycznej Pacyfiku, na którym powołana została do życia Międzynarodowa Unia Demokratyczna. Sekretariat Unii mieści się w Londynie. W jej skład weszła .również Karaibska Unia Demokratyczna. Znamienne jest w niej to, że wśród partii zrzeszonych tylko 6 posługuje się przymiotnikiem konserwatywna. Organizacje te mają swoje podbudówki w organizacjach młodzieżowych, dziennikarskich, sportowych i kobiecych. Wśród organizacji stowarzyszonych można wymienić także Młodzieżową Wspólnotę Demokratyczną i Europejską Unię Kobiet: Organem prasowym jest „Międzynarodowa Demokracja".

  Pod koniec lat 80-tych Międzynarodówka skupiała ok. 30 partii. Powołanie Międzynarodowej Unii-Demokratów było wyrazem konsolidacji sił co pozwoliło na aktywizację różnych ośrodków. Partie konserwatywne wyrastały w określonym kontekście narodowym, w powiązaniu z patriotyzmem, mocno akcentując koncepcje narodowe.. Konserwatyści mają jednak kłopoty z organizowaniem się z powodu większej specyfiki wartości. Do dziś w Parlamencie Europejskim dochodzi do wyłaniania się frakcji, które nie chcą zaakceptować wspólnych platform, nawet politycznych, nie mówiąc już o ideologicznych. 

Wykład VII 23.11.1999  

Chrześcijańska Demokracja (chadecja) - pojęcie używane na określenie:

• myśli społeczno-filozoficznej (myśli, doktryny, ideologii);

• chadeckiego ruchu politycznego, czyli partie polityczne, organizacje stowarzyszone (szczególnie z międzynarodówkami chadeckimi), młodzieżowe, zawodowe, kobiece;

• ruchu ponadnarodowego (międzynarodówki chadeckie);

  Wszystkie one, zarówno myśl i doktryna, jak i założenia programowe i organizacji ponadnarodowych czerpią przesłanki ideowe, doktrynalne i wartości z zasad etycznych chrześcijaństwa (nie tylko z katolicyzmu, ale z nauki społecznej chrześcijaństwa), w pierwszym rzędzie z katolicyzmu (historycznie i współcześnie ten nurt dominuje), ale także z ideałów protestantyzmu, szczególnie w Skandynawii, krajach Beneluxu, a także w Niemczech (niemiecka CDU łączy w sobie treści katolickie i protestanckie, CSU - Unia Chrześcijańsko-Społeczna Bawarska jest w 100% katolicka). Niektóre partie i organizacje sięgają do prawosławia. Do niedawna była to głównie chadecja grecka, ale do tych ideałów i wartości sięga odradzający się, bądź tworzący się dopiero ruch chadecki w Bułgarii, na Ukrainie, Białorusi w Federacji Rosyjskiej (na terenach b. ZSRR, a więc w tych krajach gdzie dominującą religią jest prawosławie).

  Po raz pierwszy terminu Chadecja użył jeden z prekursorów społecznego ruchu chrześcijańskiego (bowiem powstanie partii poprzedzał taki etap ruchu społecznego) profesor seminarium duchownego w Liege ks. Antoni Potier. Tą nazwę zaakceptował papież Leon XIII, od którego datuje się rozwój współczesnej nauki Kościoła Katolickiego w encyklice „Graves de Communi” z 1901r. Jest to druga pod względem znaczenia encyklika tego papieża. Pierwszą była „Rerum Novarum”. „Graves de Communi” przyjęło się określać mianem „konstytucji” chrześcijańskiej demokracji, bowiem tam głównie wyłożono zasady ruchu społecznego katolików świeckich. Wówczas bardziej akceptowano społeczny wymiar ruchu chrześcijańskiego oraz ostrożnie traktowano kwestie zaangażowania chadecji w politykę, rządy, wybory, zarówno w sensie uczestnictwa jak ich udziału w wyborach. W encyklice papież pisał: „nazwa chrześcijańskiej demokracji nie godzi się podsuwać myśli politycznych, jakkolwiek demokracja jest tym samym co panowanie ludu jednak w rzeczy, o której mówi należy ją tak pojmować aby wykluczała wszelką myśl polityczną, a nic innego, nie oznaczała jeno dobroczynną akcję chrześcijańską dla ludu”. Daje to odpowiedź na pytanie czy ruch ten był na początku ruchem społecznym? Intencją Watykanu było to żeby nie angażować się w politykę sensu stricto.

  Jednym z głównych teoretyków demokracji chrześcijańskiej był profesor ekonomii Uniwersytetu w Pizie Giusseppe Toniolo (1845-1918). W jego rozumieniu demokrację tworzyły: ustrój polityczny oparty na władzy ludu, idea wolności i równości społecznej oraz konflikt między warstwami niższymi i wyższymi, w którym przewagę uzyskują warstwy niższe (przez to wyraża się demokrację). Natomiast sprawiedliwość społeczną i tą, którą nacjonaliści budowali w tamtym czasie w ramach walki klas powinno zastąpić miłosierdzie i harmonia klas. Demokracja winna być rozpatrywana pod kątem etyczno-społecznym, a nie sprzeczności klasowych.

  W innym kontekście, Toniolo definiował chrześcijańską demokrację jako porządek społeczny, w którym wszystkie siły społeczne, prawne, ekonomiczne, w pełni swego rozwoju hierarchicznego współdziałają proporcjonalnie dla dobra wspólnego, czyli dobra społecznego, aby osiągnąć ostateczny cel, czyli przeważającą korzyść dla klas najniższych. Był to program na łagodzenie konfliktów społecznych.

  Toniolo rozróżniał demokrację społeczną, prawną i religijną, która powinna być konsekwencją zasad Ewangelii i religii chrześcijańskiej. Uznawanie i popieranie takiej demokracji było obowiązkiem moralnym każdego katolika z tego względu, że wywodziła się ona z Ewangelii i z nauki Kościoła. Z drugiej strony demokracja polityczna, która stanowiła formę ustrojową państwa, i z kolei mogła budzić wątpliwości wśród katolików, powodowała różnice zdań między nimi, powodowała spory między katolikami (czy ustrój republikański, czy monarchia, ustrój prezydencki, autorytaryzm). W tej dziedzinie demokracji politycznej, szczególnie ustroju politycznego, Toniolo dopuszczał dyskusje i różnicę zdań wśród katolików, natomiast w zakresie demokracji społecznej nakazywał kierowanie się etyką katolika. Stąd też demokracja społeczna miała dla niego znaczenie zasadnicze, zaś polityczna drugorzędne i na tym tle dopuszczał dyskusję (od czasu Leona XIII papieże i Kościół zabraniali katolikom udziału w życiu politycznym i w partiach politycznych jako niegodzących się z etyką katolicką). Wraz z rozwojsm nauki społecznej Kościoła od pontyfikatu Leona XIII aż do Jana XXIII, Pawła VI i Jana Pawła II, wraz z rozwojem myśli społeczno-politycznej katolików świeckich, założenia doktrynalne chadecji uległy zmianie i ewolucji. Encykliki i inne dokumenty Kościoła nie są tylko dziełem poszczególnych papieży. Przy dużych epokowych encyklikach pracowały całe instytuty wyższych szkół katolickich, zespoły katolików świeckich. Jedni z nich wspierali procesy uwspółcześniania Kościoła, inni hamowali, bądź przyjmowali postawę reakcyjną. Był i jest to proces trwający nieraz 10, 15, 20 lat.

  Mimo ewolucji chadecja zawsze kształtowała się w opozycji z jednej strony wobec indywidualizmu liberalnego, ;i więc wyobcowanej jednostki i z Drugiej strony wobec socjalistycznego kolektywizmu. W miarę upływu lat chadecja przystosowywała niektóre zasady polityczne, społeczne i ekonomiczne innych nurtów, w pierwszym rzędzie konserwatyzmu, który jest bardzo bliski w swoich założeniach endecji, ale także neoliberalizmu, ludowego kapitalizmu, a nawet można się doszukiwać wpływów socjaldemokracji.

  Najbliższe chadecji są głównie wartości konserwatywne indywidualizmu, rodziny, tradycji, szacunku dla własności. ewolucyjnego rozwoju społecznego (bez wstrząsów) i antykomunizmu w określonym czasie.

  Generalnie chrześcijańską demokrację cechuje różnorodność ideowa i różnorodność organizacyjna, a także elastyczność   w dostosowywaniu się do różnych warunków społecznych, historycznych, a także geopolitycznych w zależności od tego czy ten ruch działa w Europie Zachodniej, Ameryce Łacińskiej czy Dalekiej Azji, krajach Pacyfiku, czy niektórych krajach afrykańskich. Wszędzie jednak dominuje odwoływanie się do religijnej motywacji i przekonań religijnycli oraz uznania za wartość nadrzędną osoby człowieka (nie jednostki, a właśnie osoby, co ma swój głębszy wymiar - osoby stworzonej na wzór i podobieństwo Boga). Wpływ na podkreślenie tej wartości i uznanie za naczelną, poza religią, personalizm społeczny Emmanuela Mouniera i Jaquesa Monitena.

  Współczesna chadecja stali się ruchem ogólnochrześcijańskim, który wykracza poza naukę tylko Kościoła Katolickiego, zarazem nie jest świeckim rozumieniem Kościoła. Nie jest to organizacja powołana, żeby załatwiać problemy Kościoła jako religii czy Kościoła jako instytucji, nie ma charakteru wyznaniowego (szczególnie w polskich warunkach).

  We wszystkich programach dojrzałych politycznie partii chześcijańsko-demokratycznych akcentuje się inspirację katolicką, akcentuje się wartości katolickie jakie leżą u podstaw, ale podkreśla się też rozdział od kościołów, akcentując, że jest to w tej chwili polityczna organizacja katolików świeckich. Na tym etapie społecznego katolicyzmu dużą rolę odegrali księża, nawet jako twórcy różnych organizacji oraz prekursorzy partii politycznych. Chadecja mimo, że inspiruje się wartościami chrześcijańskimi i zasadami wypływającymi z etyki chrześcijańskiej to rozdziela sferę polityki od sfery religii.

  Stanowisko takie potwierdził Sobór Watykański II, uznając zasadę pluralizmu katolików (różnorodności podlądów katolików) w kwestii państwa, systemów ustrojowych i autonomii katolików (niepełnej zależności autonomii katolików) oraz oddzielenia hierarchii kościelnej od spraw społeczno-politycznych. Jest to delikatna kwestia, dużo bowiem zależy od ludzi, a hierarchia kościelna nie powinna w sferze społecznej i politycznej angażować się w życie tych partii. Natomiast obowiązkiem katolika, protestanta jest dokonywać wyboru poprzez pryzmat wartości jakie ze sobą ta religia niesie. Powinna być mu bliższa przy głosowaniu partia chadecka niż socjalistyczna, ale tego nakazywać nie można, bo istnieją różne stanowiska w tej mierze. Nie każda chadecja, choć do tak szczytnych wartości się odwołuje, umie rządzić, bądź chce rządzić. Wówczas trzeba dokonywać wyboru między różnymi opcjami.

Filozofia polityczna opiera się na następujących głównych zasadach:

1. wolności - podstawą aktywności publicznej powinna być osoba, a nie jednostka czy kolektyw (nie jednostka wyzuta, pozbawiona głębszych wartości, związaną z naturą, z tradycją, religią i także nie kolektyw jak to było szczególnie w komunizmie). Osoba stworzona przez Boga może we współpracy z innymi osiągnąć pełny rozwój duchowy i intelektualny;

2. solidarności - zgodnie z nią człowiek jako byt społeczny zdolny jest do poszukiwania dobra wspólnego, a społeczeństwo pojmowane jest jako organiczna całość wewnętrznie zhierarchizowana i spójna więzami społecznego idealizmu. To społeczeństwo tworzy w pierwszym rzędzie rodzina jako ta najmniejsza społeczność, wspólnoty lokalne, naród, państwo, społeczność międzynarodowa, ludzkość.

3. pomocniczości (subsydiarność) - w niej zawiera się postulat decentralizacji władzy, postulat przekazania tego co jest możliwe na szczeblu niższym (samorządu, rodziny, poszczególnych ludzi) tam gdzie może te problemy rozwiązać człowiek, rodzina, wspólnota lokalna. Nie powinno w problemy te wkraczać państwo ponieważ to ono ma zrzekać się swoich kompetencji, uprawnień na rzecz niższych jednostek.

Początki i rozwój chrześcijańskiej demokracji:

Powszechnie przyjmuje się, że w rozwoju myśli społecznej Kościoła Katolickiego ważne były encykliki „Rerum Novarum” i „Graves de Communi”, a także inne dokumenty papieża Leona XIII. Dawały one równocześnie, poza wszelkimi innymi postulatami, „zielone światło” duchowieństwu i ogółowi katolików do ożywienia działalności społecznej i politycznej (mimo, że Leon XIII zakazał wyraźnie włączania się do rozgrywki politycznej). Źródeł chrześcijańskiej demokracja należy doszukiwać się także w protestanckiej myśli społecznej. Dlaczego następowały zmiany?

  Po rewolucji francuskiej 1789-1799, po reformach napoleońskich, które posiadały charakter świecki. Kodeksie Napoleońskim, który upowszechniał się coraz bardziej w Europie i prądach ideologicznych Wiosny Ludów (1848-1849) Kościół Katolicki znalazł się w defensywie i tracił swoją nadrzędną, ideową pozycję nad systemami ówczesnych państw. W doktrynie liberalnej została podważona tradycyjna pozycja instytucji kościelnych w życiu społeczeństwa i państwa, ponieważ liberalizm stał na stanowisku, że człowiek i lud jest największym suwerenem, bo od niego pochodzi władza.

  W poł. XIX w. nowe niebezpieczeństwo przyniósł rozwój socjalizmu i ruchu robotniczego, a więc jeszcze bardziej groźnego nurtu. Postulował on bowiem całkowite odrzucenie religii czy też uznanie jej tylko za osobistą sprawę człowieka, każdej jednostki. Popierał rewolucję, walkę klas oraz system wyzuty i pozbawiony wszelkich wartości etycznych wypływających z chrześcijaństwa. A przecież już w końcówce Cesarstwa Rzymskiego odgrywało ono poważną rolę i miało autentyczny, poważny wkład w rozwój cywilizacji europejskiej, bez którego to wkładu trudno byłoby wyobrazić sobie kulturę, myśl społeczną, systemy polityczne współczesnej Europy. Przyśpieszeniu uległy procesy rozwoju cywilizacyjnego, techniki, urbanizacji, przemiany klasowe społeczeństwa, migracje ludności. Najistotniejsze było pojawienie się nowej klasy najemnej, skupionej w coraz większych aglomeracjach, czyli proletariatu, pozbawionego początkowo praw socjalnych i skłonnego zawierać tzw.„umowę z pracodawcami” (stawał do tej umowy początkowo z pozycji niezwykle niekorzystnej). Rozwój urbanizacji i przemysłu powodował migracje. Tradycyjne oparcie religii o więź zahamowało się, bo pojawiło się coś nowego. Wiązało się z tym szereg problemów, które podejmowali liberałowie, konserwatyści, partie chłopskie. Także Kościół próbował rozwiązywać te problemy, aby nie stracić wpływów, włączyć się w procesy modernizacji oraz wyrazić swoje stanowisko na ten temat. To pociągnęło za sobą przekształcenia życia politycznego, społecznego i gospodarczego. Dokonywał się rozwój środków masowej komunikacji i propagandy, a więc poprzednio nieznanych mechanizmów demokracji.

  Próby ratowania papieskiego autorytetu oraz początkowo uprawianej totalnej krytyki liberalizmu i socjalizmu były podejmowane przez tradycjonalistów, konserwatystów kościelnych czy ultramonoterów (charakteryzowali się tym, że stali na stanowisku zwierzchności politycznej papieża nad narodem) nie przynosiły pożądanych rezultatów (klątwy, ostra krytyka tych zjawisk nie przysporzyła sławy i nie wpływała na wzrost znaczenia Kościoła czy też utrzymania jego pozycji w życiu społecznym).

  Szersze możliwości dawała myśl modernistyczna, która poszukiwała trzeciej drogi miedzy indywidualizmem liberalnym a socjalistycznym kolektywizmem i zarazem myśl, która znalazła by się między Kościołem jako religią, a między Kościołem a instytucją w systemie kapitalistycznym. Kościół był przyzwyczajony do stałej pozycji, niezachwianej przez setki lat, a tu trzeba było odnaleźć się w nowej rzeczywistości. W obawie przed wzrostem wpływów socjalizmu Kościół, w pierwszym rzędzie, poszukiwał kompromisu z burżuazją i państwem kapitalistów. Szukano odpowiedzi czy ma nastąpić definitywny rozdział Kościoła od państwa?; czy religii uczyć czy nie uczyć? Rozwój katolickicj nauki społecznej od tego czasu przebiegał w walce, bądź polemice z doktrynami socjalizmu i liberalizmu (mysi katolicka ma największego przeciwnika w liberaliźmie).W tej chwili komunizm przestał już grozić jako system, jednak jest nadal groźny w swoich pozostałościach w psychice, sposobie myślenia, etyce, szczególnie tych, którzy przeszli przez socjalizm. Doktryna liberalna natomiast dlatego jest groźna gdyż ma duże wpływy i w wielu przypadkach jest nie do pogodzenia z myślą katolicką (co do osoby, co do wartości).

  Socjalizm potępiono głównie za ateistyczne skłonności, za niechęć w stosunku do własności prywatnej, za odrzucenie prywatnej własności, a także za utopijne koncepcje powszechnej równości (to obiecywano i wielu wtedy wieżyło w te koncepcje realnego socjalizmu). Była to ideologia przyciągająca rzesze słabo wykształconych proletariuszy, ale także szerokie kręgi inteligenckie. Pierwsze partie socjalistyczne tworzyli wykształceni inteligenci, wielu literatów, poetów. Np. w II poł. XIX w. i w zasadzie I poł. XX w., nawet po rewolucji październikowej wielu francuskich liberałów było autentycznie zafascynowanych drogą, która miała doprowadzić do pełnej wolności, sprawiedliwości i do realizacji tych haseł, które na swoich sztandarach wypisała rewolucja francuska: równość, wolność, sprawiedliwość. Socjalizm krytykowano także za brak szacunku dla instytucji rodziny (szczególnie utopijni socjaliści), za program przemian rewolucyjnych, który był nie do przyjęcia przez naukę społeczną Kościoła, a także negowanie tradycji i wartości narodowych. To przechylenie kierunku internacjonalizmu niekiedy utożsamiane jest z kosmopolityzmem.

  Z kolei liberalizm był atakowany przede wszystkim za indywidualizm prowadzący do rozbicia tradycyjnych społeczności. W liberalizmie jednostka ma sama się uszczęśliwić, wykreować, a nie we wspólnocie, rodzinie. Liberałów krytykowano za uniwersalizm, który godził w wartości tradycji narodowej (podobnie jak przy internacjonalizmie), za afirmację gospodarki kapitalistycznej (ale nie tyle atak szedł w kierunku negowania mechanizmów gospodarki rynkowej i rynku jako regulatora gospodarki, ale głownie w kierunku konsekwencji tej gospodarki prowadzących do powiększającego się podziału społeczeństwa na bardzo bogatych i bardzo biednych), za sposób redystrybucji wytworzonych dóbr. Poza tym krytykowano relatywizm liberalnej idei wolności - ta wolność ma być tylko w granicach prawa a wszystko inne można robić. Myśl katolicka, chadecka i konserwatyści stanowią tu pewne granice nie tylko wynikające ze stanowionego prawa, ale wynikające z prawa naturalnego, etyki humanitaryzmu itd.

  Istotne znaczenie miały też koncepcje stosunków państwo - Kościół, jak się mają kształtować?; kwestie miejsca i roli katolików w życiu społecznym i politycznym; czy oni maja się słuchać księży, hierarchów czy mają jakiś wolny wybór, pole manewru jeśli chodzi o życie polityczne? Kwestie te rzutowały bezpośrednio na walkę, nie tylko o „rząd dusz”, ale kto ma być pierwszy, kto ma mieć najistotniejszy wpływ na kształtowanie osobowości człowieka, duchowości i jego całej osobowości, ale także o władzę.

  Myśl społeczną „Rerum Novarum” kształtowało w XIX w. wielu myślicieli, filozofowi ośrodków katolickich. Prekursorami nowych poszukiwań w zakresie chrześcijańskiej myśli społecznej był obok Portiera i Tonioło Fransua Rene de Chateaubriand. Był on jednym z czołowych przedstawicieli liberałów katolickich i opowiadał się za odnowieniem chrześcijaństwa przywróceniem mu społecznego charakteru.

  Natomiast Fransua Emmanuel Fodore opowiadał się za programem obrony niższych klas społecznych, za reformami społecznymi, ustawodawstwem pracy, za interwencjonizmem państwowym w gospodarce. Przyjął on katalog spraw niezbędnych do rozwiązania w ówczesnej fazie rozwoju kapitalizmu, oraz katalog spraw, które dotyczyły świata pracy, proletariatu czy rodzących się klas robotniczych, opracowując koncepcję rozwiązania tych problemów na zasadach etyki katolickiej, zasadach chrześcijańskich, a nie socjalistycznych czy liberalnych.

  Do grona tego typu myślicieli należał także liberał katolicki Felicite Robert de Lamennais. Proponował wolność religii, wyboru religii, wolność Kościoła, nauczania, zrzeszania się, prasy, zgromadzeń, poglądów, wolności politycznej rozumianej przez niego głównie jako autonomię samorządów terytorialnych. Już na tamtym etapie wielu myślicieli, teoretyków katolicyzmu społecznego adoptowało niektóre kwestie z liberalizmu czy nawet socjalizmu tylko na innym gruncie je rozpatrywano i inne proponowano rozwiązania tych problemów, a problemy te dostrzegane były w zasadzie przez wszystkich. Katoliccy przedstawiciele romantyzmu społecznego:

Adam Miller - uważał, że Kościół pomagał myśli konserwatywnej. Inni przedstawiciele tego samego nurtu balansując już prawie na granicy herezji, z aprobatą odnieśli się do rewolucji, nowych wartości społecznych, skłaniając się nawet do rozwiązań socjalistycznych i ogólnie myśli socjalistycznej. Z kolei zwolennicy socjalizmu chrześcijańskiego opowiadali się za reformami społecznymi widząc w nich możliwość zachowania tradycyjnych wartości, spójności społecznej przed wpływami ideologii materialistycznej.

Na drodze rozwoju kapitalizmu społecznego ważną rolę odegrała szkoła reformy społecznej (Fryderyka Leblaya) i szkoła nauk społecznych z przełomu XIX i XX w. Szczególne znaczenie w badaniach tych szkół miały rozważania nad rodziną (jaką funkcje pełni, jak ma wyglądać), nad reformami społecznymi, które byłyby oparte na zasadach prawa naturalnego; rozważania nad religią, własnością, nad ustrojem korporacyjnym (była koncepcją szeroko rozpowszechnioną w okresie międzywojennym). Postulowano oparcie rozwoju gospodarczego na korporacjach, tworzenie korporacyjnych związków zawodowych czyli takich do których by należeli w danej branży właściciele środków produkcji, pracownicy i urzędnicy. Rozważano zagadnienia dotyczące roli państwa, decentralizacji władzy, roli religii w państwie, stosunków jednostka - społeczeństwo. Te właśnie szkoły były „kuźnią” koncepcji, które znalazły wyraz w innych encyklikach, a później w encyklice „Quadreqessimo Anno” (193lr.).

   Początki katolicyzmu społecznego są ściśle związane z grupą myślicieli określoną jako reformatorzy chrześcijań-sko-społeczni. wśród których czołowe miejsce w zarządzaniu miały szkoły niemiecka, francuska, włoska i ausny-jacka. Były to szkoły nie w sensie instytucjonalnym, ale grupy uczonych, myślicieli. Zasługą tych szkół było stworzenie, po raz pierwszy w nowożytnej katolickiej myśli społecznej, zwartej logicznie, zbudowanej koncepcji systemu społeczno-gospodarczego. wizji lepszej przyszłości, wizji przebudowy życia społecznego na zasadach moralności chrześcijańskiej. Z tych różnych koncepcji, dzięki tym szkołom, ukształtowano cały system poglądów na społeczeństwo, państwo, religię, życie polityczne. Podstawy tej wizji stanowił system filozoficzny tomizmu. a więc system, który uwzględniał te elementy myśli liberalnej i socjalistycznej, które mogły być pomocne w wypracowaniu własnego programu, adekwatnego do zaistniałych zmian, do ówczesnego i przewidywalnego etapu rozwoju cywilizacyjnego.

   Wśród myślicieli reformatorów należy wymienić ks. Henricha Pesz, Franca Higce'a, Tur Dupina, Alberta Demuna i postać najwybitniejszą arcybiskupa Mogucji Wilhelma Emmanuela von Kettelera (1811-1877).

   Społeczny katolicyzm rozwijała Unia Fryburska - instytucja zjazdu uczonych katolickich. Prace te kontynuowała tzw. Unia Mechlijska od zjazdu w Malince, a od lat 1918/1919 także inne ośrodki katolicyzmu społecznego m.in. . KUL. W okresie powojennym KUL zdobył liczącą się pozycję naukową (do 1937r. KUL nie miał uprawnień, egzaminy magisterskie odbywały się we Lwowie).

   Wraz z rozwojem filozofii i doktryny katolicyzmu kształtowały się koncepcje udziału katolików w życiu społecznym, politycznym, a więc w ruchu chrześcijańsko-demokratycznym. Katolicy liberalni opowiadali się za wolnymi zrzeszeniami pracowniczymi o charakterze samopomocowym i dobroczynnym (nie była to oryginalna myśl). Stowarzyszenia te miały nieść pomoc tym, którzy ulegli wypadkom, zostali pozbawieni pracy.

   Za wolnością zrzeszeń i tworzeniem wolnych korporacji chrześcijańskich opowiedział się Kongres Katolików Liberalnych w Angeres. Wówczas to Kettler dostrzegając nową rzeczywistość społeczną, jaką stała się klasa robotnicza, przyznawał jej prawo zrzeszania się na podobieństwo innych grup społecznych, zrzeszania się po to by bronić swoich praw i uczestniczyć w życiu społeczeństwa, aby tworzyć wspólnoty produkcyjne. Opowiadał się także za niezależnymi od państwa powszechnymi związkami zawodowymi. Związki zawodowe w koncepcji katolickiej miały integrować pracowników danej branży. Związek korporacyjny miał eliminować sprzeczności po przez udział w danym związku wszystkich zatrudnionych - rozwiązywanie problemów we własnej „rodzinie produkcyjnej”. Wypracowując koncepcję pracowniczych związków zawodowych biskup Kettler korespondował w tej sprawie z Ferdynandem Lassalim (najwybitniejszym socjalistą).

   Ks. Adolf Kolpina były czeladnik szewski, w 1850r. założył pierwsze stowarzyszenie czeladników. Następnie rozrosło się ono w Reńską Ligę Czeladników (która liczyła wówczas 12 tyś. ludzi). Związki te często nazywane ketlerowskimi szybko się rozrastały. W 1912r. na świecie istniało 1259 takich związków z liczbą 221 tyś. członków.

   Pod wpływem Wiosny Ludów próbę naprawy porządku społecznego podjęła grupa księży francuskich, zwolenników polilycznego liberalizmu, ale zarazem wiernych Rzymowi w sprawach wiary (byli to m.in. profesorowie Sorbony). Uznać ich można za prekursorów postępowego nurtu społecznego w katolicyzmie. Grupa ta nazywała się Nowa Era, a należeli do niej m.in. Jan Baptysta Lapoter i Fryderyk Chanan („czanan”).

   Na rozwój austryjackiej partii chrześcijańsko-społecznej i jej słynne przez długie dzieśięciolecia tezy haidzkie wywarł duży wpływ Karl von Woguzang (przedstawiciel austryjackiej szkoły katolicyzmu społecznego). Za wolnością ruchu zawodowego opowiadał się także ks. Pottier.

   W zasadzie wszystkie ówczesne koncepcje związków zawodowych i samorządu społeczno-gospodarczego miały charakter korporacji i opierały się na solidaryzmie (wyjątek koncepcja Kettlera). W tym czasie , w poł. XIX w. rozpoczęło działalność pierwsze ugrupowanie, które pozyskało status partii politycznej (inne były związkami zawodowymi, organizacjami  charytatywnymi, samopomocowymi) o nazwie Niemiecka Partia Centrum, znana z historii z okresu Kulturkampfu. Z nią i z Kościołem Katolickim o wpływy walczył Bismarck (atak na Kościół wiązał się z polskością i z językiem polskim). Od 1852r. w parlamencie pruskim pojawiła się frakcja katolicka. Po 1918r. jej kontynuacją była Chrześcijańska Partia Ludowa. 

   Idee chrześcijańsko-spoleczne zaczęły rozwijać się także w tym czasie w USA. Reprezentował je m.in. kardynał James Dibbons, a od lat 80-tych XIX w. Związek Robotników Chrześcijańskich, który liczył w tym czasie 700 tyś. członków. Początkowo był potępiany przez Episkopat Kanady i Rzym. Później uznano, że nie można występować przeciwko procesowi, który następuje, ale trzeba wchodzić do niego ze swoimi wartościami i tak go kształtować aby był zgodny z zasadami chrześcijańskimi.

   Katlicyzm społeczny dotarł także w tym czasie do Ameryki Łacińskiej. W 1872r. w Urugwaju powstała Katolicka Unia Urugwaju. W 1935r. Rafael Kaldera utworzy Katolicką Federację Studentów Wenezuelskich pod nazwą Narodowa Unia Chrześcijańska.

   Na przełomie XIX i XX w., szczególnie w Europie powstało dużo organizacji bądź kół katolickich takich jak: we Włoszech Zjednoczenie Katolickich Studiów Społecznych (Entoniolo), Partia Ludowa Luigi Sturco, Koło Studiów Społecznych, które proponowały idee francuskiego ruchu chrześcijańsko-dernokratycznego m.in. skupione wokół Landeta. Grupa księży tzw. Ojców demokratów, lewicowy odłam chrześcijańskiej demokracji we Francji, reprczentowała ruch Lasillon 1894r. kierowany przez Marka Sagniera. W 1910r. został potępiony przez Piusa X za radyklizm i poddał się presji Rzymu - rozwiązał się. Podobny los spotkał inną organizację katolicką Action France 1899r. Charla Maurasa za głoszenie prymatu polityki nad moralnością, za tendencje monarchistyczne, a nawet nacjonalistyczne.

   W końcu XIXw. ukształtowała się we Francji partia chrześcijańsko-demokratyczna o tendencjach liberalnych. Podobne partie powstawały także w Belgii i innych państwach. Tworzono katolickie związki zawodowe, organizacje kobiece, młodzieżowe i charytatywne. W Niemczech powstał Caritas (1897r.).

  Na ziemiach polskich także powstawały takie organizacje: Towarzystwa Robotników Polskich w Poznaniu, Związek Katolicki.

  Przed I wojną światową na wzór międzynarodówek socjalistycznych zaczęto tworzyć organizacje ponadnarodowe. W 1909r. powstała Międzynarodowa Organizacja Pracy i jej organ Międzynarodowe Biuro Pracy w Hadze. Była to późniejsza tzw. żółta międzynarodówka związków zawodowych działających pod egidą chrześcijańskiej demokracji. W Kolonii powołano Międzynarodowy Sekretariat Chrześcijańskich Związków Zawodowych, który po przerwie w działalności w latach wojny został odnowiony w 1920r. na Kongresie w Hadze i tam też powołano Międzynarodową Konfederację Chrześcijańskich Związków Zawodowych, tą tzw. żółtą międzynarodówkę. Przez wiele dziesięcioleci trzy związkowe centrale światowe odgrywały dużą rolę: Konfederacje Wolnych Związków Zawodowych (socjaldemokratyczne), Międzynarodowa Konfederacja Chadeckich Związków i Światowa Federacja Związków Zawodowych będące pod wpływem ruchu komunistycznego.

  Wiele partii chadeckich powstało w okresie międzywojennym np. Włoska Partia Ludowa (1919r.), we Francji (1924r.), w Hiszpanii (1922r.), w latach 20-tych w Belgii, Holandii, Polsce.

  Na wzrost znaczenia tego ruchu wskazują w latach 20-tych reprezentacje w parlamentach, a w latach 30-tych pojawienie się w składach gabinetów rządowych. Nie odniosły one w dwudziestoleciu międzywojennym większych sukcesów politycznych, ze względu na to, że później kształtowały się struktury polityczne chadecji.jak i socjaldemokracji, liberałów czy nawet agrarystów. Poza tym stała na przeszkodzie ofensywa faszyzmu (Włochy, Niemcy), a także kryzysy społeczno-gospodarcze, wobec których idee miłości bliźniego, solidaryzmu itp. nie bardzo pasowały i nic dało się na tej płaszczyźnie rozwiązać istotnych sprzeczności. Ponadto w jakiejś mierze przyczyną była w latach 30-tych zachowawczość Watykanu hamująca czy wtrącająca się w ruch chadecki.

  W latach II wojny światowej większość tych partii podjęła działalność w ruchu oporu, tak w państwach faszystowskich jak i okupowanych przez III Rzeszę. Niektóre z tych partii m.in. chadecję niemiecką starano się w tym okresie obarczać winą za poparcie czy niezbyt energiczne przeciwstawianie się dojściu Hitlera do władzy. Chadecji włoskiej zarzucano zbytni mariaż z Mussolinim i z ruchem faszystowskim. Jednakże trudno powiedzieć na ile te zarzuty były słuszne.

  W warunkach narastania socjalizmu, komunizmu i bolszewizmu siłą rzeczy Watykan i część partii chadeckich, przeciwstawiając się tym tendencjom, szukało poparcia na prawicy. Stawały one przed wyborem (te partie z reguły zajmują pozycję centrum politycznego) i w warunkach zagrożenia ze strony lewej szukały oparcia w prawicowych ugrupowaniach, a niekiedy nawet skrajnie prawicowych, uważając że jest to lepsze wyjście. 

Wykład VIII 30.11.1999 

  Chadecja - według M. P.  Fogorty jest to ruch, którego celem jest rozwiązywanie, zgodnie z zasadami chrześcijańskimi oraz „technikami demokratycznymi”, problemów świeckich z zakresu wielokrotnie i dobitnie uznawanego przez Kościół za należący ostatecznie do kompetencji społeczeństwa świeckiego i niepodlegajacy bezpośredniej kontroli Kościoła. Jest to ruch mający ideologie przyjmującą zasady i doktrynę etyki chrześcijańskiej. Chce rozwiązywać problemy współczesne i kreować przyszłość wykorzystując techniki liberalno-demokratyczne, które upowszechniły się we współczesności.

  Chadecy twierdzili, że pole działania określa Kościół Katolicki pozostawiając jakąś sferę działalności dla chadecji. Pasuje  to do polskiej sytuacji, za wąsko byłoby dla RFN czy Włoch, bo sama chadecja opanowuje większość sfer życia politycznego.

  Celem chadecji jest realizacja w płaszczyźnie politycznej zasad życia społecznego wypływających z wartości etyki chrześcijańskiej.

Zachodnia chadecja opiera się na następujących zasadach:

• zasada chrześcijańska - udziela poparcia dla praw człowieka, a zwłaszcza praw jednostki;

• zasada demokracji (w węższym znaczeniu niż w liberalnej demokracji) - wolności nie można używać przeciwko wartościom, na których opiera się chadecja; przyjmuje metody, ale nie podziela wartości;

• zasada integracji - zaangażowanie w porozumienia klas i grup społecznych, opartych na współpracy i solidaryźmie;

  Chadecja opiera się na idei partii narodowych o szerokim zapleczu łączącym katolików i chrześcijan oraz innych (bezwyznaniowców) uznających wartości chadeckie.

  Do poł. XX w. poszczególne ruchy polityczne miały swoją bazę, podstawę polityczną (chłopi, drobnomieszczaństwo, robotnicy i inni). Obecnie partie przyjmują ogólnonarodowy charakter, oparte są na szerokiej bazie społecznej. W apelach wyborczych podkreśla się: aklasowość, dążenie do stworzenia alternatywy, pragmatyzm o nachyleniu personalistycznym.

Program polityczny chadecji światowej został przyjętymi 06. 07. 1947r. w Rzymie na zebraniu światowej Chadecji.

Uwzględniono następujące postulaty:

• zróżnicowane warunki działania partii chadeckich ze względu na terytorium, położenie itp.;

• odmienne poglądy wynikające z różnic między chadecja europejską a latynoamerykańską;

• wspólne zasady budowy przyszłego społeczeństwa: wolne, sprawiedliwe, wspólnotowe, personalistyczne, akcentujące nadrzędność osoby ludzkiej;

• budowa społeczeństwa wspólnotowego, a więc wspólnoty osób wolnych;

• społeczeństwo pluralistyczne (zróżnicowane);

• na wyższym etapie budowa wspólnoty wspólnot (czy lokalnie czy globalnie);

• budowa systemu społecznego opartego na wartościach etycznych, humanistycznych i demokratycznych - misja chadecji i jej ostateczny cel polega na zbudowaniu małych i solidarnych społeczności.

  Polityczny katolicyzm w Ameryce Łacińskiej ma inną historię. Chcąc zostać centrową siłą polityczną między silnymi, rewolucyjnymi organizacjami politycznymi, chadecja występuje z programem, który uwzględnia rzeczywistość, odmienną od Europy Zachodniej. Dąży do stworzenia społeczeństwa pluralistycznego, niezależności narodowej (przede wszystkim od USA), domaga się rewolucyjnych zmian w życiu społecznym (reforma rolna, nacjonalizacja, zmniejszenie udziału kapitału obcego w życiu gospodarczym, nacjonalizacja przemysłu, podniesienie kultury i oświaty, demokratyzacja życia, rozwój technologiczny w gospodarce).

Wymiary problemowe:

Człowiek - w doktrynie chadeckiej zajmuje miejsce centralne, podstawowe, jest najwyższą wartością, stworzony na obraz i podobieństwo Boga. jest wolnym i rozumnym stworzeniem wyposażonym w najwyższe wartości przez Boga, obdarowanym wieczystym przeznaczeniem nie może być zredukowany do narzędzia produkcji (jak w starożytności), nie może być zredukowany do sługi społeczeństwa, ma swoje wnętrze, przysługują mu niezbywalne prawa do nietykalności osobistej, godnego bytu, do pracy, wyżywiania, mieszkania, założenia rodziny, zabezpieczenia na starość.

   Wolność człowieka wywodzi się z jego wolnej woli, która jest darem Boga, stad wywodzi się wolność jako nat raine prawo dane przez Boga, a nie przez prawo stanowione z „łaski” władcy czy Konstytucji. Człowiek ma prawo do wyboru zawodu, zrzeszania się wyznawania religii itp. Jego wolność może być ograniczona tylko przez chrześcijański kodeks moralny i dobro ogółu. Nienaruszalnymi prawami są godność osoby ludzkiej, prawo do życia (także nienarodzonego) niezależnie czy odnosi sukcesy czy też nie. Człowiek jest stworzony do nieskrępowanego rozwoju we współżyciu z innymi jako istota narodu. Winien więc postępować rozsądnie l moralnie, powinien korzystać z wolności tak aby nie ograniczać jef innym ludziom. Człowiek rozwija się we wspólnocie i musi się uczyć współźycia z innymi.

   Przyjęcie prymatu człowieka nad otoczeniem. Świat nakłada obowiązki także na państwo. Unia chrześcijańsko-społeczna (chadecja bawarska) w programie z 1976r. określiła cele jednostki. Państwo ma jej zagwarantować rozwiniecie inicjatywy prywatnej, zapewnić korzystanie z boskich uprawnień. Państwo nie może zmuszać jednostki do jakiegoś działania i nie może dopuścić by inni zmuszali ją do wyboru. Państwo ma stanowić i strzec porządku prawnego oraz prowadzić politykę społeczną. Umożliwia jednak kształtowanie swego życia według własnych wyobrażeń, by jednostka sama się doskonaliła nie oglądając się na pomoc państwa. Państwo spełnia swe zadania, gdy zapewnia wolność jednostki, realizuje demokratyczną wolę większości, ale chroni także prawa mniejszości.

   CSU - zamierza ograniczyć potęgę inieresów zorganizowanych, aby zagwarantować swobodę jednostki, aby nie tylko państwa, ale i inne grupy nie zmuszały człowieka do czegoś. Podstawę filozoficzną stanowi personalizm katolicki.

Społeczeństwo - wolne i sprawiedliwe, pcrsonalistyczne i wspólnotowe. Jest ono pojmowane jako ograniczona całość (nie zbiór jednostek), wewnętrznie zróżnicowana (podobnie jak u konserwatystów warstwy niskie, średnie i wyższe), składająca się naturalnych grup:

1. rodzina;

2. wspólnota lokalna (naturalna, osadzona na określonym terytorium);

3. naród;

4. państwo (jest wyodrębnione, bo może być wielonarodowe);

5. społeczność międzynarodowa (wspólnota wspólnot, narodów, nacji, mniejszości narodowych, a nie państw) -chadecja w dążeniu do tworzenia wspólnej Europy miała duży wkład. Twierdziła, iż spoiwem tych społeczności powinny być więzy solidaryzmu, a nie walka klasowa.

  Taki model przyszłego społeczeństwa przyjęła międzynarodowa chadecja w Manifeście Pokoju z 1976r. Zostało w nim zawarte pojęcie pokoju, wspólnota ludzi wolnych, społeczeństwo pluralistyczne.

  Komórką pierwotną jest rodzina, tu kształtują się podstawy etyki, moralności, religii, patriotyzmu; jest najważniejszym miejscem wychowania, indywidualnego bezpieczeństwa, kształtowania osobowości. Rodzina jest warunkiem rozwoju społecznego (zdrowa rodzina - zdrowe społeczeństwo) i źródłem moralnej siły narodu.

  Chadecja domaga się ochrony życia rodzinnego, poparcia państwa dla stwarzania rodzinie dobrych warunków egzystencji i ochrony ze strony, państwa dla życia nienarodzonego. Jest to koniecznością, bo jednostka nie może rozwijać się bez społeczeństwa i odwrotnie. Jednostka i społeczeństwo w naturalny sposób skazane są na współistnienie, solidarność, która jest podstawą wspólnoty i natury człowieka. Jednostka musi liczyć na pomoc wspólnoty i państwa. Solidarność grupowa odgrywa ważną rolę, gdy dotyczy problemów międzynarodowych, antagonizmów czy rozwiązywania zadań natury globalnej, poprzez sposoby godne człowieka.

Państwo i ustrój polityczny - państwo  jest naturalną organizacja struktur społecznych, która ukształtowała się w procesie historycznym. Pożądaną formą państwa jest demokracja gwarantująca wolność moralną, społeczną i  polityczną oraz wymaga stałego dialogu między rządzącymi i rządzonymi. Powinna to być demokracja reprezentacyjna, która umożliwia polityczną odpowiedzialność. Odpowiada jej wolny mandat, który nie powinien uzależniać deputowanego od zarządzeń partii, jej wytycznych, ale powinien działać w imię odpowiedzialności osobistej.

  Chadecja uznaje ustrój demokratyczny, ale nie zakłada preferencji żadnej z istniejących form rządów, tyle tylko aby były legalne, uczciwe i sprawiedliwe. Opowiada się za ograniczeniem nadmiernej roli państwa przeciwstawiając mu pluralizm polityczny i zasadę subsydiaryzmu, a więc przekazanie przez państwo części swoich uprawnień różnym grupom społecznym, zawodowym i lokalnym oraz poszczególnym ludziom.

  Państwo powinno pozbywać się tych prerogatyw, które mają rozwiązywać inne podmioty samodzielnie (np. samorząd terytorialny, zawodowy). Pluralizm polityczny daje szansę rozwoju różnym ruchom politycznym, organizacjom i instytucjom. Chadecja zawsze sprzeciwiała się dominacji Kościoła w życiu politycznym. Dla chadeków najlepszą drogą do zbudowania państwa demokracji politycznej, ekonomicznej i społecznej jest parlamentaryzm połączony z zasadą subsydiarności. W okresie międzywojennym chadecja lansowała korporacjonizm, łączenie solidarności społecznej z zasadą udziału, a więc dialog między rządzącymi a rządzonymi np. na poziomie przedsiębiorstw (tzn. związki zawodowe, korporacyjne łączące wszystkich). Po II wojnie światowej ideę tą zmodyfikowano do koncepcji współrządzenia bądź partnerstwa socjalnego, która polega na współdziałaniu władz, przemysłowców, związków zawodowych i innych grup interesów.

  CDU - państwo jest organizacją wolną i za siebie odpowiadającą. Swój autorytet czerpie ze związku z godnością ludzką i niezbywalnymi prawami obywateli. Państwo ma wspierać dobro obywateli i współpracą chronić prawa obywatelskie oraz zapobiegać nadużywaniu siły, zachowywać i rozwijać porządek prawny, bezpieczeństwo wewnętrzne, gwarantować pluralizm polityczny, ideologiczny i swobodę poglądów, wspierać samoodpowiedzialność za dobro ogółu, chronić słabych, gwarantować osobiste zabezpieczenie bytu, współkształtować środowisko społeczne, chronić obywateli przed zagrożeniem z zewnątrz, bronić ich interesów oraz gwarantować wartości ogólnoludzkie.

  CSU (chadecja bardziej konserwatywna) - akcentuje silniej wartości religijne. Państwo to ustrojowy organizm narodu z woli Boga i tylko w ustroju natchnionym przez chrześcijańskiego ducha urzeczywistnia się dobrobyt, bezpieczeństwo, porządek i naturalny rozwój. W doktrynie chadecji funkcjonuje idea państwa społecznego czy państwa socjalnego, które powinno troszczyć się o zabezpieczenie bytu jednostki, zabezpieczenie społeczne, ale nie powinno zabezpieczać wszystkiego. Obywatel musi być odpowiedzialny, musi dbać o swoje interesy. Państwo ma zapewniać warunki do samoodpowiedzialnego kierowania życiem. Chadecja dopuszcza interwencjonizm polityczny.

  Rafael Caldera - odrzuca koncepcję państwa opiekuńczego jak i koncepcję państwa „żandarma”, nie akceptuje szkodliwego wpływu i wkładu państwa jak i rozwiązań zwolenników dominacji państwa. Nie może być bierności i dominacji państwa, państwa urządzającego życie.

  Istotne znaczenie ma pogląd na stosunki państwo - Kościół i znaczenie religii w życiu społecznym (są zróżnicowane poglądy). Generalnie chadecja odrzuciła wszelkie koncepcje uczestnictwa Kościoła w wyznaczaniu treści czy zadań politycznych. Kościół ma być autonomiczny.

  CSU - religia  jest filarem systemu narodowego, kulturowego, nie może być walki między państwem a Kościołem, musi być pokój państwa z Kościołem i uznanymi wspólnotami religijnymi. Opowiadają się przeciwko każdemu rodzajowi Kościoła państwowego. Akcentuje się dużą rolę religii i Kościoła w wychowaniu dla poszanowania wartości, łączenie myśli obywatelskiej z religią w życiu społecznym i kształtowaniu osobowości. Kościoły muszą współdziałać z państwem, nieść pomoc rodzinie, prowadzić działalność oświatową.

  CDU - szkoły wyznaniowe i bezwyznaniowe (dotyczy to grup etnicznych). Szkoły prywatne powinny być tak samo traktowane jak szkoły państwowe o ile odciążają państwo od wydatków. Szkolnictwo podstawowe jest obowiązkowe i powszechne. Rodzice mają prawo i obowiązek wychowania, państwo może wychowywać na tyle na ile społeczeństwo danego państwa mu na to pozwala. Wola rodziców odnośnie wychowania w szkole jest bardzo ważna. Istnienie prawa Kościoła do odpowiedniego wpływu na wychowanie młodzieży.

Ustrój gospodarczy - uznanie prywatnej własności środków produkcji. W okresie katolicyzmu społecznego (I poł. XX w.) pojawiła się zasada nienaruszalności wszelkiej własności danej przez Boga. Kapitał i praca są ściśle ze sobą powiązane. W latach 30-tych (encyklika Quadragessimo Anno) zasadę katolicyzmu społecznego wzbogacono o katolickie wartości i korporacjonizm. Uznano prawo państwa do ograniczenia prywatnej własności o ile jest to niezbędne (autostrady, lotniska). Po II wojnie światowej pojawił się problem zniesienia proletariatu, poszukiwano możliwości rozwiązania problemów społecznych, chciano upowszechnić własność, każdy człowiek miał mieć coś na własność (sklepik, warsztat rzemieślniczy, kantor, udział w przedsiębiorstwie, oszczędności w banku). Na tej drodze widziano możliwość zniesienia proletariatu. Postulowano udział w zarządzaniu i zyskach. Płaca ma zapewnić godne warunki egzystencji pracownika i jego rodzinie oraz możliwość oszczędności. Była to idea bliska liberalnej doktrynie ludowego kapitalizmu (ze względu na akcjonariat kapitalizm się upowszechnił).

Upowszechniło się pojęcie własności uświęconej przez Kościół w sensie religijno-teologicznym, stosunek do własności i roli państwa w kierunku liberalnego rozwoju gospodarki rynkowej (chadecja francuska szła w kierunku gospodarki planowej, niemiecka interwencjonizmu państwowego).

  CSU (64) - własność  prawem naturalnym, każdy musi mieć własność, bo jest to moralnie słuszne. Podstawą zdrowej gospodarki są zakłady należące do warstw średnich i małych, dla których domagano się poparcia i ochrony przed likwidacją i wchłonięciem przez monopole i silne korporacje.

  Państwo może sterować gospodarką z punktu widzenia dobra ogółu. To uczynili Włosi - znacjonalizowali sektor i uznali to za ideę korporacji na wsi. Państwo ma uzupełniać ideę solidarności. Chadecja zachodnia lansuje program społecznej gospodarki rynkowej. Jej zasady to: wolny wybór sprzedaży i produkcji, miejsca pracy, wykonywania zawodu, wolność i ryzyko przedsiębiorstw, społeczna sprawiedliwość.

Ruch polityczny współczesnej chadecji

  Ukształtował się po II wojnie światowej. Partie przyjmowały nazwę chrześcijańsko-demokratycznych. Podkreślały charakter międzynarodowy, a nie tylko katolicki, nawiązywały do tradycyjnych stronnictw religijnych i w ogóle do katolicyzmu społecznego. Są to partie o wybitnie nowoczesnym charakterze, reprezentują wielką siłę polityczną w Europie Zachodniej i Ameryce Łacińskiej. Od lat 50-tych są to partie profesjonalno-wyborcze, demokratyczne i ogólnonarodowe, mobilizują elektorat do walki o władzę z socjaldemokratami, skrajną prawicą i liberałami. Ich wpływy rozciągają się na mieszczan, chłopów i część wyższych warstw (wierzących i praktykujących) oraz na tych, którzy są w stanie zaakceptować ich program.

  Niektóre z partii chadeckich po wojnie uzyskały duże wsparcie w rozwoju ze strony hierarchii kościelnej i Watykanu (zwłaszcza partie w Niemczech i we Włoszech). Partie te zadeklarowały świecki i bezwyznaniowy charakter (wśród członków nie wymaga się wyznania wiary), oraz niezależność od hierarchii kościelnej. Cechuje je pragmatyzm, akceptują pluralizm, następuje nawiązanie dialogu z ewangelikami, protestantami, prawosławiem (analogia do ekumenizmu).

  Powstają partie chrześcijańsko-demokratyczne o rodowodzie protestanckim lub protestancko-katolickim np. Apel Chrześcijańsko-Demokratyczny  (piotestancko-katolicki) w Holandii, Związek Chrześcijańsko-Demokratyczny w Szwecji, Chrześcijańska Partia Ludowa w Norwegii. Nastąpił rozwój partii chrześcijańsko-demokratycznych w Ameryce Łacińskiej, oraz wyjście na Afrykę i Azję (niewiele). Odbudowano partie chrześcijańsko-demokratyczne w państwach powstałych na terenie byłego ZSRR (Litwa, Łotwa, Estonia). Rozbudowano struktury międzynarodowe i porozumienia regionalne.

  W grudniu 1998r. funkcjonowało ok. 100 partii chadeckich na świecie, w tym:

• 25 w Europie Zachodniej (największe znaczenie poza Anglią - tam jest partia konserwatywna i Islandią;

• 16 w Europie Środkowo-Wschodniej;

• 8 w krajachi byłego ZSRR;

• 3 w Federacji Rosyjskiej;

• 35 w Ameryce Łacińskiej;

• 6 w Azji;

• 2 w Oceanii;

• 2 w Afryce.

  W 12 krajach w latach 1945-1998 na 367 gabinetów rządowych 212 było z udziałem partii chadeckich, 19 utworzyli tylko chadecy (Włochy, Belgia), w 122 premierami byli politycy chadeccy. Średnio na partie chadeckie głosowało od 30% społeczeństwa w latach 1940-1950 do 40% w latach 80-tych. W Parlamencie Europejskim chadecia zajmuje I miejsce, socjaldemokraci są na II miejscu.

  W skali międzynarodowej integracja chadecji po II wojnie miała się następująco:

• w 1948r. utworzono Nowe Ekipy Międzynarodowe - Międzynarodowa Unia Chrześcijańskich Demokratów;

• w 1965r. przemianowano na Europejską Unię Chrześcijańskich Demokratów;

• w 1976r. powołano Europejska Partię Ludową w związku z wyborami do Parlamentu Europejskiego.

  Światowy ruch chadecki od 1951r. skupiał się w Chrześcijańsko-Demokratycznej Unii Światowej, od 1963r. do dziś partie te tworzą Międzynarodówkę Chrześcijańskich Demokracji. W 1997r. należało do niej 75% partii chadeckich świata. 

Wykład IX 7.12.1999

Socjaldemokracja - pochodzi z języka łac. socjalizm - społeczny, w domyśle socjalizm, oraz od słów greckich demos - lud i kratos  - władza, rządzić. Pojęć socjaldemokracja i socjalizm demokratyczny, które funkcjonują w publicystyce i literaturze naukowej, często używa się zamiennie. Jest to znacznie uproszczone, gdyż socjalizm demokratyczny jest przede wszystkim ideologią i doktryną współczesnej socjaldemokracji, a nie całym ruchem politycznym.

  Pod pojęciem socjaldemokracji rozumiemy ideologię i doktrynę nurtu reformistycznęgo w ruchu robotniczym. Całość ruchu robotniczego dzielono na nurt reformistyczny i rewolucyjny, który od czasów międzynarodówki komunistycznej nazywał się ruchem komunistycznym (i do tej pory funkcjonuje). Po drugie pod nazwą socjaldemokracja będziemy rozumieli ruch polityczny, który obejmuje partie polityczne socjaldemokratyczne i socjalistyczne oraz inne związane z nimi, a głównie te, które od 1951r. należą do Międzynarodówki Socjalistycznej.

UWAGA!!! w literaturze politologicznej, a jeszcze bardziej w publicystycznej nie odróżnia się partii socjalistycznych i socjaldemokratycznych, traktując je jako jednorodne. W wielu wypadkach jest to zasadne i słuszne bowiem ta etykieta partyjna, ta nazwa tylko niekiedy wywodzi się z tradycji historycznej (tak się nazywała w XIX w. i tą tradycje utrzymuje). Często zatem mógł zrządzić przypadek, że przyjęto nazwę nie socjalistyczna a socjaldemokratyczna.

  Nie ma istotnych różnic między partią socjalistyczą  SFIO we Francji, a socjaldemokratyczną partią Niemiec SPD, mimo że nazwy tych partii są różne. Niekiedy jednak występują istotne różnice programowe i to dotyczy głównie tych krajów, gdzie ruch socjalistyczny podzielił się na dwie partie np.: we Włoszech działa Włoska Partia Socjaldemokratyczna i Włoska Partia Socjalistyczna; w Japonii - Partia Socjaldemokratyczna i Socjalistyczna Partia Japonii. U nas także istniało takie zjawisko: była PPS i SDKPiL czy Socjaldemokracja Galicji i Śląska Cieszyńskiego - można było znaleźć między nimi różnice.

  Współcześnie socjaliści są bardziej radykalni, bardziej lewicowi. Socjaldemokraci są bardziej programowo umiarkowani, ale bywa i odwrotnie, nie ma reguły, trzeba po prostu analizować program i działalność danej partii. Należy przy tym zaznaczyć, że podobnie jak przy innych ruchach politycznych część partii socjaldemokratycznych w ogóle nie ma w swojej nazwie, ani socjalistyczna, ani socjaldemokratyczna, a noszą takie nazwy jak Partia Pracy w Wielkiej Brytanii, Partia Robotnicza, Partia Akcji Demokratycznych, Partia Ludowo-Republikańska. O tym czy jest ona socjaldemokratyczna dopiero świadczy ideologia i program a często także fakt czy należy do Międzynarodówki Socjalistycznej.

  Jeszcze większe problemy występują przy próbie zdefiniowania socjaldemokracji jako odrębnej ideologii, bowiem współczesna socjaldemokracja w swojej tradycji odwołuje się do idei socjalistycznych (nawet niektórych marksistowskich), a także do doktryn liberalnych w niektórych płaszczyznach. Można tam znaleźć elementy neopozytywizmu, personalizmu (Molera i Marlena), a nawet niektórych zasad chrześcijaństwa głównie wywodzących się z odłamu protestanckiego czy nawet neogandyzmu.

  Neomarksizm np. kwestionował możliwość realizacji ideałów socjalistycznych w warunkach monopolistycznej struktury kapitału i dominacji ponadnarodowych organizacji finansowych. Wychodząc od tego założenia niektórzy socjaldemokraci zaczęli głosić konieczność powrotu wprost do ortodoksji socjalistycznej, do koncepcji alternatywnej strategii politycznej opartej na dominacji sektora publicznego, czyli na znacjonalizowanych środkach produkcji. Socjaldemokracja dostosowując swoją doktrynę, a jeszcze bardziej praktykę działania do dążeń współczesnych, do wyobrażeń współczesnych systemów, skłonna jest do kompromisu. Wyrazem tego jest np. akceptacja liberalnych praw i wartości zaadoptowanych do wolności, swobodnego wyboru pracy, stylu życia, wyznania, religii itp. Natomiast dalej idzie od wartości liberalnych (bardziej na lewo), domagając się nie tylko zagwarantowania praw demokratycznych, ale także praktycznego urzeczywistniania warunków realizacji tych praw, a szczególnie dotyczy to dochodów, stopy życiowej, zabezpieczenia socjalnego.

  U podstaw członkostwa w tych partiach od kilkudziesięciu lat leży pluralizm polityczny i światopoglądowy, czyli partie te odmiennie niż w XIX w. czy w poł. XX w. nie domagają się od swoich członków czy sympatyków akceptacji określonej ideologii, określonego światopoglądu. Dążenie do osiągnięcia celów może mieć różną motywację. W Deklaracji z Frankfurtu nad Menem, kiedy to utworzono Międzynarodówkę Socjalistyczną, przyjęli następujące założenie: „Socjalizm demokratyczny jest ruchem międzynarodowym, który bynajmniej nie wymaga jednolitych poglądów bez względu na to czy socjaliści wywodzą swe przekonania z wyników marksistowskiej czy innej analizy społecznej, czy też zasad religijnych, nawet czy z zasad ogólnohumanistycznych, bowiem wszyscy oni zmierzają do jednego celu, do ustroju sprawiedliwości społecznej, dobrobytu, wolności, pokoju”.

  A więc partie te stając się czy aspirując do partii ogólnonarodowych odeszły od tych wymogów, które szczególnie stosowały partie ortodoksyjne, komunistyczne np. tam trzeba było zapisać się do partii, złożyć wyznanie wiary, że się uznaje materializm dialektyczno-historyczny, światopogląd marksistowski, natomiast u socjaldemokratów, jak wynika z tego stwierdzenia, najważniejszy jest cel, czy dany zwolennik przyjmuje określone cele polityczne tego ugrupowania i czy chce je realizować.

  Socjaldemokracja nie ma jednolitej podstawy filozoficznej, w jej ideologii dominuje próba pogodzenia założeń socjalizmu z liberalizmem i ze współczesnym państwem burżuazyjnej demokracji. W Paryżu odbył się Kongres Międzynarodówki Socjalistycznej (odbywa się co 2 lata) i tam właśnie nastąpił główny podział na nurty bardziej ortodoksyjnych socjaldemokratów, którzy chcięli się trzymać poprzedniej doktryny i socjaldemokratów liberalnych, którzy bardziej skłonni są do akceptacji wielu rozwiązań, myśli i nurtu liberalnego, w tym także jeśli chodzi o problematykę gospodarki i problematyki polityki społecznej.

  Huntington - określa takie zjawisko mianem ideologii sytuacyjnej, która podlega przekształceniom, modyfikacjom w zależności od otoczenia społecznego tj. od potrzeb, od oczekiwań, wymogów np. walki politycznej z innymi ugrupowaniami. A więc nie trzymanie się twardo określonych zasad ideologicznych, ale przystosowywanie się do zmian otoczenia (do tego jak zmienił się układ sił politycznych, specyfika społeczeństwa, jakie cele międzynarodowe stały się istotne).

Według Crosslanda do podstawowych założeń aksjologicznych socjaldemokracji w latach 50-tych i 60-tvch należały:

• akceptacia liberalizmu politycznego (ustrój państwowy, odrzucono wszelkie programy dotyczące rewolucyjnych zmian, dyktatury proletariatu, przewodniej roli parlii socjalistycznej);

• uznano mieszaną ekonomię: własność prywatną, spółdzielczą i państwową;

• dążyli do zbudowania „państwa dobrobytu”, nie było to coś nowego, była to koncepcja przeniesiona z liberalizmu okresu przedwojennego;

• wyrażali wiare w możliwość transformacji kapitalizmu, a1e nie potrzeby odrzucania; ale zmian transformacji w kierunku równości społecznej i solidaryzmu grupowego;

• akceptowano wówczas także liberalne zasady ekonomiczne johna Keynesa „popytowej teorii dochodu”, która polegała na prostym mechanizmie: stwarzać popyt inwestycyjny, czyli rozbudowywać, budować itd. to da pełne zatrudnienie. Zatrudnienie przyczyni się do przepływu pieniędzy dla obywateli - napędzanie koniunktury gospodarczej.

  Celem zasadniczym transformacji systemu kapitalistycznego było dążenie w kierunku większego egalitaryzmu (większej równości) i większej sprawiedliwości.

  W następnych dziesięcioleciach socjaldemokracja odchodziła od treści i aksjomatów tych założeń, a głównie od koncepcji państwa dobrobytu. Okazało się, że niemożliwe jest zrealizowanie pełnego zatrudnienia. Niektórzy wychodząc z analizy celów socjaldemokracji określają ten ruch terminem „parlamentarnego socjalizmu”, dlatego że zaakceptował grę wyborcza, grę sił politycznych i mechanizm parlamentarny. Ze względu na przyjętą strategię zmian opartą na reformach, na ewolucyjnych zmianach systemu, określa się ten nurt pojęciem socjalizmu reformistycznego albo reformistycznego odłamu nurtu robotniczego.

  Do czołowych ideologów współczesnej socjaldemokracji w szerszym znaczeniu należą: Edward Berenstain,Karl Kausky, Herz Deman, Richard Rey, Adam Ciołkosz (socjalista, emigrant, uznany działacz międzynarodówki socjalistycznej).

Geneza rozwoju:

Jest to najstarszy ruch polityczny, jeśli chodzi o Europę, szczególnie zachodnią, odgrywa on czołową rolę (są 3 siły polityczne, które najczęściej zmieniają się przy władzy: konserwatyści, chadecy i socjaldemokracja, a przenika je myśl liberalna). Liberałowie nie stworzyli masowych partii politycznych i ich udział w reprezentacjach narodowych. parlamentarnych nie sięgał nawet 10% w okresie powojennym.

  Początki sięgają XIX w. oraz ideowych i politycznych założeń asocjanizmu oraz okresu zrzeszeń robotniczych (kasy samopomocowe). Socjaldemokracja w tamtym okresie odrzucała porządek feudalny, była sprzymierzeńcem liberalizmu, ale zarazem też odrzucała pewne koncepcje liberalizmu np. koncepcje państwa nocnego stróża. Potem pojawił się socjalizm literacki, ukazało się wiele utworów opisujących krzywdę świata pracy, a także wizję równości i sprawiedliwości społecznej. Wówczas też pojawiły się koncepcje upowszechnienia własności tzw. socjalizm drobnomieszczański, socjalizm rolniczy, nawet socjalizm chrześcijański.

  W I poł. XIX w. szersze rozmiaiy przyjał socjalizm utopijny (Saint-Simon, Fourier, Owen). Charakteryzował się on niebywałym bogactwem myśli, wielością koncepcji. Jego twórcy dokonali dość wnikliwej analizy mechanizmów funkcjonowania ówczesnego kapitalizmu wolnokonkurencyjnego(tego „krwiopijczego” kapitalizmu, który był w „Ziemi Obiecanej” na przykładzie Łodzi), a także dali wnikliwą analizę źródeł nierówności i niesprawiedliwości społecznej. Nie była utopią, natomiast proponowane rozwiązania charakteryzowały się naiwnością, życzeniowym podejściem, wzorce nowego porządku opierały się o paternalizm (opiekuńczość) - musiały więc upaść o ile ci bgaci będą mieli poczucie sprawiedliwości bliźniego i dzielili się tym dochodem. To było utopijne i z tego względu koncepcje te nie zostały zrealizowane, mimo że były świetlane od czasów Morusa i „Państwa Słońca”.

  Dla dalszego rozwoju myśli socjalistycznej istotne znaczenie miały nie tyle koncepcje utopistów i to co oni głosili, ale stosunek do innych, do tego co pisali i dziedzictwa, które zostawili po sobie. Ten właśnie stosunek do utopistów dał początek kształtowania się socjalizmu reformistycznego, czyli socjaldemokracji i z drugiej strony socjalizmu rewolucyjnego, czyli późniejszego komunizmu, który jak się okazało był utopią. Falangi, falanstery miały zasięg lokalny, czy państwo pomarańczowe anarchistów; tak komunistyczne było 1/3 powierzchni Ziemi.

  W II poł. XIX w. zaczęły powstawać pierwsze partyjne organizacje robotnicze (do tego czasu były to różne asocjacje). Wywodziły się, jeśli chodzi o Europę Północną, głównie ze związków zawodowych, najpierw powstawały związki, zrzeszenia, a później na tej bazie wyłaniała się partia polityczna. Ewidentnym przykładem jest brytyjska Partia Pracy, która do tej pory jest ściśle związana ze związkami zawodowymi, które finansują jej działalność.

  W Europie Południowej, Środkowej nie zawsze ruch związkowy poprzedzał powstanie partii. Początkowo przyjmowały one ideologię rewolucyjną, określoną jako marksizm po upowszechnieniu się idei K. Marksa, F. Engelsa i innych.

  W końcu XIXw. ukształtowały się dwa nurty: rewolucyjny i reformistyczny.

  Rewolucjoniści wychodzili z założenia, że ustrój kapitalistyczny jak niereformowalny i skompromitowany, i że tylko rewolucja zbrojna może doprowadzić do obalenia systemu politycznego, systemu gospodarczego, kapitalizmu, do przejęcia władzy przez proletariat i umożliwienia zbudowania nowego ładu politycznego, ekonomicznego, społecznego, nowego społeczeństwa, ludzi równych i wolnych od nędzy, oraz szczęśliwych.

  W procesie kształtowania się założeń politycznych ważną rolę odegrały trzy nurty, przypadające na okres działania II Międzynarodówki Socjalistycznej, która rozpadała się w latach rozpoczęcia I wojny światowej.

  Do tych nurtów należały:

• lassalizm;

• fabianizm;

• rewizjonizm.

  Nurt reformistyczny związany z Ferdynandem Lassalem i z Powszechnym Niemieckim Związkiem Robotników (była to pierwsza partia niemiecka) głosił, że państwo jest ponadklasową organizacją społeczeństwa i służy dobru powszechnemu. Był to wyraźny wymóg w doktrynie socjalistycznej ówczesnego okresu kiedy uważano, że każde społeczeństwo jest narzędziem w rękach jednej klasy (panującej, klasy posiadaczy). Lassal dowodził, że państwo jest dobrem ogólnonarodowym, chociaż nie każdemu dobrze mogło się w nim żyć. Występował zatem przeciwko roli rewolucji socjalistycznej, a nawet przeciwko ruchowi strajkowemu uważając, że ekonomicznie osłabia państwo. Postulował natomiast poprawę warunków życia proletariatu poprzez robotnicze zrzeszenia wytwórcze (coś w rodzaju kooperatyw, spółdzielni), które stopniowo miały zastępować prywatne przedsiębiorstwa kapitalistyczne będące w jednych rękach, czy rękach spółki bądź rodziny.

  W angielskim ruchu politycznym podobny program przyjęło Towarzystwo Fabiańskie (1884r.). Fabianie także odrzucali gwałtowne przemiany społeczne i opowiadali się za stopniowym, ciągłym i jednolitym rozwojem procesów społecznych zmierzających w perspektywie ku socjalizmowi, ale bez nagłych zmian. Opowiadali się za gradualizmem (gradus - stopień) oznaczającym doprowadzanie do zmian. Nazwa Towarzystwa Fabiańskiego pochodzi od rzymskiego konsula Fabiusza Kunktatora (stad też kunktatorstwo). On to podczas wielkiej wojny punicidej z Hannibalem, posiadającym wówczas „broń pancerną”, będącą oddziałami złożonymi ze słoni, wiedząc o tym, że jest słaby, unikał za wszelką cenę ostatecznego rozstrzygnięcia w otwartej bitwie „rewolucji”, prowadził walkę podjazdową w stosunku do armii Hannibala (półpartyzantkę) i tym sposobem osiągnął swój cel i uchronił Rzym (w legendzie pozostało, że to gęsi uratowały Rzym, bo obudziły swoim gęganiem bojowników). Stąd też przyjęto przymiotnik Towarzystwo Fabiańskie nawiązując do koncepcji unikania przy problemach społecznych jakichś jednorazowych rewolucyjnych rozstrzygnięć. Wyrażali oni wiarę w stopniowe przemiany społeczeństwa, które mogą być dokonywane przy pomocy wykształconej elity. Byli przekonani, że me można go obalać. Zakładali, że przemiany będą miały charakter demokratyczny, stopniowy, pokojowy, zgodny z Konstytucją, z zasadami moralnymi, a więc nie będą poruszać tej podstawowej tkanki społeczeństwa i państwa. Widać tu duży wpływ konserwatyzmu brytyjskiego. W sprawach ekonomicznych uważali, że w przyszłym społeczeństwie socjalistycznym powinny być zachowane trzy formy własności: państwowa (samorząd lokalny, socjalizm municypalny), spółdzielcza i prywatna (miała dotyczyć drobnej wytwórczości, handlu, usług).

  W końcu XIX w. teoretyczne podstawy marksizmu poddano dość głębokiej rewizji. Bardzo krytycznie się ustosunkowano. Pierwsi dokonali lego intelektualiści uniwersyteccy: Ludwik Brentario, Gustaw Smoller. Werner Sombard, którzy postulowali odrzucenie rewolucji na rzecz stopniowych reform. Uzasadniali i podejmowali naukową dyskusję z Marksem czy Engelsem, ich myśl rewizjonistyczna zyskała nazwę „socjalizm z katedry”. Najpełniej tę doktrynę przedstawił Ludwik Brentario, który dokonał dość głębokiej analizy sytuacji gospodarczej i sytuacji społecznej w Anglii (która wówczas dość spokojnie i sukcesywnie rozwijała się gospodarczo), oraz dowodził postępującą poprawę położenia proletariatu (a więc określone godziny pracy, ubezpieczenia społeczne, budownictwo mieszkaniowe przyzakładowe). Twierdził, że w miarę poprawy sytuacji proletariatu można zahamować napięcie między klasą robotniczą a burżuazją. Postulował przeprowadzenie reform socjalnych, podwyżkę płac robotników i uważał (wówczas Niemcy przodowały w rozwoju ruchu robotniczego), że należy przenieść doświadczenie angielskie na teren niemiecki i to będzie wystarczającym substytutem rewolucji, że proletariat odstąpi od koncepcji rewolucji, obalania i zabijania swoich chlebodawców czy pracodawców.

  Czołowym teoretykiem rewizjonizmu (inaczej reformizmu) był Edward Berenstein (1850-1932). Był to teoretyk najbardziej, najsilniej krytykowany i wybrzydzany przez komunistów w okresie międzywojnia i po wojnie. On w cyklu artykułów „Problemy socjalizmu” a następnie w pracy zawartej w książce „Zasady socjalizmu i zadania socjalnej demokracji” odrzucił filozofię marksistowską jako podstawę socjalistycznej myśli politycznej. Uważał, że nie musi ona stanowić członu. Zakwestionował też celowość dokonywania rewolucji socjalistycznej, przeciwstawiając się ustanawianiu dyktatury proletariatu stwierdzając, że każda dyktatura jest zła, czy to większości czy mniejszości. Twierdził także, że aby stworzyć socjalistyczne państwo i społeczeństwo nic potrzebne jest budowanie komunistycznej formacji, można tak reformować i dokonywać takiej transformacji systemu kapitalistycznego, że zbuduje się podstawy społeczeństwa socjalistycznego. Odrzucił marksistowskie pojęcie klasy robotniczej. Marksiści wyodrębniając klasy społeczne za podstawowe kryterium brali stosunek do środków produkcji, czyli kto ma środki to jest burżuj, przeciwnik, a kto nie ma własności to jest proletariusz. Wreszcie wyodrębniali klasę przejściową chłopską, która była wykorzystywana przez:komunistów i marksistów ze względu na ich nieświadomość. Chłop był posiadaczem i pracownikiem zarazem, dlatego ich nie lubili.

  Postulował przyjęcie za teoretyczną podstawę wyodrębniania klas wielkość osiąganego dochodu, czyli to co się teraz nazywa stratyfikacją społeczną (dzielić społeczeństwo na podstawie dochodu jaki uzyskuje). Twierdził, że dojście do socjalizmu powinno dokonywać się na drodze stopniowych przeobrażeń kapitalizmu i reform o charakterze socjalistycznym, ale dokonywanych w łonie tych formacji (nazywał to „pierwiastkami socjalistycznymi” w łonie tych formacji). Do nich zaliczał związki zawodowe, spółdzielczość handlową, samorząd terytorialny. Stąd też w okresie międzywojennym PPS wśród różnych form własności najwyżej stawiała spółdzielczość kooperatywną. Poza tym postulował o zwiększenie liczby miejsc w parlamencie i liczby mandatów w samorządzie terytorialnym. To by umożliwiało realizację socjalistycznych postulatów bez potrzeby obalania parlamentu i tego systemu. Realizację celów widział w demokracji parlamentarnej bez potrzeby jej obalania. Życie potwierdzało większość jego założeń, bowiem występowała ogólna poprawa sytuacji materialnej robotników w miarę upływu czasu.

  Pozostały wpływy polityczne partii robotniczej, która wprowadzała coraz więcej swoich przedstawicieli do parlamentu, prowadzili tam walkę o ubezpieczenia społeczne itd. (ostro krytykowani, bo komuniści, początkowo odrzucali tzw. kartę wyborczą, np. KPRP zbojkotowała wybory po I wojnie światowej, podobnie inne partie komunistyczne bojkotowały parlamenty europejskie, później jeśli wchodzili to tylko po to by „złapać” trybunę do głoszenia swoich poglądów. Socjaldemokraci starali się wprowadzać zmiany.

  Dla Berensthaina bardziej istotnym stał się ruch polityczny niż ostateczny cel i wizja sprawiedliwego i równego. Żadna ideologia nie jest w stanie w pełni się zrealizować, trzeba do niej dążyć powolnymi krokami, ale mieć na uwadze, że wielkie ideały na padole ziemskim są prawie nieosiągalne. Dodatkowym argumentem za rewizjonizmen była postawa światłych elit liberałów, konserwatystów, chadeków, będących przy władzy. Wówczas działało to na korzyść, ponieważ początkowo bano się socjalizmu, który głosił potrzebę rewolucji, obalenia władzy, odebrania własności itd. W miarę jak elity rządzące przekonywały się, że jest nurt w ruchu robotniczym, który nie zmierza do obalania tego systemu, oraz uznaje różne formy własności za niesprawiedliwe np. nacjonalizacja. Coraz szerzej upowszechniało się przekonanie, że w warunkach kryzysowych można władze oddać socjaldemokratom, bo oni są w stanie lepiej, łagodniej rozwiązać nabrzmiałe problemy społeczne, a zarazem stanowią gwarancję, że system ten nie zostanie obalony. Ten kierunek reformistyczno-rewizjonistyczny rozwijali twórcy tzw. austromarksizmu (na których się często powoływała PPS, Socjaliści Galicyjscy jak Adler, Baner, Hillfedning). Później w latach 20-tych, 30-tych rozwijali tą koncepcie tzw. neomarksiści, czy twórcy krytycznej teorii z tzw. szkoły frankfurckiej, Fro, Habermas. Walka pomiędzy marksizmem a reformizmem w łonie II Międzynarodówki przyczyniła się do jej upadku w okresie I wojny światowej. 

Wykład X 14.12.1999 

Ruch chłopski. Agraryzm.

  Zarówno w aspekcie historycznym jak i współcześnie organizacje chłopskie wykazują bardzo dużą różnorodność i ideologiczną i organizacyjną. Wynika to:

• ze zróżnicowanej tradycji historyczrej;

• z poziomu rozwoju cywilizacyjnego wsi, rolnictwa, chociaż wszędzie wieś była bardziej cywilizacyjnie opózniona w stosunku do miasta;

• w zależności od regionów świata (wieś polska, wieś duńska, szwedzka, a wieś w Czarnej Afryce czy w Azji).

  Poza tym w poszczególnych państwach, czy poszczególnych narodach, odgrywało duże znaczenie w życiu społeczno-gospodarczym. Do tego zróżnicowania (ogólnie można powiedzieć natury cywilizacyjnej) dochodziły problemy niepodległości, suwerenność narodowej w tych regionach, które pozostawały pod zaborami, a więc dotyczyło to Europy Środkowo-Wschodniej: Polski, Czech, Słowacji, Pł. Słowian - Jugosławii, a na północy Norwegii i Finlandii (wiek XIX to problem odzyskania niepodległości). Te ruchy musiały jeszcze uwzględniać ten aspekt, który potrzebny był patriotom chłopskim np. w Niemczech, Francji czy we Włoszech. Dochodziły jeszcze do tego inne specyficzne cechy. W niektórych krajach jedyną żywicielką była ziemia. Nie było tak wszędzie. W większości krajów Skandynawskich było to morze, ludzie żyli z rybołówstwa, a w Finlandii podstawowym bogactwem był las.

  Jeszcze jedno zróżnicowanie natury politycznej. Od przełomu XIX i XX w., tj. od czasu kiedy zaczęły kształtować się główne nurty polityczne w drodze demokracji: konserwatyści, narodowcy, socjaliści, komuniści, wieś stawała się obiektem penetracji różnych ruchów politycznych, stowarzyszeń religijnych, które szukały wpływów w tej społeczności. W tamtym okresie 60% - 80%  ludności zamieszkiwało na wsi, wieś była producentem wytwarzającym podstawowe dobra. Z tego względu ruchy chłopskie wykazywały większą różnorodność ideowo-polityczną, programową niż liberalizm, konserwatyzm, socjaldemokracja. Na wsi wpływów szukały różne nurty. Wieś bowiem to różni ludzie, od wielkich posiadaczy ziemskich, optujących za nurtem narodowym czy konserwatywnym, po robotników, bezrolnych i zamożnych chłopów (PSL „Piast” - bogatsi, PSL-Wyzwolenie - biedniejsi, Stronnictwo Chłopskie - jeszcze biedniejsi).

Podstawowe cechy konstytuujące ruch chłopski - przez długie dziesięciolecia należały do nich:

1. baza społeczna organizacji - w tamtym okresie ugrupowania chłopskie nie wychodziły poza wieś; jeśli sięgały inteligencji to właśnie elit związanych z wsią (nauczyciele wiejscy, niekiaidy księża, duchowni, lekarze, inni społecznicy, którzy w tym kręgu społecznym się znajdowali, byli to np. farmerzy w Anglii czy w USA);

2. ideologia agraryzmu (od lat 20-tych XX w.) - to podstawa ideologiczna w ruchu chłopskim. Odnosiło się to do politycznego ruchu chłopskiego (czyli do partii politycznych, które miały takie nazwy jak partie ludowe, partie agrariuszy).

  Polityczne ruchy agrarne, w przeszłości, rzadziej niż inne ugrupowania używały pojęcia partia, szczególnie w tych krajach, które nie miały niepodległości np. Polska. Częściej w ich nazwach spotykamy nazwę związek, stronnictwo. Można to wiązać solidaryzmem klasowym, który był lansowany w większości partii chłopskich.

  Partia z łac. pars - cześć, z istoty swej jest częścią, a więc uchwala i wprowadza do społeczeństwa podział na partię socjalistyczną, na ludową. Natomiast w tych krajach, szczególnie w tych, które nie miały niepodległości górowały hasła czy tendencje solidaryzmu wszystkich warstw jedności działania wobec zaborcy.

Terminem ruchy chłopskie będziemy określać:

• partie chłopskje - czyli partie ludowe czy partie agrariuszy bez względu na nazwę partii czy stronnictwa, czy zjednoczenia, które swoje założenia programowe opierają na ideologii agraryzmu, a współcześnie neoagraryzmu;

• inne organizacje związane ze wsią - rolnicze np. Spółdzielnia Wiejska; wytwórcze np. Samopomoc Chłopska; handlowe, które sensu stricte nie mają charakteru politycznego, to ich działanie ma wpływ na życie polityczne, w przeszłości i współcześnie stają się one często ważnymi elementami gry politycznej bądź pomagają organizować elektorat wyborczy przed wyborami prezydenckimi, parlamentarnymi czy samorządowymi.

  Dotyczy to przede wszystkim (biorąc pod uwagę organizacje pozapartyjne) tych państw, w których partie chłopskie zakończyły swoją działalność, bądź jej w ogóle nie było, a część tych funkcji, które partie pełniły przejmowały właśnie takie organizacje typu samopomocowego jak organizacje społeczne, kooperatywy wiejskie czy handel wiejski. Należy mieć zatem na uwadze, że ruchy chłopskie nie tylko przechodziły ewolucję ideowo-programową wykształcąjąc w lalach 20-tych i 30-tych ideologię agraryzmu, ale także zmieniały swoją bazę członkowską i zakres reprezentacji interesów.

  Na początku była to baza chłopska, albo część tej klasy, a później dołączyły inne grupy społeczności wiejskiej: inteligencja, rzemieślnicy, robotnicy rolni, a obecnie drobnomieszczaństwo (middle class - klasa średnia) w małych ośrodkach wiejskich. Ten proces bardzo wyraźnie można było obserwować na przykładzie Skandynawskiej Partii Centrum. Były to swego czasu partie chłopskie i teraz przybrały charakter ogólnonarodowych organizacji, które skupiały chłopów, farmerów, rzemieślników, inteligencję i inne warstwy klasy średniej, a więc zmierzały do osiągnięcia statusu partii ogólnonarodowej, tak w sensie bazy członkowskiej i elektoratu wyborczego jak też bazy społecznej.

  Na polskiej scenie politycznej w PSL, zwłaszcza Kalinowskiego toczyła się batalia i dyskusje o stosunku do tradycji i polrzebie zamkniecia PSL w ramach ludności wiejskiej i stania się reprezentantem całej tej ludności. Okazuje się, że we współczesnym świecie to się nie udaje, bo wieś jest reprezentowana w niemniejszej mierze przez SLD, które zdobyło w wielu rejonach więcej głosów niż PSL. Swój udział ma również Chadecja i ZChN. Interesy wsi są obecnie reprezentowane przez różne ugrupowania. PSL musi obecnie przyjąć szeroką formułę, stawać się partią ogólnonarodową, a więc sięgać nie tylko do ludności wiejskiej, ale także do inteligencji, bowiem w tej chwili nie jest ważna masa społeczna, korzenie członków, ale to czy akceptują założenia programowe jakie dany ruch niesie. Taki proces czeka PSL.

Tendencje

  Za kolebkę samodzielnego ruchu politycznego chłopskiego uważana jest Europa II poł. XIX w. Można by powiedzieć, że geneza ruchu chłopskiego sięga tego samego regionu geograficznego co liberalizm, konserwatyzm, socjaldemokracja i wiele innych. Podłożem aktywności ludności wiejskiej jest w pierwszym rzędzie rozwój kapitalizmu w rolnictwie (wieś się otwierała na świat dzięki komunikacji, dzięki przepływowi informacji, dzięki prasie). Z drugiej strony potrzeba tej aktywności rodziła się z tego, że pozostałości feudalizmu były likwidowane na wsi z oporami w porównaniu do szybkich przemian jakie występowały w mieście, czy w ośrodkach zurbanizowanych. Powstanie tych partii z reguły poprzedzała działalność różnych organizacji społeczno-gospodarczych, bądź społeczno-oświatowych (można znaleźć pewne analogie do socjaldemokracji).

  Istotną rolę w budzeniu świadomości obywatelskiej i emancypacji społeczno-politycznej chłopów odegrali społecznicy (w tych przypadkach społecznicy lokalni odgrywali większą rolę przy kształtowaniu podstaw ruchów chłopskich niż przy innych). Wywodzili się oni z reguły z kręgów inteligencji związanej z wsią np. Nikołaj Fryderyk Seweryn Gruntvik - teolog, twórca duńskiego ruchu uniwersytetów ludowych. Od niego uczył Ignacy Solarz z Galicji i Anderson Hausen - duński pisarz ludowy. Prekursorem ruchu ludowego w Galicji był ks. Stanisław Stojałkowski.

  W kształtowaniu postaw ludności wiejskiej, w kształtowaniu założeń programowych tych organizacji ważną rolę odegrały też na pierwszym etapie pisma, pisemka, gazety o tematyce wiejskiej i tak np. w Danii wychodził „Przyjaciel ludu” od 1824r., w Galicji „Przyiaciel ludu” oraz „Wieniec”, „Pszczółka”. Ten pierwszy etap to społecznicy, nauczyciele związani ze wsią i różne pisemka dotyczące środowisk chłopskich. Organizacje stronnictw chłopskich o charakterze politycznym powstawały pod koniec XIX w. do lat 20-tych XX w., a więc nieco później niż partie liberalne, konserwatywne czy socjaldemokratyczne.

  Pierwsza partia pod nazwą Lewica Chłopska Versle powstała w 1870r. w Danii z połączenia różnych grup chłopskiej lewicy, które wcześniej działały, ale nie miały charakteru partii politycznej. Działalność poprzedników,Versle musiała być dość znacząca bowiem w momencie powstania partii miała ona 43 mandaty w Folketingu (parlamencie duńskim), czyli już poprzednicy wprowadzili swoich deputowanych do parlamentu.

  Następnie takie partie kształtowały się na ziemiach polskich pod zaborami: Stronnictwo Ludowe 1895r., Mazurska Partia Ludowa 1896r., Polski Związek Ludowy 1904r., Ludowcy w Galicji posiadali reprezentację w Sejmie Ludowym we Lwowie, który działał na mocy autonomii Galicji, ale także w Parlamencie Wiedeńskim, a więc parlamencie Austro-Węgier, m.in. I. Daszyński, W. Witos i wielu innych. Po 1918r. najlepszymi pracownikami byli socjaliści, ludowcy, którzy wyszli z zaboru austro-wegierskiego.

Kolejna partia chłopska powstała w Bułgarii 1889r. Bułgarski Ludowy Związek Chłopski.

  Na początku XX w. partie takie powstawały w innych krajach europejskich. Jeszcze przed wybuchem I wojny światowej w Czechosłowacji, na Węgrzech, w Finlandii zwana zazwyczaj Unią Agrariuszy albo Partią Agrarną, czy w Szwecji. Poza Europą Środkową Skandynawia była terenem gdzie ruch chłopski rozwijał się najmocniej. W 1916r. powstała w Islandii Partia Postępu, którą tworzyli odmiennie niż u nas, nie rolnicy a hodowcy owiec. Szereg partii powstało w latach 20-tych, po II wojnie światowej w Rumunii, w Szwajcarii, Norwegii, Irlandii, Grecji, na pd. Francji. W latach 20-tych rozpoczęła też działalność partia chłopów włoskich zwana Demokracją Wiejską.

  W okresie międzywojennym pierwsze partie chłopskie zaczęły powstawać także poza Europą. W 1922r. w Jponii, a także w Meksyku. W latach 1918-1939 partie chłopskie przeżywały największy okres rozkwitu, osiągnęły pod względem liczebności i wpływów politycznych apogeum, już taki okres więcej się nie powtórzył. Rozwijały się liczebnie, wiele z nich uzyskało wpływ na władzę państwową, a wówczas rozwijały różne rodzaje samorządności ludzkiej i w tamtym okresie wykształciły własną ideologię, którą przyjęło nazywać się agraryzmem. O tej silnej pozycji ruchu ludowego świadczy także przywódca PSL-„Piast” Wincenty Witos, będący 3-krotnie premierem rządu w latach 1920-1921, 1923, 1926. Aleksander Stanboliński stał na czele rządu w Bułgarii w latach 1920-1923. Silny wpływ na politykę mieli także agrariusze czescy, a ich przywódca Milan Hodza był premierem w latach 1935-1938. W początku lat 20-tych Partia Drobnych Rolników na Węgrzech zaliczała się do rzędu najbardziej wpływowych partii politycznych. Olbrzymie wpływy miała też po II wojnie św., ale unicestwili ją komuniści. Od 1919r. agrariusze w Finlandii pod względem liczby mandatów byli drugim klubem, w latach 1918-1965 na 49 gabinetów w Finlandii w 41 zasiadali ludowcy, z tej partii było 17 premierów, 3 prezydentów, wielu przewodniczących parlamentu. W 1931r. do rządu weszli też agrariusze norwescy, a potem także duńscy. W latach 1901-1953 do agrariuszy należała połowa rządów. Na życie polityczne tych krajów wywierały wpływ także inne partie polityczne niż chłopskie np. Zjednoczenie Niemieckich Chrześcijańskich Zrzeszeń Chłopskich.

  W latach międzywojennych partie chłopskie ulegały ciągłym przekształceniom, jedne powstawały, inne traciły popularność i zamierały, jeszcze inne zmieniały swą nazwę, często dochodziło do rozłamów. To w dużej mierze wynikało z tego, że jako partie centrowe, partie chłopskie poddawane były dosyć silnemu oddziaływaniu innych nurtów politycznych. Zarówno z lewej strony oparcia poszukiwali komuniści, a w jeszcze większym stopniu ugrupowania prawicy jak chadecja, partie narodowe, konserwatywne, bowiem wiele elementów programowych było tożsamych z tymi ugrupowaniami. Niekiedy nawet pod wpływem oddziaływania różnych grup partie te traciły swoje chłopskie odbicie agrarne. Tak np. radykalne i komunistyczne partie chłopskie dostają się pod wpływy Międzynarodówki Komunistycznej. Z ich inspiracji w 1923r. została utworzona Międzynarodówka Chłopska właściwa nazwa to Międzynarodowa Rada Chłopska z rosyjskiego „Krestinter”. Skupiała ona organizacje chłopskie z kilkudziesięciu krajów, głównie z ZSRR i Europy. Pod jej skrzydłami działał Międzynarodowy Instytut Agrarny założony w 1926r. Do jej działaczy należeli Smirnoff, Tomasz Gabal, który z ruchu ludowego przeszedł do komunistycznego. W końcu lat 30-tych, kiedy Stalin zlikwidował KPP, poniósł śmierć na terenie „Ojczyzny Komunizmu”. Międzynarodówka rozwiązana została w 1931r. Na gruncie polskim w tym czasie istniało Zjednoczenie Lewicy Chłopskiej „Samopomoc”. Była to, legalna przybudówka KPP, niezależna partia chłopska, część autentycznego ruchu chłopskiego.

  Rozwarstwienie wsi wraz z penetracją tych różnych ruchów ideowych spowodowało, że w wielu krajach istniało po kilka partii chłopskich, które reprezentowały rożne odłamy ludności wiejskiej (jedne tych bogatszych, inne średnich czy biedniejszych). Wskazać należy, że w latach 30-tych oparcia na wsi poszukiwały także partie faszystowskie i ugrupowania o programach autorytarnych czy programach populistycznych. W tym też okresie znaczenie polityczne ruchów chłopskich spadło, niektóre partie zostały całkowicie wyeliminowane z wpływu na władzę państwową. W pierwszym rzędzie dotyczyło to państw faszystowskich: Włoch i Niemiec, gdzie wprowadzono zakaz istnienia wszelkich partii i organizacji poza partiami faszystowskimi. To zjawisko obserwuje się również po wydarzeniach brzeskich w Polsce, kiedy oparcia na wsi poszukują ugrupowania o charakterze autorytarnym (OZON, BBWR). W latach II wojny św. w szczególnej sytuacji znalazły się partie ludowe w krajach Europy Środkowo-Wschodniej, także Europy Zachodniej, Danii, Finlandii, Norwegii (Szwecji nie, bo była neutralna, chociaż o tej neutralności mówi się różnie.

  Partie te znalazły się w szczególnej sytuacji podczas II wojny św., bowiem musiały określić swoje stanowisko, wobec presji faszyzmu i wobec ZSRR, wypracować koncepcję walki wyzwoleńczej i koncepcję przeobrażeń ustrojowych po wojnie (nie tylko ustroju wsi, ale i państwa).

  Chociaż w ruchu podziemnym dominującą pozycję utrzymywały partie agrarystyczne, to w wielu krajach znajdujących się pod wpływami komunizmu rosło znaczenie partii radykalno-lewicowych. W podziemiu dokonywały się rozłamy inspirowane przez komunistów. W Polsce np. SL „Roch” i Bataliony Chłopskie pozostały na gruncie legalizmu, uznawały rząd polski na obczyźnie, zwłaszcza w okresie rządów Mikołajczyka, dążyli do przywrócenia rządów republikańskich po wojnie i odrzucali wszelkie programy komunistyczne. Opozycyjne stanowisko wobec komunizmu zajmowały partie chłopskie w Rumunii, Bułgarii, na Węgrzech, Słowacji, chociaż w niektórych krajach partie te wchodziły do antyfaszystowskich frontów, czyli szerszych ugrupowań organizowanych z inicjatywy komunistów, tak było na przykład w przypadku partii chłopskiej na Węgrzech, która poparła inicjatywę komunistów zorganizowania frontu węgierskiego. W Rumunii front rolników i inne ugrupowania utworzyły z inicjatywy komunistów Patriotyczny Krąg Antyfaszystowski, oczywiście zachowując autonomię. Do podobnego kręgu w Bułgarii przystąpiły partie ze Związku Rolniczego (Puol).

  Po II wojnie św. kraje, które znalazły się w radzieckiej strefie wpływów (decyzja przypieczętowana w Poczdamie), gdzie władze przejęli komuniści, partie chłopskie opozycyjne, te które opierały się na ideologii agraryzmu zostały  rozbite. Zastosowano wobec nich naciski administracyjne i terror aparatu bezpieczeństwa, aresztowania. prześladowania, szeroką bezpardonową propagandę zarzucając im reakcyjność, a nawet antynarodowe oblicze. Tymi metodami nie dopuszczono ich do wyborów, czy też unieważniono listy wyborcze w poszczególnych okręgach w 1947r. w Polsce. Doprowadzono do wyeliminowania ich ze sceny politycznej, dotyczyło to przede wszystkim PSL Mikołajczyka, Czechosłowackiej Partii Ludowej,  Niezależnej Partii Drobnych Rolników na Węgrzech, Narodowej Partii Chłopskiej w Rumunii, a także opozycyjnej części Bułgarskiego Ludowego Związku Chłopskiego.

  W systemach politycznych tylko trzech krajów (w systemach demokracji ludowej) pozostały partie chłopskie: w Polsce ZSL, w Bułgarii Bułgarski Ludowy Związek Chłopski, w byłej NRD - Niemiecka Demokratyczna Partia Chłopska. Na Kubie istniał Narodowy Związek Drobnych Producentów, w innych krajach socjalistycznych działały tylko społeczno-zawodowe organizacje rolnicze np. organizacje pracowników gospodarstw państwowych. PGR-y czy spółdzielcze produkcyjne.

Warunkiem pozostawienia albo zorganizowania ruchu ludowego było:

• ograniczenie działalności;

• odejście od ideologii agraryzmu (stawiał na czołowej pozycji chłopa i ludność wiejską - nie był do pogodzenia z ideologią komunistyczną, która stawiała proletariat miejski na pierwszym miejscu jako siłę przodującą);

• musiały partie chłopskie uznać statutowo i programowo przewodnią rolę partii komunistycznej - w przypadku Polski PZPR;

• także statutowo musiały zapisać, że celem nadrzędnym tych partii jesi budowa socjalizmu;

• tylko w odróżnieniu od partii komunistycznych nie musiały zapisywać w swoich statutach, że opierają się na ideologii marksizmu-leninizmu.

  Nie można uznać za samodzielną partię polityczną takiej, której się postawiło takie warunki. Były one w pewnej mierze przybudówkami partii komunistycznej. Ich samodzielność została ograniczona , a w niektórych okresach np. w I poł. lat 50-tych sprowadzono ich znaczenie do roli tzw. transmisji idei komunistycznych na wieś. Miały realizować cele gospodarcze wypracowane przez partię komunistyczną. Duże partie komunistyczne reglamentowały ich liczebność, ustalały jakiego pułapu może dana partia sięgnąć.

  W okresach kryzysu systemu komunisłycznego, przy pewnej ewolucji totalitaryzmu komunistycznego w kierunku autorytaryzmu, partie te przejawiały pewne znamiona samodzielności i spełniały pozytywną rolę w kształtowana np. polityki rolnej, stosunków społecznych na wsi, może jeszcze większą w rozwoju oświaty, kultywowaniu kultury ludowej, tradycji rozwoju wiejskich ochotniczych straży pożarnych (domena ruchu ludowego od zaborów). Dla wielu ludzi, szczególnie z kręgu inteligencji, przynależność do partii chłopskich otwierała możliwość awansu, działalności zarobkowej, a nawet działalności społeczno-politycznej i działalności państwowej zarezerwowanej dla nomenklatury komunistycznej. Jeśli chciał ktoś awansować, a nie chciał należeć do PZPR to zapisywał się do ZSL, SD, a więc do tych mniej istotnych ideologicznie partii, ale stojących na gruncie socjalizmu. Wówczas wypracowano pewien klucz na jakie stanowiska można ludowców dać, czy to na stanowisko marszałka, wojewody, czy przewodniczącego wydziału rolnictwa. Obiektywnie, mimo wszelkich ograniczeń dobrze, że te partie działały. Tym samym komuniści mogli zdominować wszystko. To, że w Polsce nie znacjonalizowano rolnictwa było w jakiejś mierze zasługą ZSL (na Węgrzech, Czechosłowacji, ZSRR rolnictwo zostało znacjonalizowane). Nastąpił rozwój bibliotek, klubów ruchu, innych placówek oświatowych, utrzymywano zespoły orkiestr ludowych. W pewnym sensie przeplatało się to w kontekście politycznym wsi i jej postępu. Na Zachodzie partie te zakończyły swój żywot, znikła baza społeczna, a w to miejsce weszły partie chadeckie, niekiedy konserwatywne, w mniejszym stopniu socjaliści i liberałowie. Część tych zadań, które ruch ludowy realizował na płaszczyźnie społecznej i gospodarczej przejęły organizacje społeczne rolników czy farmerów (we Francji czy we Włoszech).

Ideologia

  W procesie kształtowania się ideologii ruchów chłopskich aż do lat 30-tych na te różne organizacje, a także organizacje typu partii politycznych, na kręgi przywódcze oddziaływały różne idee i ideologie liberalne, konserwatyzm E. Burke'a i takie wartości jak rodzina, wiara, rola wspólnot lokalnych, poszanowanie dla religii i tradycji. Duży wpływ na ruch ludowy miała nowożytna myśl społeczna Kościoła Katolickiego, szczególnie encykliki Rerum Novarum Leona XIII i Quadresimmo Anno Piusa XI. W innych krajach np. skandynawskich ruch chłopski znał także myśl protestancką, która również oddziaływała na nie. Można tam znaleźć elementy i koncepcje pozytywizmu. W Europie Środkowo-Wschodniej swego czasu żywa była myśl rosyjskich narodników z hasłem pójścia w naród. Z tymże trzeba zaznaczyć, że chociaż myśl ludowa była niezwykle wrażliwa na te bodźce z zewnątrz, na różne idee głoszone czy proponowane przez inne ruchy polityczne to niekiedy przyswajane i wykorzystywane one były do konstrukcji własnej ideologii, nie przyjętej od innych.

  W okresie międzywojennym polityczny ruch chłopski dopracował się własnej ideologii agraryzmu. Początki tej idei sięgają końca XIX w., a więc tego okresu kiedy rodziły się partie polityczne. Swą genezą sięgały ówczesnego ruchu społeczno-gospodarczego w Niemczech. Twórcą pojęcia był A. Schaffle. Podstawy naukowe ruchu agrariuszy zbudował Ruhland. W USA, w tym okresie, zaczął rozwijać się podobny do europejskiego ruch społeczny farmerów. Wystąpił on z programem nie tylko poprawy położenia materialnego ludności wiejskiej, ale także zwiększenia udziału farmerów w życiu społecznym i politycznym Ich doktrynę, wyrosłą na tym gruncie nazwano ruralizmem. Wywodził się on z pojęcia o wąskim znaczeniu jakim było planowanie przestrzenne wsi i obszarów wiejskich, natomiast w szerszym znaczeniu ruralizm to powstanie i rozwój wiejskich form osadniczych.

Na gruncie europejskim

  Jednym z czołowych teoretyków, twórców agraryzmu był szwajcarski ekonomista rolny profesor Politechniki w Zurychu Ferdinand Ernst Laur (1871-1984). W latach 1898-1939 był przewodniczącym Szwajcarskiego Związku Chłopskiego. W Czechosłowacji myśl agrarną rozwijał Milan Hodza przywódca. prawego skrzydła agrariuszy i premier rządu w lalach 1935-1939.

  Na gruncie polskim ideologiem agraryzmu był Stanisław Miłkowski (1905-1945) spółdzielca, ekonomista, działacz ruchu ludowego. Swoje idee głosił w pracach „Agraryzm jako forma przebudowy ustroju społeczno-gospodarczego” i „Agraryzm jako ideologia wsi i Polski” wydanych w latach 30-tych.

  Od lat 30-tych czyli od powstania SL (zjednoczenie PSL-„Piast”, PSL-Wyzwolenie, Stronnictwo Chłopskie) agraryzm był oficjalną doktryna, ideologią SL. W pojęciu agraryzmu zawiera się ideologia, ruch społeczno-polityczny chłopski, a nawet swego rodzaju światopogląd. W nim znalazły wyraz dążenia klasy chłopskiej i uzasadnienie jej dążeń do współdecydowania o charakterze państwa, o losach społeczeństwa, wyrażał on postawę chłopa obywatela. Z ideologii klasowej agraryzm aspirował do ideologii wsi i państwa. Ogólnie określa się, że agrariusze poszukiwali trzeciej drogi miedzy kapitalizmem indywidualistycznym a kolektywizmem marksistowskim, między dyktaturą kapitału, nie kapitalizmu całego, a dyktaturą państwa socjalistycznego. To poszukiwanie trzeciej drogi wyrastało także z usytuowania chłopów po środku hierarchii społecznej, a więc między robotnikiem, który nic nie posiadał i między wielkim posiadaczem, obszarnikiem czy kapitalistą. Chłopi, rolnicy są drobnymi posiadaczami ziemi i jednocześnie ludźmi pracy. W związku z tym zarządzają własnym warsztatem wytwórczym, własną ziemią, własnym gospodarstwem i dla tej sytuacji, dla tego usytuowania społecznego, socjologicznego poszukiwano ideologii i w tym agraryźmie, w tej ideologii agraryzmu interesy tej klasy chłopskiej znalazły wyraz.

  Agraryzm poszukiwał drogi między indywidualizmem kapitalistycznym, bowiem z państwa kapitalistycznego akceptował zasady moralnej demokracji, spółdzielczości, interwencjonizm państwowy, który bliski jest liberalnej doktrnie dobrobytu. Nawet można powiedzieć, że agraryzm akceptował reformizm socjaldemokracji, opowiadał się za stopniowyini reformami, które mają doprowadzić do społecznej sprawiedliwości.

  Agraryzm jako ideologia i ruch społeczno-polityczny rozwinął się głównie w Europie Środkowo-Wschodniej, Szwajcarii i w krajach skandynawskich. Odrodził się w II poł. lat 40-tych, ale potem dopiero w okresie „jesieni ludów” 1989r. Stanowił podstawę ideową działalności partii chłopskich, głównie w Skandynawii.

  Obecnie dostrzegamy, że ideologia ta w formie neoagraryzmu, w pewnym sensie, przeżywa renesans w Europie Środkowo-Wschodniej. Partie agrarne są w Polsce, Czechach, Słowacji, Węgrzech, Bułgarii, Chorwacji, na Litwie, Łotwie, Estonii, częściowo na terenie b. ZSRR (Ukraina). 

Wykład XI 04.01.2000

Ruch agraryzmu

Zwolennicy tego ruchu wywodzili swoje prawa z prawa do ziemi. Chłopi bowiem są warstwą najstarszą, podstawową, moralnie najzdrowszą i twórczą.

  Głębokie wartości moralne mieli wszyscy mieszkańcy wsi. Społeczność wiejska powinna stanowić jedną solidarną całość, decydować o swoim losie. Tylko na gruncie wiejskim można było stworzyć wzór godny naśladowania (miasto degeneruje jednostkę i ją wypacza). Następuje konsolidacja wsi, ale i separatyzm chłopski. Istotne były idee etyczne i moralne, ogólnochrześcijańskie i wynikające z tradycji wsi.

  Ludowcy niekiedy występowali przeciwko duchownym, choć sam ruch nigdy nie odwracał się od chrześcijaństwa.

1920r. Chrześcijańska Norweska Partia Chłopska podkreślała idee chrześcijaństwa (podobnie partie polskie).

• dążenie do podnoszenia ładu panującego w przyrodzie wpływającego na życie społeczne;

• twierdzenie, że wszelkie działanie ma wartość, gdy jego wyniki będą służyły człowiekowi;

• dążyli do uszlachetnienia człowieka.

Od narodzin ruch ludowy dążył do:

• transformacji zamkniętej przestrzennie społeczności wiejskiej (lokalnej), przełamania barier i utworzenia społeczności narodowo-państwowej;

• transformacji człowieka, chłopa przywiązanego do ziemi, do pozycji człowieka wolnego mającego nieograniczoną przestrzeń.

Te procesy postępowały w niewielkim okresie czasu i w zależności od obszaru np. zabór austryjacki i rosyjski. Proces ten warunkował proces cywilizacyjny. Ideologia agraryzmu głęboko tkwiła w ideach narodowych - „Żywią i bronią”. Organizacje chłopskie trudno porozumiewały się z innymi ruchami.

Jednostka: swobody obywatelskie, równość wszystkich wobec prawa, postępowanie praworządne - wolność i odpowiedzialność.

Społeczeństwo: zasadniczą rolę odgrywały problemy społeczności wiejskiej. Tradycyjna wieś stanowiła obok rodziny grupę pierwotną. Cechowała ją względna izolacja społeczna, skupiała ludzi o podobnym statucie społecznym, rządzących się zwyczajowo ukształtowanymi, nieformalnymi zasadami.

  Mieszkańców cechowała jednolitość postaw, opinii, wartościowania, na których straży stała opinia społeczna wraz z sankcjami. To kształtowało psychikę chłopa - władza i wykształcenie dla elity. Świadomość narodowa chłopa (od 1905r. do II wojny św.). W miarę zaniku izolacji następowały zmiany w społecznym życiu chłopów. Transformacji sprzyjała rozbudowa dróg, przywiązanie do historii, bohaterów. Wiązanie wartości narodowych z wartościami chrześcijańskimi. Inicjowali i przyspieszali procesy narodotwórcze: rozbudowa szkolnictwa i oświaty, walka o pełnię praw obywatelskich. Dbano o zachowanie indywidualności jednostki.

  I wojna św. wpłynęła na wzrost świadomości politycznej, naruszyła bariery stanowe, hierarchiczność społeczną. II wojna św. tę hierarchiczność zburzyła, swoistą demokrację stanowił powszechny obowiązek służby wojskowej. Agraryzm kształtował wzór osobowy: postawa chłopa obywatela, żołnierze wzorem obywatela. Przeciwstawiali się działaniom ekstremalnym, nawoływali do legalizmu, poszanowania prawa.

  Neoagraryzm kieruje się tolerancją, poszanowaniem przekonań, bez uprzedzeń, wartość jednostki ocenja się przez pryzmat pracy. Po II wojnie św. odeszli od tezy, że chłopi są predestynowani do władzy w państwie. Obecnie istnieje równowaga, chłopi są pełnoprawnymi gospodarzami kraju.

Ustrój gospodarczy: uspołeczniony indywidualizm (samopomoc wsi), zrealizowanie demokracji gospodarczej jest fundamentem do demokracji politycznej. Podstawa rolnictwa opiera się na średnich gospodarstwach rolnych. Obowiązkowa parcelacja wielkiej własności ziemskiej, które nie była wydajna i mało moralna. Stwarzanie najkorzystniejszych warunków dla wychowywania obywateli. Samowystarczalna gospodarka miała eliminować wyzysk (podobnie konserwatyzm, chadecja, myśl społeczna Kościoła Katolickiego).

  Rolnictwu miały być podporządkowane inne gałęzie gospodarki. Uznawali władze państwową w zakresie przemysłu wydobywczepo, transportu, bankowości. Akceptowali też drobne warsztary. Równowaga między rozwojem rolnictwa, przemysłu i usług. Do końca II wojny św. opowiadano się za ustrojem pośrednim. Obecnie: kapitalizm przy zastosowaniu interwencjonizmu państwowego zagwarantuje rozwój.

  Zdania pośrednie: niezbędne minimum interwencjonizmu, inni domagają się aktywności w dziedzinie cceł i cen. Podejmują zadania adekwatne do istniejących problemów np. w Irlandii wyludnienie się obszarów wiejskich, w Danii ingerencja państwa ograniczona do niezbędnego minimum. Partia Radykalnych Liberałów chciała pozostawić gospodarstwa ponad 2 ha, państwo powinno posiadać prawo pierwokupu. W Norwegii nastąpiła rozbudowa systemu komunikacyjno-transportowego, w Finlandii wyższość gospodarki prywatnej nad państwową, system wolnej ekonomiki. 

Wykład XII 15. 02. 2000 

Autorytaryzm (autorytac - władza) - jest to z jednej strony doktryna polityczna, z drugiej forma ustroju państwowego (reżim). Niekiedy traktuje się autorytaryzm jako ideologię, chociaż w porównaniu z liberalizmem, socjalizmem czy chadecją nie ma on tak całościowo rozwiniętej myśli politycznej, stąd też częściej mówi się o samej doktrynie autorytarymu niż o ideologii. Reżimy autorytarne niesłusznie utożsamiano z faszyzmem. Autorytaryzm nie jest także mieszaniną systemu totalitarnego i demokratycznego.

  Autorytaryzm stanowi samodzielną formę systemu politycznego z bardziej bądź mniej rozwiniętym uzasadnieniem doktrynalnym (ideowo-doktrynalnym). Nie znaczy to, że nie posiada on niektórych cech typowych dla totalitaryzmu (bolszewizmu, faszyzmu).

  Za prekursora tej doktryny i takiego reżimu uważa się Napoleona Bonaparte. W istocie jednak te systemy uksztaitowały się po I i II wojnie św.

  Po I wojnie św. podłożem tych reżimów był brak stabilizacji politycznej, brak odpowiedniego stopnia rozwoju gospodarczego. Szereg państw europejskich było, w porównaniu z krajami Zachodu, niedorozwiniętych, miały znaczne przeżytki struktur feudalnych. Wprowadzone systemy liberalno-burżuazyjne nie mogły się utrzymać wielokrotnie ze względu na to, że nie mogły wytrzymać nacisku walk partyjnych, a jeszcze bardziej nie mogły spełnić żądań społeczno-ideologicznych wysuwanych przez proletariat chłopów, w mniejszym stopniu przez nieliczną klasę średnią w Europie Środkowo-Wschodniej czy na Półwyspie Apenińskim.

  W tamtym czasie doświadczeniom bolszewizmu nie były znane rewolucja lutowa czy październikowa w Rosji. Rewolucje na Węgrzech stwarzały nadzieję na sprawiedliwe rozwiązanie problemów społecznych. Z perspektywy lat 70-tych można to inaczej oceniać. Uległy przyśpieszeniu procesy radykalizacji najniższych i średnich warstw aż do wystąpień rewolucyjnych. Nad Europą, w latach 20-tych, zawisła groźba systemów totalitarnych. Te systemy przekreślały jakiekolwiek formy demokracji parlamentarnej, bo zarówno system bolszewicki jak i faszystowski przekreślały parlamentaryzm i pluralizm polityczny. I z tego względu doktryna autorytarna i późniejsze systemy autorytarne zwracały się zarówno przeciwko demokratyzmowi, który zagrażał istnieniu państwa, a rozbicie lego pańsiwa przez siły polityczne (w latach 1918-1926 średnio w Polsce rząd funkcjonował pół roku) nie wpływało korzystnie na stabilizację, a świadczyło o demokracji przechodzącej niekiedy w działanie destabilizujące. A więc z jednej strony przeciwko demokratyzmowi i liberalizmowi, a z drugiej strony przeciwko ideologii lewicy, anarchizmowi, komunizmowi, a nawet socjaldemokracji. Tłumaczono tą postawę tym, że lepiej prowadzić rządy autorytarne, zachować system państwowy, zapewnić mu funkcjonowanie niż narazić się na zło gorsze w postaci wprowadzenia systemu totalitarnego.

  Autorytaryzm nawiązywał do ideologii konserwatyzmu akceptując głównie i adaptując do myśli politycznej ideę ładu naturalnego w społeczeństwie (życia zgodnego z naturą) hierarchii i elitaryzmu (zamiast egalitaryzmu, który niosły za sobą lewica i liberalizm). Nawiązywano także bardzo silnie do ówczesnej katolickiej nauki społecznej, do praw naturalnych, które ona głosiła, do idei korporacjonizmu zamiast rozbicia partyjnego, do tych myśli, które były zawarte w encyklice „Quadregessimo Anno”. Zarys tej teorii znajdujemy w pracach Karola Smittcha, którego w ostatnich kilkunastu latach uważa się bardziej za twórcę doktryny faszystowskiej, niż jak powszechnie uważano, za prekursora doktryny faszystowskiej.

  Do teoretyków i prekursorów zalicza się Antonio de Olivere Salazara „Rewolucja pokojowa” i „Estano Novo” („Nowe państwo”) oraz Engela Bert'a Dollfuss'a. Zmierzali oni do stworzenia państwa autorytetu, w którym istniałby bezpośredni przymus i przymus skuteczny, umożliwiający funkcjonowanje, władzy ale taki przymus, który łączyłby się zarazem z poparciem aktywniejszych elit politycznych, niekoniecznie mas niższych i średnich.

  Autorytaryzm szuka poparcia elit. Baza rekrutacyjna i sieć powiązań przywództwa politycznego w tych systemach rozciągała się na elity cywilne, wyższe cywilne warstwy społeczne, elity w rozumieniu majątkowym i umysłowym, hierarchie Kościołai Katolickiego oraz kadrę dowódczą wojska.

  Salazar (ten reżim trwał najdłużej) nigdy nie odwoływać się do mas, tak jak i zresztą Dollfuss. Podobnie działał Piłsudski i jego późniejsi następcy Mościcki, Rydz-Śmigły. Opierali się oni na wyższych warstwach cywilnych i wojsku, mniejsze znaczenie u Pilsudskiego miał Kościół.

  Zjednoczony portugalski establishment podporządkował się wartościom, które znalazły wyraz w salazarowskiej Konstytucji „Estano Novo” z 1933r.

  Odwołanie się z kolei do mas z elementami populizmu było bardziej charakterystyczne dla reżimów autoryrartarnych Kamela Atakirke (Turcja), który starał się unowocześnić Turcję (właściwe nazwisko Mustafa Kamal Pascai). Po II wojnie światowej w wielu krajach postkolonialnych systemy autorytarne odwoływały się do mas, używały często haseł populistycznych.

Cechy systemu autorytarnego:

  Dobrem nadrzędnym jest państwo jest ono ważniejsze od społeczeństwa, od narodu, grup, jednostek, ponieważ pnństwo gwarantuje zbiorowości przetrwanie w dziejach, egzystencję, życie społeczności, koordynuje działanie grup społecznych, działa w interesie najwyższej racji stanu, czyli zachowania całości państwa i porządku społecznego w administracji.

  W II RP lat 30-tych w systemie edukacyjnym, wychowawczym wychowanie państwowe stoi na pierwszym miejscu. Społeczeństwo jako zwartą całość stawiało się na miejscu drugim a ono z kolei było ważniejsze od grup poszczególnych, klas zawodowych czy jednostek.

  Całe państwo jest reprezentowane przez autorytarne kierownictwo, które tworzy rząd o rozległych kompetencjach o szerszych kompetencjach niż to ma miejsce w liberalnej demokracji.

  Engelbert Dollfuss w 1930r. pisał: „autorytet to uporządkowana władza, a nie samowola czy dyktatura, charakteryzuje się ona hierarchicznym systemem państwowym (większa centralizacja i hierarchia niż demokracja), znajduje poparcie społeczeństwa, które wypływa z szerokiej sfery wolności duchowej” (znamienne jest, że przywódcy autorytarnii nie odwoływali się do praw politycznych czy wolności politycznej, tylko do duchowych: przywiązania do narodu, państwa). Silna władza państwowa rozumiana była tradycyjnie jako duże uprawnienia głowy państwa (w naszej Konstytucji prezydent odpowiedzialny jest przed Bogiem i historią) i dowódcy sił zbrojnych przy znacznie uszczuplonych uprawnieniach parlamentu.

  Szczególnie po II wojnie światowej w krajach posttotalitamych autorytaryzm ma często wymiar militarystyczny, na czele państwa stają generałowie czy pułkownicy, często władze przejmują w warunkach zamach stanu, ale nie zawsze tam gdzie rządzi wojsko istnieje wojskowa dyktatura, czy wielki reżim autorytarny. W wielu krajach armia jest jedyną siłą, która jest zdolna zorganizować państwo w sensie administracji, zarządzania i nie zawsze jest to jedynie wynik ambicji politycznych dowódców chcących zaspokoić swoje żądze władzy. Ze względu na brak inteligencji, wyraźnych układów klasowych, niedorozwoju ekonomicznego, po wycofaniu się metropolii (urzędników angielskich czy francuskich z Afryki), nie ma siły zdolnej do zorganizowania państwa, jedyną tą siłą zostaje wojsko. Nie zawsze rządy wojskowe są totalitarnymi, a bardzo często są reżimami autorytarnymi.

  Państwo autorytarne najlepiej spełnia swoje funkcje przez system korporacyjny, a nie partyjny. Twierdzi się, że poprzez korporacje powinien realizować się także udział obywateli we władzy. Korporacjonizm był „najbardziej płodny” w okresie międzywojennym, mniej teraz. Także np.: związki zawodowe uważały (wynikało to z nauki Kościoła) współdziałanie właścicieli środków produkcji, administracji przedsiębiorstwa i pracowników.

  Twierdzono, że jedność państwa, system partyjny rozbija i jest to poniekąd słuszne. Systemy partyjne, wielopartyjne rozbijają społeczeństwa, wchodzą w różne ideologie, różne opcje polityczne, dlatego też starano się zastąpić układ partyjny układem korporacyjnym, który integruje (oparty na solidaryzmie wszystkich).

  Autorytarna władza państwowa ma kompetencje rozległe, szerokie, ale nie tak wszechogarniające jak w faszyzmie (nie pochłania całego społeczeństwa). Autorytaryzm nie dąży do opanowania całego człowieka z jego myślami, jego dążeniami, koncepcjami poza zasięgiem autorytarnej władzy pozostają pewne sfery egzystencji społeczeństwa, jednostki. Niektóre systemy autorytarne tolerują ograniczony pluralizm. Tak było w Polsce, osłabiono w czasie wyborów brzeskich ruch ludowy, socjalistyczny, a nie zdelegalizowano Stronnictwa Ludowego, PPS. Robiono wszystko, aby główne oparcie we władzy (naciski administracyjne) przejął BBWR.

  Głowa państwa w tych systemach nie jest wodzem jak w faszyzmie czy bolszewizmie. Reżimy autorytarne dążą do monopartii, ale nie zawsze ją osiągają, zadawalając się uprzywilejowaną pozycją własnej partii czy własnego ugrupowania. Niekiedy toleruje się partie opozycyjne, ale dotąd dopóki nie zagrażają one autorytetowi władzy.

Generalnie autorytaryzm charakteryzuje się:

• ograniczonym pluralizmem (jakiś istnieje);

• ograniczonym zakresem wolności politycznej (wybory pod presjami administracyjnymi, naciski);

• postępująca depolityzacja - władza robi wszystko, aby społeczeństwo odciągnąć od polityki, aby umysły, dażenie do aspiracji skierować na inne tory (posługiwano się często nacjonalizmem w tych sprawach), w naszych warunkach koncepcje kolonii, mocarsrwowość i antysemityzm, miały odciągnąć znaczną część społeczeństwa od myślenia nad tym jaka to jest władza czy demokratyczna czy nie, a więc zainteresowanie nie rozwojem pluralnym, ale depolityzacją;

• kreuje się polityczne sterowanie nastrojami społeczeństwa (manipulacje);

• istnienie elitarności form działalności politycznej, autorytaryzm nie lubi masowych partii czy korporacji, bazuje na celitach (szczególnie portugalski, austryjacki, hiszpański czy polski);

• jednostka musi podporządkować się najwyższym celom państwa i narodu bowiem są wartościami pierwotnymi, a prawa obywateli są wartością wtórną (faszyzm w zasadzie nie uznawał praw jednostek, całkowite podporządkowanie się państwu);

• autorytaryzm wymagał głównie politycznego podporządkowania jemu, ale nie zmuszał do totalnego podporządkowania się, nie żądał „całego człowieka” włącznie z jego dążeniami, myśleniem, aspiracjami, ideami (tak czynił faszyzm i bolszewizm);

• autorytaryzm nie odrzucał tradycji, religii (wykorzystywał to dla wzmocnienia), kultury, obyczajów (czyniły to systemy totalitarne). Autorytaryzm przyjmował także społeczeństwo, jakie ukształtowały dzieje, jakie było, żądał tylko politycznego podporządkowania się , uznania autorytetu, nie dążył do rewolucyjnej przebudowy jak systemy totalitarne.

  Zarówno w przeszłości jak i współczesne reżimy autorytarne wykazują dużą różnorodność, specyfikę narodową, geopolityczną w zależności od konfliktów (różni się Portugalia Salazara od reżimów afrykańskich czy latynoamerykańskich).

  Do najstarszych należą autorytaryzmy korporacjonistyczne opierające się na „organizowanej demokracji”, na ograniczeniu konfliktów przez działania administracyjne, nawet poprzez przeciwdziałanie, rozwijanie się przymusu.

  Do najstarszych systemów autorytarnych należały rządy Antonio de Oliveiry Salazara w Portugalii 1932-1968 (rewolucja goździków) i Dollfussa w Austrii (1934-1938). Przyjmuje się także reżim w Hiszpanii gen. F. Franco po wojnie domowej 1936r. Hiszpania była państwem autorytarnym, zmodyfikowanym modelem konserwatywno-nacjonalistycznej dyktatury starego typu z domieszką klerykalnego konserwatyzmu. Frankizm, jak się ocenia, podjął się usunięcia głębokich podziałów w społeczeństwie hiszpańskim, które powadziły do spadku lojalności wobec władzy poszczególnych regionów i mniejszości narodowych (wykorzystywał hegemonię Kastylii, dławił konflikty przez narzucanie centralistyczno-autorytarnego reżimu w stosunku do mniejszości narodowych). Twierdzi się także, że taką formę ustrojową w końcowej fazie miały Włochy Benito Mussoliniego po 1934r. Nie był to totalitaryzm, a była to władza autorytarna. W tej grupie reżimów mieści się także ideologia i praktyka polityczna sanacji w Polsce.

Ruchy autorytarnych reżimów modernistycznych

  Rządy Atakirke w Turcji dążącego do modernizacji państwa, unowocześnienia go poprzez legalne reformy struktur politycznych i społeczno-gospodarczych. Z tym, że o ile w tamtych starych reżimach autorytet, władza autorytarna opierała się głównie na elitach, to tu Atakirke działał w interesie drobnych posiadaczy w miastach i na wsi i u nich szukał poparcia, a więc w tych warstwach, którym bliska była idea narodowa i idea nowoczesnego państwa tureckiego.

Ze współczesnych autorytaryzmów wymienia się następujące:

1. reżimy biurokratyczno-militarne - występują one zwykle tam gdzie system partyjny nie istniejący albo słabo wykształcony nie jest w stanie wytworzyć stabilnych rządów, nie ma wykształconych tych pluralizmów, które występują w Europie od stuleci. Stąd też reżimy te z reguły kierowane są przez pragmatycznych wojskowych i z nimi mamy najczęściej do czynienia w Ameryce Łacińskiej;

2. reżimy pokoleniowo-mobiliwiące - występują w krajach postkolonialnych, w tych którym wyznaczono sztuczne granice, podzielonych etnicznie, językowo, religijnie. Charakteryzują się słabą biurokracją administracyjną nie mają także tradycji legalnego autorytaryzmu, najczęściej ta grupa autorytaryzmów pada w wyniku puczu wojskowego, albo zmieniają się we władze jednostki. I z tego typu autorytaryzmem mamy do czynienia głownie w Afryce;

3. „rasowe i etniczne demokracje” - występują tam, gdzie prawo uczestnictwa w demokratycznych procedurach należy do grup rasowo uprzywilejowanych, a inne rasy są pozbawione praw demokratycznych np. RPA, Rodezja;

4. reżimy religijne - występują w tych państwach, głównie muzułmańskich, gdzie decydujący wpływ na życie polityczne mają kręgi polityczne (fundamentaliści islamscy);

5. reżimy autorytarne komunistyczne - ustroje państw Europy Środkowej i Wschodniej, które destabilizowały się od lat 50-tych.

Żarnowski podzielił autorytaryzmy na:

1. konsultacyjno-autorytarne - NRD, Rumunia, Bułgaria;

2. quasi konsultacyjno-autorytarne - Czechosłowacja przed l968r., Polska, Węgry (kraje gdzie totalitaryzm rozluźniał się);

3. pluralistyczno-autorytarne - autorytarne z demokratycznymi tendencjami, Czechosłowacja w czasacii rządów Aleksandra Dubczeka; Polska w latach 80-tych premierostwa Rakowskiego; Jugosławia po 1966r. z samorządowym socjalizmem.

Totalitaryzm - z łac. totus - cały system organizacji państwa i rządów, w którym całość życia politycznego, ekonomicxznego, społecznego, kulturalnego i ideologicznego także jest poddana arbitralnej kontroli władzy.

  Niektórzy korzeni totalitaryzmu doszukują się już w starożytnej myśli politycznej Platona (jego idealizmu), w następnych wiekach Machiavellego, Rosseau, Hegla, Marksa. Współcześnie w XX w. termin państwo totalitarne dosłownie lastato totalitario, został użyty w pejoratywnym, niekorzystnym znaczeniu, w 1924r. we Włoszech przez przeciwników faszyzmu. Tak się potem stało, że termin ten został przyjęty przez samych faszystów i Mussuliniego. Stwierdził on tak: „totalitaryzm to zasada polityczna, która głosi nic przeciw państwu, nic poza państwem, nic bez państwa” - podstawową wartością jest państwo. Potem określenia tego używał Żekile na określenie państwa, które dysponuje pełnią władzy nad obywatelami.

Cechy totalitaryzmu:

1. totalitaryzm odrzuca ideę demokracji parlamentarnej;

2. odrzuca rywalizację międzypartyjną;

3. odrzuca wszelkie przejawy pluralizmu ideologicznego (zabrania myślenia w kategorii różnych ideologii) oraz pluralizmu politycznego (zabrania organizowania się ludzi w partie polityczne inne niż partia faszystowska).

Początkowo za klasyczne państwa totalitarne uznawano:

• faszystowskie Włochy do śmierci Mussoliniego;

• Niemcy hitlerowskie III Rzeszy.

  Powojenne analizy dowiodły także, że były takimi totalitarnymi państwami także państwa komunistyczne, a więc początkowo Rosja Radziecka i później ZSRR oraz państwa tzw. demokracji ludowej przynajmniej okresu stalinizmu do poł. lat 50-tych. Późniejsze lata skłaniają do określania tych systemów jako jakiejś formy autorytaryzmu. Obecnie z takimi systemami mamy do czynienia w państwie Czerwonydh Khmerów w Kambodży, w Chińskiej Republice Ludowej, w Korei Północnej i na Kubie jako totalitaryzmami komunistycznymi. Istnieją także systemy totalitarne w postaci monarchii absolutnej jak Kuwejt, Butan i Katar.

  W poł. lat 50-tych Kal Friedrich pracy wydanej razem ze Zbigniewem Brzezińskim „Totalitarne dyktatury” i autokracja” w 1958r. określił syndrom sześciu cech warunków koniecznych, które jeśli występują wspólnie tworzą ustrój totalitarny:

1. jedna oficjalna ideologia państwowa - aspirująca do określania wszystkich aspektów ludzkiej egzystencji (marksizm-leninizm musiał przewidzieć historię, nauki, sfery produkcji); ma ona monopol na prawdę i z tego tytułu racje bytu jako jedyna. W marksizmie-leninizmie przyjęto, że jest to ideologia naukowa oparta na naukowych przestankach, a zatem wszystkie inne ideologie są niedobre, bowiem nie może być wiele naukowych ideologu. Po co mieszać w głowie innymi ideologiami skoro ta jest oparta na naukowych przesłankach, a więc należy ich zakazać każdemu człowiekowi, każdej grupie, a wpoić tą ideologię, która tłumaczy wszystko. 
   Funkcją tej jednej ideologii jest uzasadnienie systemu i planowanie przeszłego, idealnego stanu ludzkości i nowego ładu społecznego. Ma ona dążyć do przekształcenia samej natury człowieka. Jak pisze Hanah Arad należy przebudować psychikę i styl myślenia oraz stworzyć nowego człowieka. W dużej części osiągnięto te cele tworząc homo sovieticusa. Ideologie totalitarne mają charakter mistyczny, posiadają prakselans, cechy wiary religijnej, są oparte na dogmatach, a wręcz bywają nazywane w literaturze „religiami politycznymi” bądź „magicznymi racjonalizmami”. Faszyzm i komunizm docelowo miały stworzyć raj na ziemi. W miarę upływu czasu ideologie te i idące za nimi ruchy popadają w dogmatyzm, unikają rzeczywistości na rzecz fikcji, w większym lub mniejszym stopniu prowadzą do ideokracji, do przemknięcia niejednokrotnie wszystkich sfer życia i ustroju, w którym ta nadrzeczywi-stość ideologiczna (to co wymyślono) wypiera realność, obiektywne prawa rozwoju i przemian całkowicie niezgodne z tymi założeniami. Na minach wolności totalitaryzm chce zbudować ziemski raj według przyjętego ideologicznego wzorca. Przykłady: ideologia faszystowska, marksistowsko-leninowska, fundamentalizm islamski.

2. monopol jednej masowej partii - monopartii, partii zorganizowanej hierarchicznie, scentralizowanej, kontrolowanej przez oligarchię, szczególnie w przypadku komunizmu (biuro polityczne bądź jednostka). Monopartia stoi ponad biurokracją rządową i jest bardzo silnie spleciona z administracją rządową poprzez system nomenklatury oraz występujących zastrzeżeń, które stanowiska mają być zajmowane przez członków partii. Istnienie Rady Wojewódzkiej, Urzędu Wojewódzkiego oraz Komitetu Wojewódzkiego PZPR. będącego ośrodkiem decyzyjnym, którego uchwały przenoszone były poprzez członków na szczeble decyzji państwowych. 
   Administracja państwowa bardzo silnie spleciona jest z aparatem partyjnym stojącym ponad nią, w którym ulokowany był ośrodek decyzyjny.

3. rozbudowany system kontroli i terroru - wojsko, policja porządkowa, policja polityczna i rozbudowany system terroru. Oddziaływanie na poszczcgólnych ludzi poprzez terror fizyczny (areszt, więzienie, obozy pracy, obozy masowej zngłady). Terror ten skierowany jest przeciwko „jawnym” wrogom reżimu, a więc opozycji, ale także przeciwko domniemanym przeciwnikom, którzy ewentualnie, potencjalnie mogli być przeciwnikami reżimu czy też przeciwko całym grupom społecznym np. starej inteligencji, kułakom na wsi, ludziom bogatym. Wykonawcami wyroków była policja polityczna, organizacje paramilitarne, wojsko. Charakter partii był w półmilitarny, funkcjonariusze posiadali broń.

4. monopol środków komunikacji społecznej, monopol państwowy - prasa, radio, telewizja i silna kontrola nad pozostałymi. Jeżeli coś nie było państwowe np. Caritasu, Kościoła lub innego stowarzyszenia to przechodziło przez urząd cenzorski.

5. monopol na broń i inne środki przemocy - tylko wybrańcy mogli mieć przydział.

6. nacjonal;izacja środków produkcji - dotyczyło to głównie totalitaryzmów komunistycznych, mniej faszystowskich, natomiasi wspólne było kierowanie gospodarką, wszelkimi przejawami aktywności gospodarczej indywidualnej czy grupowej. Różniły się w tej mierze najbardziej totalitaryzm faszystowski i komunistyczny, przy czym faszyzm tolerował prywatność poddaną kontroli, natomiast komunizm dążył do całkowitej nacjonalizacji.

W starych systemach dyktatorskich (państwo Faraonów, starożytne Chiny) wystarczała lojalność i posłuszeństwo wobec dyktatora. W systemie autorytarnym istniało także posłuszeństwo wobec autorytetu władzy. W systemie totalitarnym społeczeństwo i jednostki muszą być stale aktywne, muszą wyrażać entuzjazm wobec wodza, władzy, partii wiodącej. Systemy totalitarne wymagają stałego demonstrowania przywiązania do tego systemu, uznania go i popierania.

  Stapianie w jedno tego co państwowe, społeczne i prywatne powodowało totalną reglamentacje i odgórna instytucjonalizacje zbiorowości. Całkowitą i absolutną władzę nad partią, państwem, społeczeństwem, jednostką sprawuje wódz (dyktator, oligarchia, wąskie grono). Podporządkowanie jest bezwzględne, wszechogarniające aż po prywatne życie jednostki. Wódz jest źródłem wszelkich norm, także norm moralnych, jest twórcą i interpretatorem ideologii. Przykłady twórców ideologii i ruchów totalitarnych, zasady rządzące polityką i całym porządkiem świata są dla społeczeństwa nieznane, tylko nieliczni są predestynowani do przewodzenia. Według Lenina byli to zawodowi rewolucjoniści, według Hitlera „polityczni apostołowie i wojownicy”, którzy jako posłuszni funkcjonariusze, stosownie do swoich umiejętności, służyć będą swojemu ruchowi.

  Reżim totalitarny może ulec złagodzeniu, może przekształcić się w reżim autorytarny np. Włochy, Hiszpania, a może także nastąpić proces odwrotny np. Hayder w Austrii, Le Penn we Francji czy neofaszyści w Niemczech.

  Reżim totalitarny zdaniem Sartoriego, odróżnia się od autorytarnego totalną ideologią, upaństwowieniem społeczenstwa obywatelskiego i ograniczoną arbitralnością władzy centralnej, rolą partii rządzącej. Nie ma obrońców totalitaryzmu poza nimi samymi. Do autorytaryzmu należy podchodzić analizując konkretne sytuacje. Z punktu widzenia demokracji liberalnej autorytaryzm jest czymś gorszym, ale niekiedy możliwym wyjściem, aby nie doprowadzić do anarchii.

  Niekiedy reżimy autorytarne przyspieszyły rozwój ekonomiczny kraju np. w Hiszpanii, Portugalii. W autorytatyzmach postkolonialnych nie ma innej możliwości zorganizowania państwa. 

Wykład XIII 29. 02. 2000 

  Ekstremizm - skrajność, ekstremizm polityczny dotyczy organizacji i ugrupowań skrajnych, które są po dwu stronach bieguna: lewicowy usytuowany jeszcze bardziej na lewo niż ugrupowania komunistyczne, po drugiej stronie ekstremizm prawicowy: neofaszyzm bądź ugrupowania tzw. skrajnej prawicy.

  Do ugrupowań skrajnie lewicowych zalicza się głównie: neoanarchizm, trockizm, mniej znaczący w tej chwili maoizm, a niektórzy zaliczają także tzw. nową lewicę.

  Anarchizm - z gr. brak rządu, bezrząd, jest to jedno z najbardziej liczących się skrajnych ugrupowań ujawniających się w momentach zakłóceń życia politycznego, ale nie są ugrupowaniami dochodzącymi często do władzy. W dziejach myśli społecznej elementy anarchizmu wystąpiły w starożytności, poza tym można się dopatrzyć pewnych elementów w ruchach plebejskich średniowiecza, szczególnie reformacji, także w teorii praw naturalnych XVII i XVIII w.

  Jako ideologia i doktryna ruch polityczny anarchizmu rozwinął się w XIX i XX w., a współcześnie określany jest jako neoanarchizm (różni się od anarchizmu przełomu XIX i XX w.).

  Anarchizm ukształtował się jako skrajnie lewicowy ruch krytyki z jednej strony kapitalizmu wolnokonkurencyjnego a zarazem marksistowskiej wizji państwa socjalistycznego.

Przewodnie idee:

1. postulat bezwzględnej, absolutnej, totalnej wolności jednostki pozbawionej jakichkolwiek form przymusu (ideologicznego, politycznego, fizycznego, moralności absolutnej), wolność od wszelkich zewnętrznych ograniczeń. Anarchiści twierdzili, że to one właśnie z natury dobrą istotę ludzką czynią złą (oddziaływanie partii, autorytetu), prowadzą do ukształtowania się niesprawiedliwych stosunków społecznych. Za wolnością opowiadają się liberałowie, ale nie jest to wolność absolutna, lecz w ramach systemu demokratycznego. Konserwatyści i chadecy także opowiadają się za wolnością ograniczoną prawem naturalnym bądź prawem boskim - dekalogizm.

2. największym złem jest organizacja polityczna, a największą organizacją polityczną jest państwo, stąd postulat obalenia państwa, jego władzy politycznej, ekonomicznej, ideologicznej, atakowali na państwo (społeczeństwo istniało zanim powstało państwo), bo to właśnie stworzenie państwa zdeprawowało społeczeństwo i wprowadziło nirówność. Anarchiści uważali, że państwo jest z natury złe. Społeczeństwo anarchistyczne miało przyjąć naturalną, bazpaństwową formę oparta na zasadach moralności, na racjonalizmie, na dowolności.

Nurty:

1. anarchizm indywidualistyczny (anarchoindywidualzm) - przedstawiciele: Max Stimer (właściwe Karol Schmit), Goodwin, Pierre J. Proudhon, A. Tołstoj. Nurt ten wyraża! skrajny indywidualizm oparty na absolutnej wolności jednostki, odrzucał wszelką władze państwową, prawną, partie polityczne, instytucje społeczne, akceptował własność prywatną, ale domagał się sprawiedliwej dystrybucji bogactwa i dominacji drobnej wytwórczości.

2. anarchizm kolektywistyczny (anarchokolektywizm) - przedstawiciele: Michał Bakunin, który opowiadał się za natychmiastowym zniesieniem państwa, żywiołową rewolucją wywołaną przez tajne organizacje, zniesieniem własności prywatnej. Twierdził, że wolna jednostka może tylko dobrowolnie podporządkować się społeczeństwu, może dobrowolnie podporządkować się różnym kolektywom ludzkim. Całe społeczeństwo stanowi związek wolnych kolektywów produkcyjno-konsumpcyjnych.

3. anarchizm komunistyczny (anarchokomunizm) - przedstawiciele: Piotr Kropotkin. Zakładał obalenie stosunków kapitalistycznych nawet na drodze krwawej rewolucji i stworzenie społeczeństwa opartego na zasadzie absolutnej wolności na zasadzie komunizmu ekonomicznego, opowiadał się za związkiem wolnych stowarzyszeń, które powstałyby nakładem wspólnej własności środków produkcji i konsumpcji. W takim ustroju pozbawionym skonfidowanych praw przymusu, możliwe jest funkcjonowanie oparte na zasadach dobra, sympatii, współdziałania, samopomocy, ciesząc się pełną wolnością osobistą, inicjatywą, możliwością łączenia pracy fizycznej z umysłową.

4. anarchizm syndykalistyczny (anarchosyndykalizm) - przedstawiciele: Georges Soler, Antonio Labriola, Leoni. Samo jego ukształtowanie się można uznań za wyraz niewiary w możliwość funkcjonowania społeczeństwa bez żadnej organizacji (możemy o tym mówić w klasycznym anarchizmie). Po szeregu doświadczeń okazało się, że aby społeczeństwo mogło funkcjonować to musi być porządek moralny, prawny, funkcjonalny, ale jakiś musi być zorganizowany. Stąd przeniesiono anarchizm na grunt związków zawodowych, uważano bowiem, że społeczeństwo można zorganizować na zasadzie ruchu związkowego.  
   Nurt ten pojawił się głównie w życiu politycznym Francji, we Włoszech, a szczególnie w Hiszpanii w okresie wojny domowej 1936r. Na terenach zajętych przez siły wyrażające ideologię anarchistyczną siłą zmuszono ludzi do tworzenia związków anarchosyndykalistycznych. Można wspomnieć tu o działalności Marchio na Ukrainie.  
   Anarchosyndykalizm nie odrzucał wszelkiej władzy politycznej i w pełni nie akceptował indywidualizmu. Podstawą organizacji społeczeństwa miały być syndykaty robotnicze (związki zawodowe robotników, początkowo wzorowane na angielskich). Zakładano, że człowiek, kiedy zostanie uwolniony od przymusu politycznego państwa, sam zacznie zarządzać (administrowanie) ekonomiką, współpracą, wymianą produktów między poszczególnymi syndykatami. Sorel uważał, że siłą napędową historii wielkich ruchów dziejowych były mity i przemoc. 
   Motorem przemian i ruchu społeczeństwa socjalistycznego miał być mit „strajku powszechnego”, który sparaliżowałby działalność istniejącego państwa i prowadził do przemian moralności, psychiki proletariatu, wyzwalałby heroizm, ofiarność, etos walki. Strajk generalny miałby zainspirować elity przywódcze i pociągnąć do niego masy. Pewne koncepcje związane z poglądami solerowskimi można było zauważyć u NSZZ „Solidarność”, kiedy przed wprowadzeniem stanu wojennego pojawiła się idea strajku generalnego.  
   Główne zasady ruchu anarchosyndykalistycznego zostały uchwalone na Konsresie w 1906r. w tzw. Karcie z Alwenu.

Po II wojnie światowej anarchizm odrodził się głównie w latach 60-tych w postaci młodzieżowych organizacji i ruchów politycznych. Jego idee upowszechniały pisma: „Przebudzenie anarchisty” wydawane od 1945r. w Szwajcarii i „La divercion” we Francji.

Do propagatorów i interpretatorów współczesnego anarchizmu należeli Cehn-Benit,  w Szwajcarii Hains, Dorentso, w RFN Duczke.

  W skali międzynarodowej działalność prowadziła Federacja Anarchista z siedzibą w Londynie i Międzynarodówka Sytuacjonistów we Francji. W krajach zachodnich działało kilkadziesiąt grup zorganizowanych, neoanarchistycznych o różnych odcieniach programowych, niektóre działają do tej pory. Ruch ten zaczął się także rozwijać w krajach postkomunistycznych, jak w Krakowie „Pomarańczowa Alternatywa”. Do najbardziej głośnych należały Brygady Roso we Włoszech (Czerwone Brygady założone przez Kurczia), Frakcje Czerwonej Armii początkowo tzw. bader maina. Studenci na rzecz Demokratycznego Społeczeństwa (SDS). Wyrażały one przekonania, że ruch studencki i terror są w stanie wzbudzić masowy ruch przemocy materialnej i stworzyć nowe świetlane, sprawiedliwe i wolne społeczeństwo. Do umiarkowanych należały nurty kontrkultury dążące do odrzucenia pewnych kanonów i wartości kultury, a także nurt materii, nurty kontestatorskie, ruch hippisowski czyli tzw. dzieci kwiaty i komutersi (dobie duszki moralne). Inne to Państwo Albionu w Anglii i Ruch 22 marca we Francji. Od lat 90-tych ruchy te i organizacje powstają w państwach postkomunistycznych w Europie Środkowej i Wschodniej. W Polsce pojawiają się Konfederacja Anarchistyczna, Polska Partia Polityczna i „Pomarańczowa Alternatywa”. Grupy lewackie działają także w Japonii. 

Trockizm - nazwa tego ruchu pochodzi od Lwa Dawidowicza Trockiego, właściwie od Lwa Bronstein'a (1879-1940). Charakteryzuje się skrajnym lewicowym radykalizmem. Jednym z najbliższych współpracowników Lenina w okresie rewolucji był sam Trocki. W znacznej części był współautorem sukcesu rewolucji październikowej, jednym z organizatorów Krasnej Armii, pełnił ważne funkcje w partii bolszewickiej, od początku rewolucji był bardziej radykalny niż postulował to Lenin. Negował zawarcie porozumienia pokojowego z Niemcami. Trocki przewodniczył obradom i wbrew stanowisku Lenina zerwał te obrady. Jego zdaniem stanowiło to zagrożenie dla rozprzestrzeniania się rewolucji proletariackiej na teren Polski, Niemiec i innych państw Europy.

  Trocki wychodził z założenia, że zwycięstwo rewolucji proletariackiej w jednym państwie nie jest możliwe, jeśli nawet władzę się przejmie to ona się nie przyda np. Węgierska Republika Rad. Sukces można osiągnąć dopiero wtedy, gdy zyska ona zasięg co najmniej europejski i dlatego też na przeniesienie rewolucji należy zaryzykować sukces bolszewików rosyjskich. Stąd też to co się tyczyło „cudu nad Wisłą” to nie tylko wojna Rosji z Polską, ale chęć rozprzestrzeniania rewolucji bolszewickiej.

  Negował możliwość pokojowej koegzystencji państw o odmiennych systemach. Rewolucje socjalistyczną o zasięgu międzynarodowym należy przyspieszyć przy pomocy wojny powszechnej: idea eksportu rewolucji.. System gospodarczy i polityczny państwa powinien być zorganizowany na wzór potencjału wojennego, wszystko na wpół zmilitaryzowane, istnienie organizacji paramilitarnych. Postulował całkowitą industrializację kosztem rolnictwa. Opowiadał się za przedłużeniem komunizmu wojennego, militaryzacją procesu produkcji i upaństwowieniem środków produkcji. Mimo zakazów próbował prowadzić działalność frakcyjną partii bolszewickiej, zdecydowanie wystąpił przeciwko NEP.

  Rozwinięciem postulatów Trockiego była koncepcja tzw. permanentnej rewolucji, obejmowała ona trzy grupy problemów:

• przejście od rewolucji burżuazyjnej do socjalistycznej;

• charakter rewolucji socjalistycznej;

• międzynarodowy zasięg rewolucji.

  Permanentna rewolucja miała nie dopuścić do stabilizacji, a nawet sztucznie prowokować starcia i konflikty, ponieważ gdy nastąpi stabilizacja będzie ona prowadziła do konserwatyzmu i odradzania się.

  Po śmierci Lenina, na skutek konfliktu z nowym kierownictwem partii, ze Stalinem, Trocki został zmuszony do emigracji do Ałma-Aty, później do Turcji, wreszcie do Meksyku. Stał się nieprzejednanym krytykiem systemu radzieckiego, piętnując jego centralizm i biurokratyzm. Analizę tego przedstawił w pracy „Zdradzona rewolucja”. W 1938r. udało mu się zorganizować IV Międzynarodówkę tzw. trockistowską, która miała być przeciwwagą dla stalinowskiego Kominternu. Jej manifest nosił tytuł „Agonia kapitalizmu i zadania IV Międzynarodówki - program przejścia”. Stwierdzono, że we wszystkich rozwiniętych krajach kapitalistycznych istnieją obiektywne warunki do rewolucji socjalistycznej, ale wybuch jej jest opóźniony przez oportunistyczny charakter kierownictwa proletariatu, czyli przez partie komunistyczne. Zdobył on zasięg w Europie Zachodniej, w Stanach Zjednoczonych i Ameryce Łacińskiej.

  W wybuchu II wojny światowej trockiści upatrywali nadzieję na wielką światową rewolucje socjalistyczną, aby powtórzyła się historia z I wojny światowej, gdzie końcówka wojny przyniosła falę rewolucyjną. Po zakończeniu wojny nastąpił wyraźny regres ruchu trockistowskiego. Ponownie rozpoczął się na przełomie lat 50-tych i 60-tych. Rozpadła się IV Międzynarodówka i wyodrębniły się 4 regionalne ośrodki trockistowskie: Zjednoczony Sekretariat IV Międzynarodówki, Międzynarodowy Komitet IV Międzynarodówki, Tendencja Marksistowsko-Rewolucyjna IV Międzynarodówki i Latynoamerykański Klub IV Międzynarodówki. Nastąpiła pewna reorganizacja zasadniczych koncepcji programowych i strategii, w wyniku tego, że dostrzegali rewolucyjną intencje prasy robotniczej, że proletariat połowy tego wieku nie ma misji rewolucyjnej, ma mniejsze znaczenie. Stąd też nastąpiło zastąpienie ruchu masowego działalnością małych grup działających na pograniczu legalizmu albo stosujących rewolty, pojawił się terroryzm polityczny, oraz taktyka entryzmu, czyli wchodzenia do związków zawodowych innych organizacji, aby tam montować programy, pokierować ich działalnością w kierunku partii rewolucyjnych.

  W ostatnim okresie koncepcje te zaczęły przyjmować po „jesieni ludów” w 1989r. partie w Europie Środkowowschodniej. 

Wykład XIV 7. 03. 2000 

Terroryzm - z łac. terror - strach, drżeć; terrere - przerażać. Jest to forma rządów państwowych opartych na szerokim stosowaniu przemocy. Od XIX w., od czasu kiedy mamy do czynienia z organizacjami i ugrupowaniami skrajnie lewicowymi, bądź skrajnie prawicowymi jest to metoda walki politycznej, stosowana przez jednostki lub grupy ludzi. Jest to taka metoda, która polega na świadomym stosowaniu przemocy, albo groźby przemocy w celu wywarcia wpływu na władzę państwową, czy opinię publiczną.

  Ze względu na polityczny charakter tych działań do terroryzmu nie zalicza się aktów przemocy o podłożu kryminalnym czy psychologicznym mających na celu zastraszenie. Przyjmuje się rozróżnienie pojęcia terroryzm, a przemoc. Przemoc jest często usankcjonowania prawnie, ale stosowana przez państwo. Natomiast terroryzm jest przemocą, ale stosowaną przez podmioty pozapaństwowe, jednostki czy grupy zorganizowane. Biorąc pod uwagę stronę psychofizyczną, możemy ogólnie stwierdzić, że „terror to gwałt i przemoc silniejszych organów państwa wobec słabszych obywateli, natomiast terroryzm to gwałt i przemoc słabszych obywateli wobec silniejszych organów państwa”.

  W XX w. pojawiła się forma przemocy państwa wykraczająca poza centralne kategorie terroru i też mająca charakter terroryzmu, tzn. że państwo stosuje nie tylko terror w stosunku do obywateli, ale że państwo stosuje także terroryzm głównie w ramach ruchu międzynarodowego w postaci pomocy finansowej i szkoleniowej organizacjom terrorystycznym.

  Ze względu na złożoność tego zjawiska sformułowanie jednoznacznej definicji jest niemożliwe (IRA, Kurdowie). Ales Smidth odnalazł 109 definicji sformułowanych w latach 1936 - lata 80-te.

Cechy terroryzmu:

• stosowanie siły jako wyłącznej metody czy techniki;

• celem terroryzmu jest osiągnięcie strachu, zagrożenie strachem.

  Te spektakularne akty przemocy mają wywołać efekt psychologiczny. Terrorysta dąży do uzyskania rozgłosu. Współcześni terroryści zdają sobie sprawę z tego, że dokonanie aktów terroru nie spowoduje przewrotu politycznego, ale akty te mają dowieść bezradności władzy państwowej wobec terrorystów, albo wciągnąć państwo w działalność terrorystyczną. Ma to doprowadzić do przebudowy społeczeństwa, do tego żeby w społeczeństwie ukształtował się pogląd, że to słaba władza, że nie da sobie rady, a w związku z tym trzeba ją odrzucić.

  W działaniach terrorystycznych strach jest zamierzonym efektem i produktem ubocznym, tak jak ma to miejsce przy przewrocie kryminalnym. Terror polityczny ma wywołać powszechny niepokój. Jest to forma walki psychologicznej. Ofiara tego aktu nie jest tożsama z celem aktu terrorystycznego, może to być przypadkowa grupa ludzi.

Wśród celów działalności terrorystycznej można wyróżnić:

• wymuszanie koncesji;

• okup na cele organizacyjne;

• uwolnienie więźniów;

• dążenie i doprowadzenie do publikacji programów ruchów ekstremalnych;

• zwrócenie uwagi na wyznawane idee anarchistyczne, trockistowskie;

• doprowadzenie do ogólnego chaosu i załamanie istniejącego porządku;

• działania represyjne rządu (wymuszenie świadome);

• wymuszenie posłuszeństwa i współpracy;

• ukaranie osób i instytucji uznanych za winne czegoś.

  Od lat 70-tych obserwuje się w niektórych organizacjach tendencje polegającą na tym, że terror traktowany jest jako idea (terroryzm dla samego terroryzmu), a nie jako instrument dla osiągania określonych celów ideowo-polilycznych. Przemoc staje się wartością samą w sobie, a nie techniką działania. Eskalacja przemocy ma doprowadzić do nowego ładu politycznego, społecznego, zgodnego z koncepcjami dawnych organizacji lewackich.

  Na gruncie politologii podejmuje się próbę klasyfikacji organizacji terrorystycznych. Do końca XX w. istniał tradycyjny podział na tzw. terroryzm „czerwony” - lewacki i terroryzm „czarny” bądź „brunatny” - skrajnie prawicowy.

Biorąc z podstawę cel i formy działania różnych grup terrorystycznych wymienia się następujace nurty:

1. terroryzm lewacki o podłożu anarchistycznym - grupy terrorystyczne, które opowiadają się za ideologią i doktryną anarchizmu. Były to m.in. Brygada Rose (Czerwone Brygady we Włoszech), niemiecka Frakcje Czerwonej Armii oraz maoistowski „Świetlisty Szlak”;

2. lewacko-ekstremistyczne - urugwajska Tupac Amarac i japońska Armia Czerwona;

3. separatystyczno-narodowe - IRA, ETA (Kraj Basków i Wolność);

4. narodowo-wyzwoleńcze - Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny, Czarny Wrzesień;

5. o podłożu neofaszystowskim - Nowy Ład we Włoszech oraz grupy w Niemczech, Danii, Francji;

6. nacjonalistyczny - Ludowa Walka Rewolucyjna w Grecji, ruchy skinheadów;

7. prawicowo-totalitarne - Szwadrony Śmierci w Ameryce Łacińskiej często tworzone przez siły bezpieczeństwa do zwalczania ekstremizmu lewicowego;

8. religijno-nacionalistyczne - Partia Boga Hesbollach w Libanie, Hamaz - islamski ruch oporu na terenie Palestyny, Tamilskie Tygrysy, fundamentaliści chrześcijańscy, Przetrwanie Świata w USA, Najwyższa Prawda w Japonii, po części Front Wyzwolenia Kelberga;

9. ekoterroryzm - (związany z nurtem ekologii) - Front Wyzwolenia Zwierząt w Wielkiej Brytanii i w USA oraz inne.

  W ostatnich dziesięcioleciach rośnie niebezpiecznie zjawisko jakim jest współdziałanie tych ruchów i ukształtowanie się „terroryzmu międzynarodowego”. Poprzednio był on w granicach prowincji czy miasta, teraz stał się terroryzmem wielu krajów i przybrał charakter terroru międzynarodowego. Ten terroryzm obejmuje akty wewnątrz narodu, ale o międzynarodowym znaczeniu np. akty terroru kierowane w dyplomatów (akcja wewnątrz państwa, ale reperkusje międzynarodowe), przywódców państw, rządy, lotnictwo cywilne oraz akcje terrorystyczne o zasięgu międzynarodowym przeprowadzone wspólnie przez różne grupy.

  Dosżło do powstania Międzynarodowych Struktur Terrorystycznych (Międzynarodówek), które zrzeszają grup terrorystyczne o podobnym podłożu ideologicznym. To takie organizacje jak Nowy Porządek Europejski, teraz nazywany Czarną Międzynarodówką. Obecność faszystów, nazistów koncentruje się w partiach syjonizmu w Izraelu, ruchu palestyńskim.

  Od 1971r. istnieje Czerwona Międzynarodówka Terrorystyczna. Wchodzą do niej: IRA, ETA, RAF, Iracki Front Narodowy, Turecka Armia Wyzwolenia Narodowego, Japońska Armia Ludowa, Ruch 2 Czerwca, Czerwone Brygady, Tupac Amaru i wile innych organizacji.terrorystycznych latynoamerykańskich.

  Ocenia się, że w końcu XX w. istniały trzy liczące się centra terroryzmu międzynarodowego skupiające grupy terorystyczne:

1. zachodnioeuropejskie;

2. bliskowschodnie;

3. południowoamerykańskie.

  W Eeuropie najbardziej liczącymi się organizacjami o zasięgu międzynarodowym były Frakcje Czerwonej Armii, ETA, IRA, Czerwone Brygady, Francuska Akcja Bezpośrednia. Na Bliskim Wschodzie Czamy Wrzesień II Abu Nidala, Hesbollach, Hamaz. W Ameryce Łacińskiej Tupac Amaru, Świetlisty Szlak.

  W umiędzynarodowieniu terroryzmu odegrały dużą rolę niektóre ugrupowania palestyńskie takie jak Ludowy Front Wyzwolenia Palestyny pod przywództwem Habosza, Czarny Wrzesień, Japońska Armia Ludowa, Turecka Armja Wyzwolenia Narodowego, a także organizacje mniejszości etnicznych.

  Znaczne rozmiary przybrał terroryzm państwowy w Ameryce Łacińskiej np. Latynoamerykańskie Szwadrony Śmierci, grupy partyzanckie i paramilitarne tworzone przez organy bezpieczeństwa. Są to m.in. Szwadrony Śmierci w Brazylii, Argentyński Alians Antykomunistyczny, Paramilitarne Bojówki w Gwatemali wzorowane na francuskich.

  Do działań międzynarodowego terroru państwowego, określanego niekiedy jako „wojna zastępcza” należą akcje służb specjalnych, a więc specjalnych oddziałów wojskowych prowadzone poza granicami własnych krajów np. grupy tworzone przez ZSRR, obecnie specjalne siły USA, Izraela, Francji, Hiszpanii, Egiptu. Do takich działań, które mieszczą się w kategorii terroryzmu państwowego należą np. bombardowanie libijskich obiektów wojskowych przez USA, atak obiektów w Pakistanie, atak Izraela na OWP, akcje komandosów.

  Organizacje terrorystyczne były wspierane materialnie i szkolone np. w ZSRR, państwach bloku komunistycznego, teren b. NRD, Czechosłowacji, Bułgarii, Jugosławii. Np. w 1974r. zaoferowano Palestyńczykom i innym obcokrajowcom ze strony ZSRR 54 kursy dotyczące terroryzmu. W rejonie pomocnego Szerina b. NRD funkcjonował obóz międzynarodówki terrorystycznej. Terroryści bez względu na podziały często szkolili się w tych samych obozach, tam nie wnikano w kwestie ideologiczne.

Zwalczania terroryzmu międzynarodowego podjęło się ONZ:

• 1963r. - Konwencja w Tokio;

• 1970r. - Konwencja w Hadze;

• 1979r. - Konwencja w Nowym Yorku, zakazano brania zakładników;

• przyjęto Europejska Konwencję do Zwalczania Terroryzmu w 1976r., na podstawie której mogły działać służby specjalne;

• przyjęto umowę dotyczącą stosowania Europejskiej Konwencji do Zwalczaniu Terroryzmu w Berlinie.

  W ramach działań ochronnych w zwalczaniu terroryzmu wiele państw posiada określonych przywódców, a nawet wprowadza stan wojenny. Wiele państw posiada formacje antyterrorystyczne. 

Wykład XV 14. 03. 2000 

Nurt neoanarchistyczny.

Frakcja Czerwonej Armii (RAF) - organizacja lewacka, neoanarchistyczna i terrorystyczna. Swymi początkami sięga połowy lat 60-tych. Było o niej głośno do lat 90-tych. Powstała na fali buntu młodzieży, studentów i opozycji pozaparlamentarnej. Był to bunt wobec systemu wartości, wobec niepewności społecznej młodego pokolenia (szczególnie widoczny w USA i w Japonii).

  Na ukształtowanie się podstaw ideowych, różnych odcieni ruchów młodzieżowych (kontestacyjne, „dzieci kwiaty”) duży wpływ wywarła tzw. krytyczna teoria społeczeństwa (Teodor Adorno, H. Marcuse, Jurgen Habermas). Sięgano w swoich uzasadnieniach do psychomarksizmu (połączenie marksizmu z froydyzmem), a także do idei anarchizmu, anarchosyndykalizmu. W ich działaniach można było zauważyć fascynacje ruchami wyzwoleńczymi w krajach postkolonialnych, szczególnie jeśli chodzi o Amerykę Łacińską, z próbą przeniesienia na grunt europejski metod walki partyzanckiej organizacji miejskiej i wiejskiej. Taką inspirującą rolę w kształtowaniu się tych ruchów na terenie b. NRD odegrały takie organizacje jak: Zjednoczona Czerwona Armia, tzw. Metereologowie z USA, Czerwone Brygady z Włoch.

  Na terenie RFN jednym z głównych propagatorów neoanarchizmu był Deutsche (Duczke). Był przywódcą legalnego socjalistycznego związku studentów i w jakiejś mierze współdziałał, ze względu na ekstremistyczne poglądy, z anarchistami. Wydal „Bibliografie rewolucyjnego socjalizmu”. W RFN wówczas powstały organizacje anarchistyczne takie jak: Komuna I, Komuna II, Komuna przy ul. Wilanda w Berlinie Zachodnim, Akcja Front Młodzieżowy, Ruch 2 Czerwca.

  Od 1968r. (apogeum ruchów młodzieżowych w zach. Europie) kształtowała się wokół Welma Baadera i Urliche Mainchoffa grupa „Baader-Mainchoff”. Pierwszą akcją tej grupy było podpalenie 02.04.1968r. z inspiracji Kumuny I, dwóch domów towarowych. Od 1971r. organizacja przyjęła nazwę RAF, wypracowano wówczas koncepcje teoretyczną, która dotyczyła celów i metod walki. Na pierwszy plan w tym programie została wysunięta walka zbrojna zgodnie z przekonaniem, że tylko karabiny i bomby stanowi ą skuteczny środek dla obalenia istniejącego systemu i stworzenia innego, który byłby oparty na powszedniej wolności, równości i sprawiedliwości. To przyjęcie koncepcji karabinów i bomb przypomina ideę maoizmu.

  RAF nawiązała współpracę z innymi ugrupowaniami lewackimi, w tym szczególnie z Ludowym Ruchem Wyzwolenia Palestyny. W jednym z obozów Ludowego Ruchu Wyzwolenia Palestyny w 1970r. czołówka organizacji odbyła szkolenie w zakresie walki. W 1975r. przeszkolenie na terenie Jemenu odbyli terroryści niemieccy. Jak się potem okazało, niemiecka policja polityczna wspierała centralę KGB w Wiedniu, podobnie ośrodek z terenu Czechosłowacji. Obok szkoleń powiązania ugrupowań lewacko-terrorystycznych (narodowo-wyzwoleńczych) umożliwiały wymianę informacji, produkcję, wymianę dokumentów podróży, ukrywanie terrorystów, zaopatrzenie w broń, materiały wybuchowe i pomoc finansową na prowadzenie działalności.

  RAF w swej strukturze posiadała szereg oddziałów: Komando 15, Juni, Rure Armia, Komando Urliche Mainchoff, Komando Waisa, Komando Katariny Hamersmith.

  W latach 1972 - 1976/77 policja zdołała aresztować większość przywódców RAF-u, tzw. twardego jądra. Wielu z nich popełniło samobójstwo w więzieniach lub zginęło w nieznanych okolicznościach. W więzieniu Mais w wyniku głodówki umarł Urliche Mainchoff, Baader i Schubert popełnili samobójstwo w więzieniu w Monachium.

Pod względem celu organizacje terrorystyczne można podzielić na:

• przemoc przeciwko rzeczom, symbolom zwalczanego systemu - podpalenia budynków sądów, administracji;

• przemoc przeciwko ludziom - eksplozje materiału wybuchowego w październiku 1975r. na dworcu kolejowym w Hamburgu;

• przemoc przeciwko ludziom reprezentującym instytucje bądź idee zwalczane przez terrorystów - naloty bombowe na obiekty wojsk USA i NATO;

• terror indywidualny skierowany na poszczególnych ludzi - uprowadzenia, zabójstwa w stosunku do tych osób, które reprezentowały system, bądź porwane w celu wymuszenia na władzach zwolnienia aresztowanych członków tych organizacji.

  W całokształcie działalności RAF dominowały akcje indywidualne. Najbardziej spektakularne były: zabójstwo prezesa Najwyższej Izby Gintera von Drunkmana, zamach na córkę senatora Urlicha Kluga w 1975r., zabójstwo prezesa zarządu Banku w 1977r. oraz zabójstwo dyrektora Departamentu Politycznego MSZ.

  Znamienne dla powiązań międzynarodowych były akcje prowadzone głównie z Palestyńczykami: zajęcie siedziby OPEC w Wiedniu, porwanie samolotu Air France, porwanie samolotu Lufthansa w Mogadiszu.

  14.04.1992r. RAF wystosowała do władz list otwarty powiadamiając, że zaprzestaje działalności w związku ze zmianą sytuacji jaka nastąpiła po zjednoczeniu Niemiec. Mimo tego oficjalnego oświadczenia Komando Hamersmith dokonało w 1993r. zamachu bombowego na nowo zbudowany areszt śledczy. Jeszcze przez jakiś czas na mniejszą skalę RAF prowadziła działalność: Ansluss Organization (Frakcje Czerwonej Armii, Połączona Organizacja). We wrześniu l999r. zastrzelony został Horst Ludwik Meier z RAF-u.

  Czerwone Brygady - terrorystyczne ugrupowanie działające we Włoszech w latach 70-tych i na początku lat 80-tych. Organizacja ta wywodzi się z ruchu kontestatorskiego z lat 60-tych. Niektórzy przedstawiciele tej organizacji poszukiwali idei dla swojego ruchu w marksizmie, chińskiej rewolucji kulturalnej czy w walce rewolucyjnej oddziałów partyzanckich na terenie Ameryki Łacińskiej. Poza tymi przesłankami uważali, że tylko walka zbrojna, tylko przemoc służą najlepiej celom rewolucyjnym i w krótkim czasie mogą doprowadzić do celu ostatecznego czyli propagowania ruchu terrorystycznego wraz z jego ideami i wartościami.

  Formalnie Czerwone Brygady zostały utworzone w 1970r. przez Renato Curcio(?)i Margentę Carol. Miały bardzo scentralizowane struktury organizacyjne oraz bezwzględnie obowiązywała zasada, że decyzje „góry” są wykonywane, a odpowiedzialność pochodzi z „dołu” i to czyniło z Czerwonych Brygad formacje bardzo sprawną i bardzo trudną do wykrycia. W latach 1971-1972 Czerwone Brygady zorganizowały serię ataków skierowanych przeciwko symbolom państwa represyjnego i symbolom nierówności. Ataki te sprowadzały się do zamachów na służby policyjne, więzienie, koszary wojskowe. Były to ataki wymierzone w sfery finansowe, przemysłowe i najbogatszych. Należały do nich także akcje sabotażowe w fabrykach.

  Następne dwa lata 1973-1974 Czerwone Brygady poświęciły na doskonalenie struktur organizacyjnych i metod działania. W 1974r. uprowadzono sędziego Mario Sosiego. Akcje tę przeprowadzono pod hasłem „Atak w serce państwa”. Przystąpiono do niszczenia instytucji państwowych, co pociągnęło za sobą uderzenie w partie polityczne, w ich siedziby (szczególnie chadecji, ale też inne np. komunistów). Kierowano to uderzenie na związki zawodowe, urzędników, dziennikarzy, adwokatów, a więc tych wszystkich, którzy łączyli się z funkcjonowaniem państwa. Ulubionym celem ataków była Chrześcijańska Demokracja i jej reprezentanci (Chadecja od 1945r. była u władzy, dopiero w latach 90-tych przeszła do opozycji).

  Od połowy lal 70-tych można zauważyć wręcz brutalizację działań, eskalację terroru, ale najwięcej takich akcji przepiowadziły Czerwone Brygady w latach 1977-1979. Najbardziej spektakularną akcją było uprowadzenie w marcu 1978r., przetrzymywanie i zamordowanie w maju 1978r. przewodniczącego Włoskiej Chrześcijańskiej Demokracji, b. premiera, potencjalnego kandydata na prezydenta Włoch w 1978r. Aldo Moro.

  Według danych policyjnych, od początku swego istnienia, do końca lat 80-tych Czerwone Brygady zamordowały 55 osób (polityków, przemysłowców). Działali głownie w kwadracie Mediolan, Turyn, Genua, Rzym. Współdziałały z mniejszymi grupami terrorystycznymi takimi jak Zbrojne Komórki Proletariackie.

  Struktury organizacji zostały rozbite na przełomie lat 80/90 w wyniku aresztowań i zmuszania do składania zeznań obciążających współtowarzyszy walki.

Świetlisty Szlak - organizacja nawiązująca do marksizmu, maoizmu w Ameryce Łacińskiej. Organizacja antyrządowa, militarna, działająca na terenie Peru. Twórcą jej był były profesor filozofii Abimel Guzman Reymozo. Skupił wokół siebie młodzież rewolucyjną. W 1968r. wstąpił do Komunistycznej Partii Peru, ale okazała się partią za mało lewacką. Dlatego stworzył własną Peruwiańską Partię Komunistyczną „Świetlisty Szlak”. Motto nowej partii to hasła ideologii z lat 20-tych Jose Carlosa Marioteki „Marksizm - leninizm otworzy świetlisty szlak do rewolucji”. W organizacji tej silne były wpływy maoizmu czy komunizmu. Z końcem lat 70-tych zmilitaryzowano partię i zorganizowano zbrojna rewolucję.

  Picrwszego aktu terroru dokonano w 1980r. Był to atak zbrojny w jedno z miasteczek podczas, którego zniszczono urny wyborcze. Oblicza się, że tylko w latach 1981-1983 Świetlisty Szlak przeprowadził ok. 5350 akcji dywersyjnych. Doszło do tego, że organizacja osiągnęła jakiś cel, bo eskalacja tej działalności zmusiła rząd do wprowadzenia stanu wyjątkowego w 1983r. dla 9 prowincji i 3 departamentów, a w 1989r. obejmował 7 departamentów.

  Według danych szacunkowych w latach 80-tych podczas Wojny Andyjskiej zginęło 17 tyś. osób, a 1700 zaginęło. Świetlisty Szlak dążył do przejęcia całkowitej kontroli nad zajętym obszarem. Na zajętych obszarach rzeczywiście .stanowił najwyższą władzę polityczną, administracyjną i w tych rejonach przejął kontrolę. Szacuje się, że dochody organizacji z tego źródła sięgają 10-40 mln. dolarów rocznie. W wyniku tej sytuacji, prawie wojny domowej, w końcu lat 80-tych utworzono państwową organizację antyterrorystyczną, która podjęła walkę z terrorystami. Mimo tego na początku lat 90-tych liczba ofiar sięgnęła 21 tyś. osób. Ocenia się, że działalność Świetlistego Szlaku przyniosła państwu ok. 20 mld dolarów strat.

  Syndoniści stanowili na początku lat 90-tych dominującą siłę polityczną. Na około 40% terytorium Peru 55 % ludności zanieszkiwało na terenach objętych stanem wyjątkowym. Nastąpił kryzys i podział społeczeństwa na opowiadającyth się za Świetlistym Szlakiem i na tych, którzy popierali państwo. Ocenia się, że na terenie Peru organizację wspierało czynnie 22 tyś. ludności. Zarazem działalność organizacji antyterrorystycznych, które stworzyło państwo dawało wizerunek Peru jako państwa niestabilnego.

  W 1993r. prezydent Peru ogłosił plan zniszczenia Świetlistego Szlaku do 1995r. W 1993r. aresztowano 5600 członków organizacji w tym jąk się ocenia 80% dowódców. Został aresztowany twórca organizacji Guzman Reymozo. Nowym przywódcą został Felicziano (Oskar Ramires Duran), który w 1994r. przeprowadził kolejną akcję zbrojną. Nastąpiły tarcia wewnątrz organizacji, powstał Czerwony Szlak (mniej znany).

Tamilskie Tygrysy - Tygrysy Wyzwolenia Tamilskiego Ealanu (LTTL) - ugrupowanie separatystyczne. Od kilkunastu lat ma celu utworzenie tamilskiego państwa Ealanu w pł-wsch prowincjach Sri-Lanki, przyległej do Indii. Przywódcą jest Parth Ha Karam. Był synem urzędnika administracji państwowej, wychowany w kulcie Neru, Ghandiego, Czandry Bożego, Syn Syngolskiej niewoli. Wierny postawie Tamilów w walce na rzecz równouprawnienia z Singalezi.

  W 1973r. po nieudanym napadzie na bank od 1986r. nie pokazuje się publicznie, tylko ukrywa się i dowodzi Tamilskimi Tygrysami. Po raz pierwszy o tej organizacji świat dowiedział się w 1976r. kiedy dokonano zamachu i uśmiercono burmistrza Dżafny. Wówczas organizacja ta nie była jeszcze zbyt liczna, liczyła zaledwie 50 tyś. ludzi. Wielu z współpracowników tej organizacji poniosło śmierć, bo się bezwzględnie nie podporządkowało istniejącym regułom. Zasady tam obowiązujące to silna dyscyplina, konspiracja, głębokie poświęcenie w walce aż do postawy kamikadze włącznie.

  Głównym terenem aktywności organizacji jest Dżafna i region Dżafna, a także swego czasu strategiczna baza w indyjskim stanie Tamilan (prowincja Indii zamieszkała przez ok. 55 mln Tamilów). Podczas wojny na wyspie napłynęło dodatowo ok. 200 tyś. osób. Poza tym wspierają ich Tamilowie zamieszkali na Malajach i w Birmie. W połowie lat 90-tych liczbę powstańców szacowano na 20 tyś., obecnie na 5 tyś.

  Podłoże konfliktu jest trzypoziomowe: historyczno-etniczne, religijne i polityczne.

  Kiedy w latach 500-200 p.n.e. zostali wyparci z Cejlonu jego pierwotni mieszkańcy Wendowie wyspa została zasiedlona przez Singalezi. Ci byli potomkami Ariów z płn. Indii. Drugą grupą byli Lantyńscy Tamilowie, ciemnoskórzy wywodzący się z Drawidów z Indii Pd. Później Anglicy sprowadzili ponad l mln. Tamilów do prac w rolnictwie, zasiedlili oni płn-wsch część Sri-Lanki. Stanowią oni ok. 20% mieszkańców Sri-Lanki, Singalezi od 65-70%, pozostała część to inne narodowości.

  Od ponad 2000 lat, z różnym nasileniem, trwa konflikt podsycany różnicami religijnymi: Singalezi są wyznawcami buddyzmu, Tamilowie hinduizmu. Obie rację utrzymują, że są narodami wybranymi, że mają spełnić misję specjalną,  dla Singalezi Sri-Lanka jest ziemia świętą, „obiecaną”. Tamilowie uważają, że jest to kraj cywilizacji, że są twórcami najwspanialszej kultury, a Dżafna jest „Greckimi Atenami”.

  Konflikt między obiema nacjami był zręcznie wykorzystywany i zarazem kontrolowany najpierw przez kolonizatorów portugalskich, później od 1802r. przez Brytyjczyków. Brytyjczycy faworyzowali bardziej wykształconych i przedsiębiorczych Tamilów i w miarę rozwoju cywilizacyjnego Tamilowie głównie obsadzali stanowiska w administracji i w gospodarce. Ich główne warstwy związały się z językiem angielskim. Cejlon znalazł się w ramach Brytyjskiej Wspólnoty Narodowej (1948), a po wprowadzeniu Republiki Sri-Lanki (1972) w jej granicach. Wprowadzono wybory, które wygrali.Singalezi i to oni doszli do władzy. Zepchnęli Tamilów i „podgrzewani” przez buddyjskich mnichów, zaatakowali zangielszczone, częściowo wyobcowane wcześniejsze elity władzy. Zaatakowali europejski styl życia.

  Poczynając od masakry Tamilów w 1983r. nasiliły się terror, zamachy przeradzając się w wojnę Tamilskich Tygrysów z wojskami rządowymi. Ten konflikt próbowały rozwiązać czy załagodzić Indie (interwencje wojsk indyjskich skierowanych przez Gandhiego 1989-1990). Działalność przeciw Tamilom podjęli ekstremiści Syngalescy. Obecnie działają różne grupy z Ludowego Frontu Wyzwolenia z Indonezji. Nie przyniosło rozwiązania konfliktu nowe stanowisko Ludowo-Rewolucyjnego Frontu Wyzwolenia Ealanu. Ocenia się, że w zamachach i walkach do 1996r. zginęło blisko 40 tyś. ludzi, w tym większość cywilów, zniszczono miasta, pola ryżowe.

  Od lipca 1995r. w obawie przed ofensywą wojsk rządowych na pozycje Tamilów, tereny płn.-wsch. opuściło ok. 0,5 mln mieszkańców, udając się do pd. Indii bądź innych krajów poza granice Sri-Lanki.

  Do spektakularnych zamachów partyzantów tamilskich należy zabójstwo b. premiera, który chciał doprowadzić do załagodzenia konfliktu. W 1994r. uśmiercono prezydenta Sri-Lanki Imadara i 91 uczestników wiecu przedwyborczego. Z większości akcji podczas ataku sił Tamilskich Tygrysów na rządową bazę Mulatiw (?) w 1996r. zginęło 800 żołnierzy i 400 cywili.

  Obecny premier Seliv Bandarajke zapowiada rozwiązanie konfliktu przez nadanie prowincji zamieszkanej przez Tamilów szerokiej autonomii. Odrzuca udział w rozwiązaniu konfliktu Rady Bezpieczeństwa ONZ-i innych negocjatorów. Jest to sprawa wewnętrzna Sri-Lanki. 

Wykład XVI  20. 03. 2000

Problem irlandzki

Cały proces zmierza do wywalczenia niezależności od Wielkiej Brytanii. Wybuch I wojny światowej zaktywizował środowisko irlandzkich działaczy niepodległościowych do odzyskania niepodległości. Nawet emisariusz irlandzkiego państwa republikańskiego Dacjen próbował utworzyć brygadę do walki o niepodległość oraz jej bazę. Jej żołnierzami mieli być irlandzcy jeńcy. Próba ta zakończyła się niepowodzeniem. W kwietniu 1916r. wysłano do Irlandii statek transportowy z bronią dla stłumienia powstania antybrytyjskiego, sam organizator wybrał się w podróż na pokładzie niemieckiej łodzi podwodnej, ale został u wybrzeży Wielkiej Brytanii złapany i powstanie zostało unicestwione.

  21.04/.1916 - wybuchło w Dublinie powstanie niepodległościowe tzw. powstanie wielkanocne. Wówczas powstańcy opanowali gmach poczty i proklamowali utworzenie Rządu Tymczasowego niezależnego od Wielkiej Brytanii. Władze brytyjskie przeciwko ok. 2000 powstańców skierowały oddziały wojska i przez kilka dni trwały ciężkie walki. Ostatecznie powstanie zostalo zdławione. Niektórzy przywódcy powstania zostali rozstrzelani, inni trafili do więzień m.in. hrabina Dunin-Markiewiczowa.

  Po opanowaniu sytuacji Brytyjczycy dość szybko złagodzili represje w stosunku do organizatorów wystąpień, głównie pod naciskiem prezydenta USA Wilsona, który sympatyzował z Irlandią, W 1917r. ogłoszono amnestię dla wszystkich uczestników powstania, a w wyborach powszechnych do brytyjskiego parlamentu, w lutym 1918r., na 105 miejsc zarezerwowanych dla Irlandczyków aż 73 zdobyli kandydaci partii Sinn Fein (My sami). Partia ta do tej pory stanowi nadbudowę polityczną IRA. Członkowie jej zbojkotowali Izbę Gmin i przekształcili się w Parlament Irlandii. Decyzja ta spowodowała wybuch wojny domowej, ponieważ mieszkańcy północnej prowincji czyli Ulsteru, w zdecydowanej większości protestanci, stanęli na stanowisku zachowania łączności z Wielką Brytanią. Siły, które opowiadały się za utrzymaniem związków z Wielka Brytanią otrzymały wsparcie policji i oddziałów brytyjskich oraz brytyjskich ochotników. Można powiedzieć, że od tego czasu rozpoczęła się z obu stron walka terrorystyczna (zamachy bombowe, morderstwa przeciwników politycznych).

  Anglicy rozpoczęli starania w celu rozwiązania tego problemu. W czerwcu 1921 r. premier brytyjski Loyd George zgłosił proporcję zwołania konferencji przedstawicieli Wielkiej Brytanii, Ulsteru i Irlandii Pd. W wyniku tegozawarło rozejm. W Londynie został podpisany traktat brytyjsko-irlandzki, który przewidywał powołanie do życia nowego tworu Wolnego Państwa Irlandzkiego o statusie dominium i będącego członkiem Brytyjskiej Wspólnoty Narodów.

  06.12.1922r. - oficjalnie proklamowano Wolne Państwo Irlandzkie. W granicach Irlandii nie znalazł się Ulster, który w grudniu l922r. stał się częścią Zjednoczonego Królestwa. Przyjęcie przez Irlandię statusu dominium spotkało się z krytyką radykalnie republikańskiego nurtu, a w partii Sinn Fein, na tle stosunku do tego stanu, doszło do rozłamu. Oba skrzydła niebawem wystąpiły przeciwko sobie zbrojnie (nie tylko na tle religijnym). Doszło do zamachów terrorystycznych, w których śmierć ponieśli obaj premierzy rządu irlandzkiego, będący jednocześnie przywódcnmi, liderami umiarkowanego skrzydła Sinn Fein. Po interwencji Wielkiej Brytanii skrzydło radykalne postanowilo zaprzestać walki zbrojnej i podjęło działania do uzyskania pełnej niezależności w ramach parlamentaryzmu.

  W 1926r. powołano partię Fienne Fine (Żołnierzy Losu). W 1927r. partia wprowadziła swoich przedstawicieli do parlamentu (w tamtym czasie partia ta zaliczała się do ugrupowań agrarystycznych). Przełomowe znaczenie dla dalszego rozwoju sytuacji miały wybory 1932r. Przyniosły one porażkę partii rządzącej, umiarkowanego skrzydła Sinn Fein. Premierem został Evalera, ale odmówił on złożenia przysięgi na wierność Królowej angielskiej. To pogorszyło stosunki Irlandii z Wielką Brytanią, zaczęło się od wybuchu wojny celnej. W 1933r. Parlament Irlandzki zniósł tekst tej przysięgi tworząc w miejsce Wolnego Państwa Irlandzkiego Niepodległe Suwerenne Demokratyczne Państwo EIRE. Była to prowokacja w stosunku do Wielkiej Brytanii, gdyż formalnie w myśl wcześniej podpisanych układów nadal obszar ten miał status dominium.

  W latach II wojny światowej Irlandia była jedynym brytyjskim dominium, które nie przystąpiło do wojny zachowując neutralność. Walka Irlandczyków o pełną niezależność uzyskała symboliczne znaczenie w 1949r., kiedy oficjalnie proklamowano Republikę Irlandii, która wyszła z Brytyjskiej Wspólnoty Narodów. Do dnia dzisiejszego władze Irlandii uważają za krzywdzące dla irlandzkiego narodu pozostawienie Ulsteru pod władzą Wielkiej Brytanii, chociaż odcinają się od tertorystycznych metod walki IRA. Stad też przyjęto oświadczenie IRA z  0l.09.1994r. o wyrzeczeniu się przemocy i terroru. Podpisano porozumienie, ale spokoju na tym terenie w dalszym ciągu nie ma.

Irlandzka Armia Republikańska (IRA) - powstała  w 1919r. jako zbrojne ramię Irlandzkiego Ruchu Nacjonalistycznego (wówczas rozumianego w wymiarze pejoratywnym, ale nacjonalistycznego w rozumieniu narodowego) reprezentowanego przez Sinn Fein. Celem organizacji miała być walka z Brytyjczykami aż do ustanowienia z Irlandii niepodległej republiki. Stąd też już w latach 1919-1922 IRA uczestniczyła w wielu akcjach terrorystycznych skierowanych przeciwko Brytyjczykom. Do najbardziej spektakularnych akcji zaliczamy zastrzelenie w Londynie w czerwcu 1922r. szefa sztabu wojsk brytyjskich Enri Wilsona.

  Wystąpienia IRA od początku spotykały się ze stanowczą odpowiedzią rządu brytyjskiego, który stworzył specjalny korpus ochotników działających przeciwko IRA Black and Touse. W 1921r. podpisany został traktat, który sankcjonował podział Irlandii na dwie części: prowincje południowe uzyskały status dominium, północne pozostały w granicach Zjednoczonego Królestwa. W następstwie tego traktatu nastąpił rozłam wśród nacjonalistów irlandzkich. Mimo wojny domowej z lat 1922-1923, mimo deklaracji, że IRA wyrzeknie się walki, to po 1923r. IRA i Sinn Feinn nie zrezygnowały ze swojego celu. Po szeregu akcji terrorystycznych w latach 1930-1931 IRA została zdelegalizowana. W 1932r. cofnięto tą decyzję miedzy innymi dlatego, że partia przyczyniła się do rozbicia faszystowskiego ugrupowania irlandzkiego Błękitne Koszule. Po kilku latach jednak IRA ponownie się zradykalizowała. W 1939r. IRA została ponownie zdelegalizowana przez władze irlandzkie.

  W okresie II wojny światowej IRA opowiadała się za neutralnością. Po wojnie przez kilka lat nie było słychać o jej działalności, wykazywała małą aktywność. Dopiero w II poł. lat 50-tych podjęła ponownie działania terrorystyczne  chcąc doprowadzić do sparaliżowania władzy w Wielkiej Brytanii lub Irlandii Płn. (w Ulsterze). Pod koniec lat 60-tych doszedł jeszcze inny czynnik, który pogłębił te sprzeczności, bo wówczas IRA stanęła w obronie ludności katolickiej, a więc do tego antybrytyjskiego podłoża doszły sprawy sprzeczności, kontrowersji, nawet walk protanci - katolicy. Wówczas też w ideologii IRA pojawiły się wątki ideologu socjalistycznej.

  W początkach lat 70-tych w szeregach IRA pojawił się pewien podział, który doprowadził do wyodrębnienia się organizacji pod nazwą Tymczasowa IRA. Uznała ona, że należy zintensyfikować walkę zbrojną przeciwko Brytyjczykom, bowiem na innej drodze do zjednoczenia Irlandii, uniezależnienie się, nie dojdzie. Jednocześnie ogłoszono oficjalne zawieszenie broni i podjęto się działań na płaszczyźnie politycznej, inspirowano się marksizmem.

  Tymczasowa IRA w latach 70-tych i 80-tych przeprowadziła wiele zamachów terrorystycznych na obszarze Irlandii Płn. i Wielkiej Brytanii. Najbardziej głośnym działaniem z tego okresu było zabicie 21 osób w zamachu bombowym w Beinham w 1974r.; seria zamachów bombowych i morderstw na przełomie października i grudnia 1975r. w samym Londynie. Częstym celem ataków IRA była „żelazna dama”, na którą przeprowadzono kilka nieudanych zamachów. W wyniku tych działań od maja do września 1981 r. poniosło śmierć 9 głodujących. Z kolei takim spektakularnym posunięciem był atak bombowy na siedzibę brytyjskich premierów na Downing Street.

  Przełom nastąpił 0l.09.1994r., kiedy organizacje ogłosiły deklarację pokojową ogłaszając, że akcja zbrojna i kontynuowanie walki o zjednoczenie Irlandii będzie prowadzone wyłącznie metodami politycznymi (negocjacje z rządem brytyjskim, wybory). W następstwie tego władze brytyjskie zapowiedziały, że podejmą rozmowy z Sinn Fein po upływie 90 dni, podczas których potwierdzi się, że irlandzcy terroryści rzeczywiście zrezygnowali z walki terrorystycznej. 13 października decyzję o zawieszeniu broni podjęty także paramilitarne organizacje protestanckie. John Mayor uznał, że IRA przeszła przez okres karencji, że rozejm zawarty jest czymś trwałym. To otworzyło pewien nowy etap w stosunkach rządu brytyjskiego z nacjonalistami Irlandii, ale ten rozejm nie jest trwały (na tle takich problemów jak np. przemarsz katolików albo protestantów przez rożne miejsca powoduje znowu jakieś ogniska zapalne). Na dobrą sprawę IRA też się nie rozbroiła, nie ma terroru w takim rozmiarze jak przedtem, ale me jest ro trwały zanik problemu.

Problem Kurdyjski

  Ważniejszy z moralnego punktu widzenia. Jest to poważny konflikt polityczny. U jego podłoża leżą aspiracje większości Kurdów do posiadania własnego państwa i z drugiej strony bezwzględne dławienie tych aspiracji przez te ppńsiwa, na których terenie Kurdowie żyją. Ich liczebność szacuje się na 22-26 mln.

Najwięcej Kurdów żyje w:

• Turcja - 10-12 mln.;

• Iran - 8-9 mln.;

• Irak - 3-4 mln.;

• Syria - 1-2 mln.;

• Azerbejdżan - ok. 200 tyś.;

• Niemcy - ok. 400 tyś.;

• Francja - ok. 150 tyś.;

• Szwecja - ok. 100 tys.;

• mniejsze grupy w innych krajach.

  Można powiedzieć, że m.in. dzięki emigracji kurdyjskiej problem kurdyjski wyszedł z tych czterech podstawowych krajów gdzie oni żyją i rozszerzył się na Europę, w mniejszym stopnia na Amerykę. Ocenia się, że Kurdowie są największym narodem bez państwa.

  W traktacie z Serue w 1920r. po zakończeniu I wojny światowej, zawartym wówczas z pokonaną Turcją, traktatem, który kończył Imperium Otomańskie, postanowiono, że nad obszarami zamieszkałymi głównie przez Kurdów protektorat będzie sprawować Liga Narodów. To miało być wstępem, okresem przejściowym do utworzenia niepodległego Kurdystanu i takie nadzieje Kurdowie mieli. Jednak po wojnie grecko-tureckiej lat 1919-1922 i po traktacie zawartym w 1923r. zrewidowano wcześniejsze ustalenia i podzielono Kurdystan na większą część turecką i mniejszą część iracką i tak zostało do zakończenia II wojny światowej.

  Po wojnie hasła niepodległościowe pierwsi zaczęli głosić Kurdowie Iraccy i ten okres drugiej połowy lat 40-tych chyba był dla nich nieszczęściem. W 1946r. korzystając z zasłony Armii Czerwonej proklamowali powstanie Kurdyjskiej Republiki Machabackiej z czerwoną gwiazdą komunistyczną na fladze i w herbie. Po wycofaniu się republika dostała się w ręce Irańczyków, ale nieszczęście polegało na tym, że sami Kurdowie zyskali opinię popleczników, propagatorów komunizmu w świecie muzułmańskim. To pogorszyło w znacznym stopniu ich ocenę, ich wizerunek w świecie zachodnim, w którym zaczęto uważać, że jeśli takie państwo Kurdyjskie powstanie to będzie to przyczółek dla sowieckiego imperializmu na Bliski Wschód, czego ani Turcja, ani inne państwa, nie mówiąc o USA nie chciały.

  Bunty ludności kurdyjskiej, zmierzającej do ukształtowania swego państwa, krwawo stłumiły w latach 1944-1946 władze tureckie. Takie stanowisko przyjęły uchwały ONZ i inne porozumienia powojenne o nienaruszalności granic. Problem ten stał się bardzo trudny do rozwiązania.

  W 19(?) wybuchło powstanie Kurdów pod wodzą Mustafa Barazaniego, które z różnym nasileniem tliło się aż do 1974r. W tym roku bowiem władze irackie obiecały przyznać Kurdom ograniczoną autonomię. Kiedy wyszło jednak na jaw, że Bagdad nie zamierza dotrzymać obietnicy w 1975r. Kurdowie ponownie sięgnęli po broń. Rozgorzały zaciekłe walki, w których doszło do sukcesów kurdyjskich, a potem szala zwycięstw przechyliła się na korzyść wojsk irackich. Husajn postanowił ostatecznie rozprawić się z Kurdami za pomocą broni, której oficjalnie był zakaz stosowania, czyli broni chemicznej. Zabito wtedy wiele tysięcy Kurdów.

  W Syrii na początku lat 70-tych miejscowi Kurdowie wysunęli postulat częściowej autonomii. W odpowiedzi na to przywódca Syrii Asad zamiast podjąć dyskusję wystawił przeciwko Kurdom elitarne oddziały wojskowe, które przeprowadziły brutalną pacyfikację terenów zamieszkałych przez Kurdów.

  Sprawa skomplikowała się coraz bardziej po wybuchu w 1980r. wojny iracko-irańskiej. Wojna spowodowała podział Kurdów na dwie opcje. W efekcie Kurdowie zaangażowali się po obu stronach, nie w swojej sprawie. Można powiedzieć, że ponieśli poważne straty w ludziach, a jeszcze głębsze politycznie. W 1988r. wojska irackie zaatakowały także bronią chemiczną kurdyjskie miasteczko Halabdża zabijając w ciągu jednego dnia 5 tyś. osób.

  Na klęskę Iraku w wojnie w Zatoce Perskiej w 1991r. Kurdowie zareagowali ponownym zrywem, uważając, że jest to dogodna sytuacja do odzyskania niepodległości. Sytuacje w pewnym stopniu przypominała wydarzenia z 1975r. Początkowo Kurdowie odnieśli zwycięstwo nad wojskami irackimi, opanowali prawie cały obszar Kurdystanu irackiego, a później okazali się bezbronni wobec ciężkiej artylerii, broni pancernej i lotnictwa. Irakijczycy przystąpili bowiem do krwawego tłumienia powstania. Wtedy to tysiące Kurdów uciekło za granicę. Wówczas też państwa zwycięskiej koalicji antyirańskiej z upoważnienia ONZ zdecydowały się utworzyć w północnym Iraku strefę zdemilitaryzowaną (bezpieczeństwa). Powstała administracja Kurdyjska a w 1995r. odbyły się wybory. Kurdowie tureccy są w ciągłym konflikcie. Turcja uważa ich za górali. Na tych obszarach obowiązuje stale stan wyjątkowy. W 1998r. aresztowano Oczalana - jest skazany na śmierć, ale wyroku nie wykonano.

 

Feminizm - od łac. femina czyli kobieta, oznacza ruchy, ideologię i doktrynę koncentrujące się wokół równości prawnej, politycznej i społecznej kobiet z mężczyznami. Nazwa pojawiła się w XX w. na oznaczenie zespołu zagadnień, zwanych wcześniej kwestią kobiecą dotyczących przede wszystkim równouprawnienia i emancypacji kobiet. Samodzielne ruchy kobiece pojawiły się ok. 1900r. we Francji (ruch sufrażystek, radykalny Ruch Wyzwolenia Kobiet);

  Ideologia feminizmu przybrała dojrzale kształty dopiero od lat 60 XX w. Należy do najszybciej rozwijających się ideologii. ISTOTA: sprowadza się do przekonania, że kobiety są dyskryminowane, poniżane, traktowane gorzej, nierówno, a więc niesprawiedliwie, w porównaniu z mężczyznami jedynie z powodu ich seksu albo/i płci. Objawia się to w maskulinizmie - manifestowaniu przewagi seksu albo/i płci męskiej nad seksem albo/i płcią żeńską i patriarchalizmie - strukturach władzy utrwalających i pogłębiających tę przewagę.

  Ideologia feminizmu wskazuje na konieczność całościowych przeobrażeń stosunków maskulinistycznych i patriarchalnych w celu kreowania „świata, który byłby światem także dla kobiet”.

  W umiarkowanych przejawach ideologii feminizmu uznanie zyskała koncepcja płci psychologicznej, płeć psychologiczna - zespół cech psychicznych związanych z seksem, składających się na kobiecość albo męskość, kształtowanych czynnikami biologicznymi i społecznymi. Z uwagi na te cechy wyróżnia się cztery grupy osób:

1. najliczniejsza grupa charakteryzuje się zgodnością cech psychicznych z seksem, zwanym też płcią biologiczną - „kobiecych kobiet”, „męskich mężczyzn”;

2. mniej liczna grupa osób jakby dwupłciowych - androgynicznych, niezależnie od seksu, posiada rozwinięte w podobnym stopniu cechy psychiczne kobiece i męskie;

3. nieliczna grupa osób nieokreślonych psychicznie, które niezależnie od seksu, w niewielkim stopniu mają ukształtowane cechy psychiczne kobiece lub męskie;

4. najmniej liczna grupa osób, których cechy psychiczne odpowiadają przeciwnej pici biologicznej „męskie kobiety”, „kobiecy mężczyźni”.

ROZWÓJ właściwej ideologii feminizmu przebiegał przez dwa okresy:

1. od rewolucji francuskiej do ok. 1920;

2. po 1960, niekiedy dzielony na podokresy, trwający nadal w ostatnich latach XX wieku; lata 1920 - 1960 - okres stagnacji.

Ruch sufrażystek ang. suffragette od suffrage - prawo do głosowania.

Bojowniczki o równouprawnienie obu płci, szczególnie prawa wyborcze dla kobiet. Rewolucja francuska 1789 rozbudziła nadzieje na wprowadzenie równouprawnienia kobiet.

  Jakkolwiek utrzymywał się już wówczas pogląd, że prawa człowieka są również prawami kobiet. Ogłoszona podczas rewolucji „Deklaracja Praw Człowieka i Obywatela” (1789) przyznawała je wyłącznie mężczyznom. Toteż Olimpia de Gouges (francuska feministka) opublikowała „Deklarację Praw Kobiety i Obywatelki”, w której całkowicie zrównywała w prawach kobiety z mężczyznami. Definiowała pojęcie narodu jako związek kobiet i mężczyzn.

  Przyjęty w 1804 Kodeks Napoleona, na którym wzorowało się prawodawstwo wielu państw na wiele dziesięcioleci usankcjonował nierówność prawną płci faworyzując mężczyzn.

  W Wielkiej Brytanii już podczas rewolucji angielskiej (połowa XVII w.) wiele pisarek domagało się dostępności kobiet do edukacji i ogólnej poprawy ich sytuacji w społeczeństwie.

  Mary Wollstoneeraft (1758 - 1797 pochodzenia irlandzkiego) we wpływowym dziele „Windykacja praw kobiet” (1792) obwołanym feministyczną deklaracją niepodległości, odsłoniła dla swej płci polityczne perspektywy równouprawnienia zachowujące aktualność.

  Zażartą walkę polityczną o prawa wyborcze kobiet brytyjskich toczyły sufrażystki skupione wokół sławnej przywódczyni Emmeline Pankhurst (1858 - 1928). W 1928 otrzymały prawo do głosowania.

  Początki zorganizowanego ruchu sufrażystek amerykańskich datowane są od Konwencji w Saneca Falls z 1848, zorganizowanej przez Elizabeth Stanton i Lucretie Mott. Podczas konwencji została uchwalona „Deklaracja Opinii”, parafrazująca słowo po słowie „Deklarację Niepodległości” ale z uwzględnieniem kobiet. Wzywała władze państwowe do szybkiego wprowadzenia pełnego równouprawnienia kobiet.

  Anthony Susan (1820 - 1906) przyczyniła się do uchwalenia w 1920 XIX Poprawki do Konstytucji USA przyznającej Amerykankom prawa wyborcze.

  Baronowa Matylda von Meysenburg (1816 - 1903) - gorąca rzeczniczka dostępu kobiet do wykształcenia i sprawiedliwego ich traktowania we wszystkich sprawach społecznych.

  Hedwig Dohm (1831 -1919) działała na rzecz koedukacji, domagała się zniesienia ograniczeń wyboru zawodu przez kobiety i osiągania przez nie niezależności materialnej.

  Helene Lange (1848 - 1930) postulowała przekazanie edukacji w ręce kobiet, redagowała pisma kobiece.

  Alice Salomon (l872 - 1984) zyskała światową sławę dzięki rozprawie doktorskiej na temat o nierówności płac, za taką samą pracę mężczyzn i kobiet i współudziałowi w założeniu w 1904 Międzynarodowego Kongresu Kobiet.

  W okresie największego nasilenia aktywności sufrażystek na Zachodzie, ziemia polska była rozdarta zaborami. Rola społeczna kobiet polskich określana była w duchu pokory, ufności, uległości i posłuszeństwa mężczyznom. Zrywy niepodległościowe Polaków sprawiły, że Polki były niezbędnie potrzebne nie tylko w domu, lecz również na froncie aktywności społecznej i konspiracji politycznej. Dzięki temu Polki ominęły skrajne formy dyskryminacji. Z obawy przed represjami zaborców nie mogły organizować ruchów feministycznych. Działały najczęściej w pojedynkę.

  Klementyna Hoffmanowa (1798 - 1845) - pionierka obrony spraw kobiet polskich. Wszechstronnej emancypacji domagały się tzw. Entuzjastki - grupa inteligentek warszawskich aktywna w latach 1840 - 1850, którym przewodziła Narcyza Żmichowska (1819 - 1876).

  Kazimiera Bujwidowa (1867 - 1932) - zasługa w dopuszczeniu kobiet na galicyjskie uczelnie wyższe. Polskie sufrażystki osiągnęły swój główny cel - prawo udziału kobiet w wyborach - w 1919.

  Do najtrwalszych ostoi antyfeminizmu długo należał Kościół katolicki sprzeciwiający się edukacji kobiet, ich uczestnictwu w życiu publicznym, demonizujący rolę seksu i erotyzmu.

  Na początku XX w. Paul Julius Mobis - „Płeć a wielkość głowy” - starał się dowieść małych zdolności umysłowych kobiet.

  Otto Weiniger - „Płeć i charakter” - odmawiał kobietom wszelkich zdolności i daru myślenia.

Prawo do głosowania kobiety otrzymywały:

1893 - Nowa Zelandia; 1906 - Finlandia; 1913 - Norwegia; 1917 - Rosja Sowiecka; 1919 - Niemcy, Polska; 1928 - Wielka Brytania; 1931 - Hiszpania; 1944 - Francja; 1948 - Belgia; 1971 - Szwajcaria; w krajach Trzeciego Świata - na ogól wraz z uzyskiwaniem przez dany kraj niepodległości;

  Ruchy feministyczne dążyły do przyznania równych praw na początku politycznych potem także innych.

1888 - Komuna Paryska;

Dzieło Mary Walffstrefenkrach „Walka o prawa kobiet" 1792 - jeden z pierwszych dokumentów europejskiego feminizmu.

1848 odczytano deklarację odczuć i postanowień kobiet dotyczących równości kobiet i mężczyzn dotyczących zatrudnienia. W Europie pierwszy ten temat podjął ruch socjalistyczny. Wyzwolenie kobiet stało się częścią rewolucyjnej transformacji społecznej.

Engels opracowując w 1848 zasady komunizmu postulował zniesienie roli kobiety jako narzędzia produkcji. Dla klas wyższych były postulaty uwolnienia kobiet od konwenansów.

Sufrażystki w Wielkiej Brytanii datują początek działalności na 1861. W 1867 John Stuart Mill złożył w Parlamencie petycję o równość kobiet. Były nawet walki sufrażystek z policją.

  Tuż przed I w. światową dostały prawo wyborcze, ale dopiero w 1928 zrównano z prawem głosu mężczyzn. Prawo głosu kobiety najwcześniej otrzymały w krajach skandynawskich (Finlandia, Szwecja).

  Pewne dekrety władzy radzieckiej dawały równe prawa kobietom (Polska 1918, Francja 1945, Szwajcaria 1971).

  Przed tymi problemami stoją kobiety w krajach islamskich i w Afryce. Nadzieja na to, że kobiety będą działały wspólnie jest bardzo nikła.

  W 1918 - Liga Wyborcza Kobiet, wysunęła kilka postulatów reform. Przez dłuższy czas kobiety głosowały tak samo jak ich mężowie itp.

  Dopiero II wojna światowa zapoczątkowała zmiany, pobór milionów mężczyzn do wojska spowodował, że kobiety musiały ich zastąpić. Miały jednak niższe płace, rzadko awansowały. Masowe podejmowanie pracy przez kobiety trwało do lat 60-tych. Była rozbieżność między rolami deklarowanymi a rzeczywistymi. To doprowadziło do odrodzenia feminizmu. Główną przyczyną było wzrastające poczucie dyskryminacji kobiet.

  W Polsce nazwą tego ruchu jest feminizm. Elżbieta Pokszys wyodrębniła cztery fazy feminizmu:

1. historyczno-polityczny - kobieca interpretacja idei wolności;

2. psycho-społeczny - kobieca koncepcja odczytywania idei „równości”, eliminacja dominacji mężczyzn;

3. filozoficzny - ogólne problemy płci, kondycji kobiet;

4. organizacyjno-instytucjonalny - obejmuje praktykę działań podejmowanych przez kobiety.

  Pokszyz stwierdza, że nowa fala feminizmu jest wielką skargą kobiet, gdyż są niedoceniane. Kobiety nie mogą wypełniać podwójnych obowiązków. Feministki uważają, że ich działania służą zarówno mężczyznom i kobietom. Feminizm ma zapobiegać marnotrawstwu ludzkich zdolności.

Główne postulaty feminizmu:

1. zmiany w sferze ustawodawczej;

2. zmiany w sposobie myślenia;

3. równa płaca za taką samą pracę;

4. zapewnienie integralności psychicznej fizycznej kobiety;

5. legalizacja aborcji;

6. wprowadzenie nowych regulacji prawnych mających stworzyć przywileje dla kobiet;

POPULIZM

Wyróżnia się 2 podstawowe typy populizmu:

• klasyczny - reprezentowany przez wiejski populizm w USA i socjalistyczny populizm w Rosji.

• współczesny - związany  z ruchami i tendencjami populistycznymi występującymi w krajach postkolonialnych, zwłaszcza w Ameryce Łacińskiej.

  Pierwszym historycznie ugrupowaniem tego typu byli popularzy, którzy działali w starożytnym Rzymie i szukali oparcia w Zgromadzeniu Ludowym.

  Populizm jest głęboko zakorzeniony w USA gdzie reprezentuje go kilku polityków m. in. George McGovern. Znajduje też zwolenników we Francji (Pierre Povjade), w Niemczech, Danii.

  Do klasycznej formy populizmu przyjmuje się, że przynajmniej w części jest on ruchem protestu ze strony warstw niższych (chłopskich).

Najważniejsze ruchy określane mianem populistycznych jak:

• rządy Juana Perona w Argentynie 1945 - 55;

• Huanza Popular Revolucionana Americana - Amerykański Rewolucyjny Sojusz Ludowy, założony w l924;

• Akcja Ludowa w Peru (1956);

• Akcja Demokratyczna założona 1941 w Wenezueli;

• Żetulizm brazylijski - Vergas.

  Populizm znalazł zastosowanie w odniesieniu do pewnych instytucji jak np. peruwiański rząd wojskowy w latach 1968 -1975.

Gino Germani wyróżnia dwa typy populizmu, które pojawiały się w Ameryce Łacińskiej:

1. liberalny - rozwija się wówczas gdy klasy średnie domagają się politycznego udziału, klasy niższe - ograniczone, słabsze pod względem znaczenia politycznego;

2. narodowy - gdy żądania dotyczą nie tylko kwestii politycznej, ale i społecznej, ekonomicznej - to się on pojawia.

Margaret Canovan wymienia 7 typów populizmu. 3 z nich mieszczą się w ramach tzw. wiejskiego populizmu:

• radykalizm farmerski (np. USA);

• ruchy chłopskie (Europa Wschodnia);

• intelektualny socjalizm agrarny (przykład w Rosji);

Pozostałe obejmują:

• dyktaturę populistyczną (Peron) demokrację populistyczną;

• reakcyjny populizm;

• populizm polityków.

Populizm jako doktryna polityczna

  Do najważniejszych składników konstytuujących doktrynę polityczną należą: modernizacja, ekspansywność, utopizm, przywództwo charyzmatyczne. Populizm jest doktryną miejską zarówno w Ameryce Łacińskiej jak i w Indiach czy w byłej Rosji.

  W Ameryce Łacińskiej populizm stanowi wyraz reakcji przeciw autorytarnej naturze później rewolucji XIX w.

  Ruchy i programy populistyczne prawie zawsze pojawiają się w dużych miastach.

  Najwcześniejszym rosyjskim ruchem określonym mianem populistycznego jest narodnictwo w latach 1870 i 1880, na którego bazie wyrosło kilka grup opowiadających się za socjalizmem agrarnym.

  Populizm w USA - 1891 - 1900 - istniała tam Partia Populistyczna rekrutująca swój elektorat przede wszystkim spośród farmerów Południa oraz w mniejszym stopniu z górniczych miast Zachodu.

  Populizm południowo amerykański można określić jako doktrynę antymiejską i jako reakcje na powstanie wielkich miast.

  Kolejnym elementem jest wieloklasowość. Oznacza to, że baza populizmu sięga różnych poziomów stratyfikacyjnych społeczeństwa. Z tego względu wskazuje się na 2 ważne aspekty populizmu:

• na problem mas społeczeństwa;

• na problem hegemona ruchu.

  Ekspansywność populistów oznacza tworzenie nowych możliwości politycznych dla wielu grup, stymulowanie nowych działań i doprowadzenie nowych wyborców do urn. Ekspansywność prowadzi do niestabilności ruchów populistycznych i może powodować ich załamanie się w sytuacji gdy nowe grupy stają się trudniejsze do pozyskania i kiedy ekspansja zostaje efektywnie zablokowana przez opozycję.

  Populizm głosi ideę przynależności do grupy i kultury stanowiącą przeciwieństwo wyalienowanie jednostki. W sensie moralnym populizm domagał się aby jednostka żyła pełnią życia.

  Ze względu na odwołanie się do ludu w szerokim znaczeniu tego słowa, populizm musi być eklektyczny ideologicznie. Populizm podkreśla idee nacjonalistyczne, odrzuca jako antynarodowe elity kulturowe i ekonomiczne. Stara się niwelować przepaść między szeroko rozumianą kategorią ludzi bogatych i biednych zarówno wewnątrz państwa jak i w stosunkach międzynarodowych.

  POPULIZM - wiele elementów zapożyczył od europejskich ruchów faszystowskich (np. technikę prowadzenia kampanii wyborczych) oraz od brytyjskiej i francuskiej partii socjalistycznej (rozwiązania programowe).

  W narodowym rozwoju populizm poszukuje tzw. trzeciej drogi - zespół rozwiązań między modelem, socjalistycznym i kapitalistycznym.

  Wielu populistów żywi nadzieję, że państwo kapitalistyczne, z centralnym rządem zachęcającym prywatnych inwestorów do włączenia się w rozwój mieszanej gospodarki i budowy społeczeństwa dobrobytu społecznego, zapobiegnie raczej niż doprowadzi do socjalizmu. Obok idei socjalistycznych znajdujemy w populizmie elementy zaczerpnięte z anarchizmu, liberalizmu, agraryzmu, korporacjonizmu.

  W latach 40-tych rozwiązania korporacjonisryczne znalazły oddźwięk w programach Lazaro Cardenasa, Haya, Perona i innych populistów. Przywódcy ci wskazywali na potrzebę zbudowania nowej struktury państwowej przez oficjalne usankcjonowanie organizacji zawodowych, wsączających masy i elity do procesu rządzenia. Taki korporacjonizm dostarcza społecznej reprezentacji i kontroli nad procesami industrializacji. (Korporacjonizm państwowy obiecuje kontrolowaną mobilizację grup klasy robotniczej, zanim staną się niezależną siłą. Zarówno korporacjonizm jak i populizm mają charakter integrujący i wieloklasowy. W programie modernizacji raczej starają się przystosować do tradycyjnego porządku niż go burzyć. Populizm jako strategia ofensywna z okresu kampanii wyborczej staje się defensywny w czasie sprawowania władzy, kierując większą uwagę na niezorganizowane masy niż na profesjonalne grupy interesu oraz koncentrując się bardziej na postulatach sprawiedliwości społecznej i redystrybucji dóbr niż na technokratycznym wzroście gospodarczym.

  Po II wojnie światowej zaczyna być postrzegany jako przyczyna rozchwiania porządku społecznego i gospodarczego. Przywódcy populistyczni przyjmują mechanizmy korporacyjne w celu zinstytucjonalizowania swoich zwolenników w grupy ściśle związane z państwem. Wraz z procesem urbanizacji i industrializacji populizm zaczyna być traktowany jako zwiastun inflacji i anarchii. Niezależnie od inspiracji ideologicznej populizm zmierza do narodowej integracji.

POPULIZM - forma ruchów i myśli politycznej głoszących hasła polityczne, ekonomiczne lub społeczne łatwo trafiające do przekonania, o zabarwieniu emocjonalnym i antyintelektualnym, wyrażających tęsknotę za prostymi rozwiązaniami trudnych problemów oraz zgodnych z oczekiwaniami większości. Lansowanie tych haseł ma na celu uzyskanie poparcia społeczeństwa i osiągnięcie przy jego pomocy wpływów lub władzy.

  Nierzadko populizm wyraża się w prostym utożsamieniu - demokracji z nieograniczoną realizacją woli większości; propagowane w ramach populizmu cele polityczne są formułowane niezależnie od istniejących partii politycznych i instytucji życia publicznego.

  Władca - populista zabiegając o sympatię mas często cieszy się powszechna popularnością. Chętnie wykorzystuje nastroje społecznego niezadowolenia, mieniąc się rzecznikiem interesów mas (ludu, większości).

  Pierwszym historycznie ugrupowaniem politycznym posługującym się ideami populistycznymi byli popularzy działający w starożytnym Rzymie i szukający oparcia w zgromadzeniu ludowym. W następnych okresach historycznych do populizmu sięgało wielu wybitnych polityków, zyskujących szeroką aprobatę ludu.

  W latach 1892 - 1896 w USA działała Partia Populistyczna (Partia Ludowa) postulująca wprowadzenie bimetalizmu (systemu pieniężnego opartego na złotej i srebrnej jednostce monetarnej), ścisłej kontroli rządu nad kolejnictwem, szerokiej pomocy rządu dla rolnictwa oraz dokonania wielu reform politycznych, w tym zwłaszcza wprowadzenia bezpośrednich wyborów do Senatu.

  W Rosji ruch populistyczny - 1870 - 1881 - dążył do rozprzestrzenienia idei socjalistycznych wśród chłopstwa oraz propagował hasło „uczenia się” od chłopstwa podstawowych cnót wyrosłych z wiejskiego, wspólnotowego życia.

  Różne odmiany populizmu rozwinęły się także w wielu innych krajach, przede wszystkim we Francji (tzw. ruch poujadystów), Danii (Morgens Glistrup) i Argentynie (ruch polityczny kierowany przez J.D.Perona, tzw. peronizm).

  PERONIZM - Argentyna lat 20-tych zdominowana została przez populizm w stopniu znacznie większym niż inne państwa tego kontynentu. Dwa wielkie nurty populistyczne:

• radykalizm Irigoyena;

• peronizm;

  Ukształtowały kulturę życia politycznego i dziedzictwo obu ciągle manifestuje się we współczesnym państwie. Ruchy populistyczne korespondowały tutaj z dwoma fazami w rozwoju latynoamerykańskiego populizmu i radykalizmem jako klasycznym reprezentantem ery reformistycznej oraz peronizmem stanowiącym odzwierciedlenie ery rozwoju narodowego.

  Przedstawiciele obu ruchów składali podobne obietnice uwolnienia kraju spod kontroli politycznej sprawowanej przez tradycyjną oligarchię agrarną oraz uczynienia go suwerennym w podejmowaniu decyzji ekonomicznych, wyemancypowanym pod względem społecznym i kulturowym spod dominacji obcych wartości.

  Peronizm pozostaje jednym z najbardziej skomplikowanych i sprzecznych ruchów politycznych. W naukach społecznych i historycznych określany jest wieloma etykietkami:

• klasyczny faszyzm;

• totalitaryzm;

• bonapartyzm;

  W celu zrozumienia istoty i natury peronizmu niezbędne wydaje się sięgnięcie do populistycznego dziedzictwa Irigoyena. Populizm wyrósł z konfliktu w obrębie elit w końcu XIX w. Radykalny Związek Obywatelski utworzony w latach '90 określał siebie jako rewolucyjną organizację skierowaną przeciw reżimowi rządzących elit konserwatywnych. Po dojściu do władzy populizm irigenistów zachował wiele cech eksponowanych na samym początku:

• jego polityka ekonomiczna opierała się na tradycyjnej doktrynie liberalnej z przewagą gospodarki zorientowanej na eksport płodów rolnych;

• kwestia społeczna stalą się okazją do przedstawienia polityki pracy, tzw. „obrerismo” oraz próbą wykazania zrozumienia dla słusznych żądań robotników;

• plany mające na celu uregulowanie i zabezpieczenie ustawodawstwa społecznego wspierane przez paternalistyczną dobroczynność.

  Wprawdzie radykalny populizm udowodnił niezdolność do stworzenie trwałych więzi z klasą robotniczą, a polityka społeczna Irigoyena była formułowana ad hoc odpowiedzią na konflikt społeczny, unikającą głębszego angażowania się w reformę strukturalną, niemniej polityka „obrerismo” stała się impulsem przyjętym w przyszłości przez Perona.

  Juan Domingo Peron - arbiter pomiędzy różnymi grupami politycznymi i gospodarczymi. W porównaniu z Irigoyenem, Peron zabiegał o popularność wśród mas a jego dojście do władzy nie było wynikiem długotrwałej walki czy działalności politycznej. Peron doszedł do władzy w wyniku wojskowego zamachu stanu 1943 r.

  Ruch populistyczny stworzony przez Perona opierał się na konkretnych działaniach zadeklarowanych i wprowadzonych przez autorytarny rząd wojskowy. Głównym składnikiem jego polityki związkowej stało się wprowadzenie w życie istniejącego ustawodawstwa związkowego oraz rozszerzenie go na grupy dotychczas nim nie objęte.

  Peron zwiększył osobiste kontakty z robotnikami. W jego przemówieniach pojawiło się hasło walki klas obok społecznej współpracy - ideologii autorytarnego korporacjonizmu. Przyszłością narodu będzie uprzemysłowienie albo pozostanie na poły kolonialnym państwem - deklarował. Opozycja wobec Perona wywodziła się z grup klasy średniej.

  Lata 1943-48 Peron stworzył wieloklasową koalicję która bazowała na stałym wzroście dochodu narodowego będącego wynikiem okresu wojny i powojennego boomu eksportowego.

  Wybory prezydenckie w 1973 - zwyciężył Hector Campora przedstawiciel peronizmu, który przekazał władzę Peronowi. Śmierć przywódcy w 1974r. w lipcu kończy okres peronistowski. Wprawdzie do władzy doszła żona Perona Maria Estella jednak 2 lata później rozpoczyna się okres rządów wojskowych.

  Przy ocenie peronizmu ważne wydaje się wyodrębnienie jego dwóch części składowych w warstwie doktrynalnej:

1. peronizmu socjalnego;

2. peronizmu politycznego.

  Głosząc hasła sprawiedliwości społecznej, Peron jako wódz „descamisados” podkreślał, że nie można wyobrazić sobie stosunków między kapitałem i pracą bez fundamentu jakim jawi się interwencja państwa.

  Zwracał uwagę na to, że indywidualistyczny system kapitalistyczny przetrwa, gdy oprze się na tolerancji i ustępstwach, ponieważ ci, którzy błędnie dążą do zachowania wszystkiego, narażają się na ryzyko utraty wszystkiego.

W realizacji swojego programu socjalnego:

• udoskonalił ustawodawstwo pracy;

• ustanowił granicę minimalnych płac;

• rozwiną świadczenia z tytułu zabezpieczeń socjalnych;

• popierał budownictwo tanich mieszkań;

• zdemokratyzował oświatę;

• rozwinął chrześcijańskie zasady współżycia;

• przyznał prawa wyborcze kobietom;

  Peronizm wyrażał (w pierwszym okresie) protest ludowy przeciwko eksploatacji państwa (oligarchiczno-burżuazyjnego). Stąd nadzieje i dążenia mas miał zrealizować peronizm polityczny, a więc sojusz wieloklasowy, w którym ruch mas został skierowany w nurt kontrolowanych przez państwo organizacji korporacyjnych i syndykalnych.

ŻETULIZM - nazwa od imienia Getulio Dornellesa Vargasa (1883 - 1954), polityka brazylijskiego. Realizował program zwany populizmem autorytarnym, polegający na nacjonalizacji wybranych gałęzi gospodarki, zwłaszcza zdominowanych przez obcy kapitał i reformie rolnej. Budował ustrój polityczny nazwany Nowe Państwo / Państwo Narodowe. Jego styl dyktatury był łagodzony troską o warunki pracy, ochronę zdrowia i ubezpieczenia społeczne.

  Populizm brazylijski, datowany od zamachu stanu w 1964, zawdzięczał swoje istnienie zręcznemu balansowaniu przywódców populistycznych między ustępstwami gospodarczymi i socjalnymi na rzecz mas ludowych, bez zasadniczego jednak naruszania statusu społecznego klas wyższych.

APARYZM - nazwa w oparciu o skrót nazwy sojuszu politycznego Alianza Popular Revolucionaria Americana założonego w 1924 przez Victora Raula Haya de la Torre, lewicowego działacza peruwiańskiego ruchu studenckiego.

  Populizm Haya zwalczał zarówno relikty feudalizmu jak i wpływy imperializmu. Odwoływał się przy tym do mas ludowych, które paternalistycznie traktował jak jedną, wielka, bratnią rodzinę, natchnioną duchem chrześcijańskiego mesjanizmu uwolnienia narodu spod władztwa rodzimych i obcych faryzeuszy politycznych.

  W 1968 władzę w Peru przejęło wojsko, przejmując też niektóre hasła populistycznego aparyzmu:

• suwerenności kraju;

• udoskonalenia struktur państwowych;

• poprawy warunków życia;

• solidaryzmu społecznego;

• podniesienia poziomu moralności w życiu publicznym.

PERONIZM - od nazwiska Juana Domingo Perona (1895 - 1974) argentyńskiego generała i polityka dwukrotnie prezydenta kraju.

  Peronizm to populistyczna doktryna polityczna, roztaczająca wizję sprawiedliwego ustroju społecznego, który znajduje się w połowie drogi miedzy komunizmem i kapitalizmem.

  Sprawiedliwość podniesiona do rangi naczelnej wartości. Głównymi składnikami populistycznego justycjalizmu były trzy hasła:

1. sprawiedliwości społecznej;

2. niezależności ekonomicznej od obcego kapitału;

3. suwerenności politycznej;

  Dzięki częściowym reformom i zręcznej demagogii Peron umiejętnie lawirował między reformami na rzecz mas ludowych a ustępstwami wobec żądań burżuazji narodowej. Ogromną rolę odegrały jego dwie żony: Eva Duarte (Evita) i Maria Estella Martinez (Izabelita).

  Przy ocenie peronizmu rozróżnia się wyżej ceniony peronizm socjalny i niżej ceniony peronizm polityczny (kojarzony z bonapartyzmem, autorytaryzmem, faszyzmem, totalitaryzmem, nacjonalizmem, falangizmem, korporacjonizmem i wojskowym, caudillizmem).

IDEE POPULIZMU

IDEA CZŁOWIEKA - człowiek dzieli wszystkie cechy przypisywane ludowi. Populizm kreuje stereotyp człowieka z ludu - prostego, zwykłego, szarego, przeciętnego, religijnego, pracującego. Odrzuca wzory człowieka należącego do jakichkolwiek elit, szczególnie elit intelektualnych, prestiżu, bogactwa.

  Zakłada wyższość zdrowego rozsądku prostego człowieka przemawiającego głosem instynktownej mądrości ludu nad abstrakcyjnym intelektualizowaniem elit. Gdy prymitywizm kulturowy sprzyja zachowywaniu w człowieku tego co naturalne, cywilizacja kaleczy naturę człowieka i wywołuje jej alienację.

IDEA LUDU - lud składa się z ogółu ludzi prostych i biednych, ze wsi i z miasta, uciskanych politycznie i skrzywdzonych ekonomicznie. Zakładając jednorodność ludu populizm zawiera jego idealizację. Upatruje w nim źródło cnót i wartości ogólnonarodowych wyrastających z rodzimej kultury ludowej.

  Sprawcami niedoli ludu są wrogowie ludu jako nieprecyzyjnie określona grupa społeczna obejmująca władze, elity, wszelakich obcych ludowi pod względem społecznym, klasowym, etnicznym, wyznaniowym itd.

  Wrogowie ludu zawiązują spiski przeciwko jego interesom. Z powodu przyjęcia przez populizm spiskowej teorii dziejów, świat jawi się jako arena wiecznych zmagań ludu z wrogami ludu.

IDEA SPOŁECZEŃSTWA - składa się z małych wspólnot wiejskich i miejskich, złożonych z kolei z jednostek ludzkich należących do ludu. Wspólnoty populistyczne zespolone są:

• wewnętrznie więzami solidaryzmu, wynikającego z kulturowych więzi emocjonalnych ich członków;

• podobieństwa losów historycznych i doraźnych warunków życiowych;

• jednorodności celów politycznych i ekonomicznych mimo zróżnicowania klasowego.

Społeczeństwo populistyczne unika podziałów swoich członków w przekroju wertykalnym i horyzontalnym.

Populizm utożsamia swoje wyobrażenia społeczeństwa z masami ludowymi definiowanymi bardzo szeroko. Masy ludowe obejmuj ą każdego kto nie jest zadowolony ze swego losu i nie należy do elit społecznych.

IDEA PRZYWÓDCY - przywódca jest uosobieniem wszystkich nadziei ludu / mas ludowych. Zawsze jest dobry nowy przywódca mocno odróżniany od złego starego przywódcy. Nowy wyposażony jest w cechy najdoskonalszego wyraziciela woli ludu, charyzmatycznego mesjasza, obdarzonego darem demagogicznego trybuna zdolnego do nawiązywania mistycznego kontaktu z ludem w celu natychmiastowego rozwiązywania wszelkich dręczących go problemów.

  Przywódca potrafi schlebiać masom ludowym, odwołuje się do psychologii tłumu, żeruje na irracjonalnych uczuciach, rozbudza emocjonalne iluzje i roszczenia, mnoży obietnice bez pokrycia. Istnieje tylko dzięki aprobowaniu go przez masy; masy zyskują swoją zwartość ideową dzięki populistycznemu przywódcy.

IDEA PAŃSTWA - państwo jest jedynie dodatkiem do przywódcy obdarzonego pełnia władzy. Jedynie przywódca jest w stanie odczytywać w sposób doskonały wolę ludu, zniekształconą przez wrogie mu instytucje struktur państwowych. Państwo zachowuje tutaj znaczenie tylko jako narzędzie zastępowania złego systemu władzy oligarchicznej dobrym systemem władzy przywódcy, przemawiającego w imieniu wielogrupowej koalicji interesów wiejsko miejskich, upatrywanych w poprawie warunków życia.

  Lansowanie państwa kompromisu klasowego, osiąganego dzięki powszechnej admiracji dla przywódcy, neutralizującej konflikty i walki klasowe.

  Populizm utożsamia to co najlepsze w koncepcjach państwa - demokratyzm, wolność, sprawiedliwość - z intencjami politycznymi przywódcy, jako zawsze wyrażającego interesy ludu.

IDEA GOSPODARKI - gospodarka może mieć charakter jednoaspektowy - rolniczy lub przemysłowy; i wieloaspektowy.

  Populizm zawiera zachęty do modernizacji gospodarki, ale przywiązuje mniejszą wagę do samej produkcji dóbr niż do zasad ich podziału.

  Głównym celem gospodarowania jest sprawiedliwy podział dóbr oparty na egalitaryzmie.

  Tradycyjne wzory gospodarki wiejskiej, niezbędne relikty rzemiosła, drobna i średnia przedsiębiorczość miejska, opłacalny handel zagraniczny tworzą pożądany model gospodarki populizmu.

IDEA ZMIANY - populizm  poszukuje dróg szybkiego wyjścia z istniejącego zacofania i wejścia na drogi szybkiego rozwoju społeczno-gospodarczego. Idea szybkich zmian na lepsze zespala populistyczne koalicje, mobilizuje je do działania w imię modernizacji gospodarki, o ile wiąże się to z nadzieją wzrostu gospodarczego. Zmiany unikają rutyny zawodowych reformatorów i obłudy płatnych rewolucjonistów. Są dziełem nawiedzonych ideą zmian mas ludowych, zniecierpliwionych powolnością działania władz państwowych, które nie są zdolne do natychmiastowego usunięcia zła społecznego. Populiści wierzą, że jest to możliwe.

ISLAM

Islam jako religia - wyróżnia się wśród innych religii przede wszystkim tym, że obok nakazów ściśle religijnych zawiera normy moralne i prawne stanowiące podstawę organizacji wszystkich stron życia muzułmanów - społecznego, gospodarczego, politycznego. Dzięki temu islam zyskał pozycję ważnej doktryny politycznej, w której to co religijne splotło się z tym co polityczne; „islam” - nakaz całkowitego poddania się Bogu.

  Obok Koranu źródłem islamu jako monoteistycznej religii jest tradycja ustna i pisana, zebrana w IX w., swoją objętością przerasta Koran. Jako źródło religijne zajmuje drugorzędne miejsce, bo wyraża objawienie pośrednie, w odróżnieniu od bezpośredniego zapisanego w Koranie.

  Koran i tradycja islamu znajdowały się pod wpływami judaizmu i chrześcijaństwa - widać to w treści głównych dogmatów: wierze w Boga (Allach) i jego przymioty, wyobrażeniach Aniołów czy też podkreślaniu roli proroków.

  „Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem^” - główny dogmat islamu, podkreślający istnienie tylko jednego Boga jest niemal tożsamy z judaistycznym i chrześcijańskim wyjaśnieniem istoty Boga.

  Koran (tak jak Biblia) uznaje swego Boga - Allacha za stwórcę wszechrzeczy, wszechmocnego, sprawiedliwego, doskonałego, niezmiennego i wiecznego, to także sędzia surowy ale litościwy, miłosierny i zawsze sprawiedliwy.

  Oryginalne cechy islamu zaznaczają się przede wszystkim w warstwie kultowej - sześciu praktykach religijnych, zwanych filarami wiary:

1. SZAHADA - wyznanie wiary, muzułmaninem staje się ten, kto zechce przynajmniej raz w życiu wypowiedzieć z pełnym zrozumieniem formułę: „Nie ma Boga nad Allacha, a Mahomet jest jego prorokiem”;

2. SALAT - rytualne  modły indywidualne z twarzą zwróconą do Mekki, odprawiane pięciokrotnie w ciągu dnia;

3. SAUM - post obowiązujący w dziewiąttym miesiącu muzułmańskiego kalendarza księżycowego Ramadan;

4. ZAKAT - dobrowolna lecz przepisana prawem jałmużna na rzecz biednych;

5. HADŻDŻ - odbycie  pielgrzymki do Mekki, uprawnia do otrzymania tytułu hadżiego;

6. DŻIHAD - ten filar islamu wyraźnie już obumiera, a oznacza obowiązek świętej wojny z poganami.

ISLAM JAKO IDEOLOGIA Na szczycie hierarchii idei pozostaje niezmiennie idea Boga. Po niej można by sytuować następne idee.

CZŁOWIEK - pozostaje w głębokim cieniu potęgi Allacha; rozważania teoretyczne dotyczyły głównie problemu wolnej woli.

PRAWO - to prawo boże odznaczające się woluntaryzmem, racjonalizmem, rytualizmem, niezmiennością, teokratyzmem, totalizmem.

SPOŁECZEŃSTWO - z  jednej strony wszyscy muzułmanie stanowią całość (bez względu na rozproszenie w świecie) ale z drugiej strony są wewnętrznie zróżnicowani (ze względu na płeć, względy religijne i majątkowe).

GOSPODARKA - pochwała własności prywatnej, ale przestroga przed nadmierną jej koncentracją.

PAŃSTWO - uzgodnione z islamem przybiera najchętniej formę teokratyczną, a jego emblematem jest półksiężyc. Są to państwa społeczeństw, w których życie religijne posplatało się nierozłącznie z życiem politycznym, ale to drugie zawsze powinno być podporządkowane temu pierwszemu.

PANARABIZM - idea krzewiąca pogląd, że wszyscy ludzie wyznający islam i uznający arabski za język rodzimy bez względu na rozproszenie w świecie, należą do jednego narodu. Postuluje zjednoczenie rozproszonych i nierzadko skłóconych ze sobą wyznawców islamu, poprzez powiązanie zamieszkałych przez nie obszarów więziami państwowymi; jednocześnie dostrzega trudności na drodze do tego celu.

ZMIANA - kłóci się z najgłębszym sensem islamizmu. Sens ten sprowadza się do utrwalenia, o ile to możliwe po wsze czasy idei islamizmu i opartej na nich praktyki politycznej.

Koran podstawą organizacji życia społecznego, gospodarczego i politycznego

Koran jest objawieniem Allacha za pośrednictwem Archanioła Gabriela utrwalonym przez jego Proroka Mahometa. Lektura księgi prowadzi do podziwu dla nadzwyczaj ciekawego wyrazu ludzkiej wyobraźni; Koran przemawia pełnymi ekspresji obrazami poetyckimi, trafiającymi łatwiej do emocji niż rozumu. Przede wszystkim zawiera bogaty zbiór sformułowań o charakterze religijnym, moralnym, prawnym i politycznym. Koran tworzy jądro całej kultury i cywilizacji arabsko muzułmańskiej (tam m.in. swoje źródła znalazły nauki o państwie i prawie), od czytania słów świętej księgi rozpoczyna się edukacja Arabów.

Nauki etyczne zawarte w Koranie składają się na moralną „drogę prawości”, prowadzącą do raju. Podstawą systemu etycznego islamu jest filozofia pesymizmu i rezygnacji. Fatalistyczna wiara w działanie złych sił, lęk przed zmiennością i przemijaniem, prowadzą wiernych do negacji życia ziemskiego. Muzułmanie niezbyt wierzą we własne siły ani skuteczność działania człowieka. Skoro jedynie Bóg jest w stanie zmienić istniejący stan rzeczy, odnoszą się z obojętnością do cudzej niedoli. Główne cnoty etyczne islamu to :

pobożność, cierpliwość,  pokora,  negacja,  ascetyzm,  akceptacja nierówności społecznej;

PANISLAMIZM - doktryna polityczno religijna, powstała w XIX w. na muzułmańskim Wschodzie, zwolennicy zjednoczenia w jedno państwo wszystkich narodów wyznających islam (jednym ze sposobów miał być dżihad; święta wojna z poganami). Twórcy: Ahmad Khan, Muhammad Ikbal, Dżamal Ad-Din Al-Afghani - sprzeciw wobec obecności państw europejskich i Europejczyków w życiu politycznym, społecznym, gospodarczym państw islamskich; utrata znaczenia po upadku kalifatu - 1924;

Koncepcje socjalizmu arabskiego / muzułamńskiego

Twórcą teorii był Mustafa as-Sibali:

• podkreśla on konieczność troski państwa o wspólne interesy obywateli;

• przyznaje jednostce prawo do ochrony zdrowia i życia;

• prawo do wolności (głównie w sensie tolerancji dla wyznań niemuzułmańskich);

• prawo do nauki i pracy;

• prawo do umiarkowanej własności prywatnej, ograniczonej przez państwo na drodze nacjonalizacji;

Jest to najbardziej spójna teoria adaptująca islam do potrzeb współczesności.

Egipt - Gamal Abdel Naser - socjalizm „jedyną dogodną formą kroczenia drogą postępu”, na idei solidaryzmu klasowego zamierzał zbudować demokratyczne i socjalistyczne społeczeństwo. Wzrost aktywności społeczeństwa spowodowany industrializacją i rozwojem oświaty popchną Nasera w kierunku liberalizacji i demokratyzacji metod rządzenia. W latach 60-tych dopracowywano się formuły oceniającej socjalizm arabski jako antyfeudalną, antykolonialną, antyimperialistyczną, a więc ludową doktrynę. Naser wiązał islam z hasłem panarabizmu. Podkreślał, że islam spełnia doniosłą, integrującą rolę społeczną. Sprzeciwiał się wykorzystywaniu islamu do celów sprzecznych z duchem przekształceń rewolucyjnych. Egipską koncepcję „socjalizmu” arabskiego - naseryzmu, rozwijał Anwar El Sadat.

Ahmed Ben Bella - opierając się na ogólnych zasadach marksizmu i leninizmu, uwzględniał specyfikę algierską, eksponując rolę samorządów lokalnych w procesie przeobrażeń społecznych. Zmierzał do zbudowania ustroju społecznego, opartego na obywatelach aktywnych politycznie, pryncypialnie odrzucających oportunizm.

Muammar Al Kadafi - polityk libijski, sprawował władzę łącząc fundamentalistyczne wątki islamu z socjalizmem i swoiście pojmowanym nacjonalizmem arabskim.

ENCYKLIKI (katolicka nauka społeczna)

Od 1830 roku zaczyna się powoli kształtować zainteresowanie kościoła sprawami społecznymi (trzy istotne wydarzenia polityczne: powstanie Listopadowe, rewolucja w Belgii, procesy niepodległościowe w Ameryce Południowej).

Quanta Cura - encyklika wydana przez papieża Piusa IX (1870). Potępiała wszystkie ważniejsze osiągnięcia człowieka od czasów odrodzenia, krytykowała liberalizm, demokratyzm, ruchy wolnościowe. Jedynym właściwym ustrojeni jest absolutyzm. Śmierć Piusa IX w 1878 roku - zmiana kierunku ideologii kościoła.

Rerum Novarum (15 V 1891 - Leon XIII)

Powody napisania encykliki:

• kwestia robotnicza - najważniejszy problem społeczny;

• przemiany gospodarcze;

• wrogość kościoła do nowożytnego państwa (liberałowie);

• rewolucja cywilizacyjna - szybkie zmiany społeczne, erozja tradycyjnych wartości;

Zawartość encykliki:

• kapitalizm który istnieje traktowany jest jako system naturalny i w zasadzie słuszny kapitalizm istniejący należy poprawić - w żadnym wypadku nic wolno wprowadzić socjalizmu, bo socjalizm jest zły w swej istocie.

Obraz socjalizmu:

• źródłem socjalizmu jest zazdrość;

• cele socjalizmu:

• całkowita równość ludzi;

2. zniesienie własności prywatnej;

3. życie utopijne (bez kłopotów i w szczęściu);

• socjalizm rozbije społeczeństwo, przyniesie szkodę robotnikom oraz gwałt prawowitym właścicielom;

• socjaliści oszukują ludzi i gotowi są sprowadzić na nich jeszcze większe nieszczęście;

Rola państwa:

• obowiązkiem państwa jest realizacja dobra wspólnego, sprzeciw wobec liberalnej wizji państwa;

• sprzyjanie dobrobytowi powszechnemu i jednostkowemu;

• popieranie starań o polepszenie sytuacji robotników (szczególnie ważne jest tu upowszechnienie własności);

• ochrona przed różnymi formami wyzysku;

• opieka nad własnością prywatną;

• zabezpieczenie pokoju społecznego;

• prawo naturalne ogranicza działalność państwa;

• poszanowanie autonomii osób i rodzin (człowiek i rodzina są pierwotni w stosunku do państwa);

• państwo powinno stosować zasadę pomocniczości;

Wizja społeczeństwa:

• harmonia życia społecznego;

• wolność zrzeszania się;

• uznanie pozytywnej roli różnych grup i stowarzyszeń pośredniczących pomiędzy jednostką i państwem (na pierwszym miejscu jest tu rodzina);

• rodzina jest starsza niż państwo i dlatego powinna mieć prawa i obowiązki niezależne od państwa;

• wskazane jest tworzenie rozmaitych stowarzyszeń robotników i pracodawców;

• każdy obywatel ma prawo wyboru statutów i regulaminów w organizacjach do których należy;

• podkreślenie ważnej roli związków zawodowych;

Stosunek do własności prywatnej:

• własność prywatna wypływa z prawa naturalnego;

• szanuje wolność ludzkiej natury;

• jest gwarancją autonomii osoby;

• jest fundamentem dobrobytu ludzi;

• zmniejsza podziały społeczne, wyzwala pracowitość oraz wzmacnia stabilność społeczeństwa;

• krytyka wspólnej własności (osłabia przedsiębiorczość i celowość pracy, jest niesprawiedliwa i szkodliwa dla robotników, niszczy wolne społeczeństwo);

Uwaga! W swojej encyklice Leon XIII zadeklarował neutralność wobec formy ustrojowej państw.

Quadregessimo Anno (1931 - Pius XI)

Powodem napisania tej encykliki był Wielki Kryzys zapoczątkowany w 1929 roku - wzrost spekulacji, bankructwa, fala samobójstw, spadek produkcji, bezrobocie.

Zawartość encykliki:

• życie gospodarcze jest twarde, bezlitosne i brutalne - przyczyną tego jest indywidualizm;

• indywidualizm prowadzi do bezwzględnej i brutalnej walki z której cało wychodzą tylko najsilniejsi;

Krytyka liberalizmu:

• nie jest zdolny do sprawiedliwego rozwiązania kwestii społecznych;

• na pierwszym miejscu stawia twarde prawu ekonomii;

• państwo jako „nocny stróż”;

• posiadacze kapitału posiadają pozycję uprzywilejowaną;

• nieprzychylność dla zrzeszeń robotniczych;

Zwraca uwagę na przyczyny kryzysu:

• brak działania państwa;

• brak antyspekulacyjnej regulacji prawnej;

• zbyt duża władza w rękach kierowników życia gospodarczego;

Krytyka socjalizmu:

• socjalizm jest ostateczną zgubą klasy robotniczej;

• komunizm i socjaldemokracja traktowane jako dwa tworzące jedność odłamy socjalizmu;

• odrzucenie nadania socjalizmowi chrześcijańskiego oblicza;

• socjalizm nic bierze pod uwagę aspektów życia wiecznego - skrupia się tylko na tym co jest obecnie;

• uspołecznienie środków produkcji godzi w człowieka i przyczynia się do jego zniewolenia;

• nie można być jednocześnie dobrym katolikiem i socjalistą;

• nostalgia za korporacyjnym ustrojem średniowiecza - najlepszy ustrój to ustrój korporacyjny, łączący pracodawców i pracobiorców we wspólnym działaniu dla dobra wspólnego - korporacjonizm to w istocie kapitalizm odnowiony przez sprawiedliwość społeczną i społeczną miłość (należy przebudować ustrój społeczny w duchu społecznej sprawiedliwości i miłości);

• wolny rynek nie jest zły sam w sobie, ale trzeba sprawić, aby był sprawiedliwy (nie można przy kapitalizmie nie uwzględniać potrzeb robotników i poniżać ich godność);

• położenie klasy robotniczej można poprawić przez inwestycje i tworzenie nowych miejsc pracy;

• priorytetem życia społecznego jest deproletaryzacia robotników czyli umożliwienie im awansu społecznego i demokratyzacja własności;

• ewolucyjna reforma systemu plac (reformy trzeba dostosować do realiów), zbyt niskie lub zbyt wysokie zarobki są przyczyna bezrobocia;

• własność powinna mieć charakter indywidualny i społeczny;

• akcent na różnice pomiędzy prawem posiadania i prawem użytkowania (jak w Rerum Novarum);

Rola państwa:

• powinno gwarantować podwójny charakter własności (indywidualny i społeczny)

• powinno unikać nadmiernej fiskalizacji;

• powinno kreować warunki wzrostu gospodarczego i społecznego;

• ideałem jest państwo zdecentralizowane, tworzone przez samoorganizujące się aktywne społeczeństwo;

Mater Et Magistra (1961 - Jan XXIII)

  Głównym i przewodnim tematem encykliki jest rozdział dochodu społecznego pomiędzy grupy społeczne i dochodu światowego pomiędzy poszczególne narody.

  Przyczyną napisania encykliki były dynamiczne zmiany zachodzące w powojennym świecie:

• postęp naukowy i techniczny;

• społeczny rozwój zabezpieczeń społecznych, upowszechnienie edukacji, wzrost dobrobytu społecznego, globalizm;

• zmiany polityczne (rozszerzenie dostępu do funkcji publicznych, zwiększenie interwencjonizmu państwowego, procesy dekolonizacyjne w Azji i Afryce, rozwój instytucji międzynarodowych).

Zawartość encykliki:

• w życiu gospodarczym pierwszeństwo ma prywatna inicjatywa;

• „tak” dla interwencjonizmu państwowego, ale pod warunkiem, że prowadzi on do wzrostu gospodarczego;

• aprobata i upowszechnienie zasady pomocniczości;

• władze państwowe stymulując postęp naukowy i techniczny mogą zmniejszyć dysproporcje w rozwoju pomiędzy sektorami gospodarki, regionami i krajami;

• gdzie brak jest inicjatywy prywatnej, tam władza przeradza się w tyranię;

• gdzie brak jest odpowiedniego interwencjonizmu tam panuje chaos i ucisk biednych ludzi;

• nacisk na poszanowanie prawa własności prywatnej;

Wizja życia gospodarczego:

• popieranie drobnej i średniej własności;

• partycypacja pracowników w zarządzaniu oraz zyskach z przedsiębiorstwa;

• reprezentacja robotników w instytucjach życia gospodarczego;

• humanizacja stosunków pracowniczych;

• podmiotowość pracowników;

• upowszechnienie własności prywatnej (gwarantuje ona wolność, wspiera wydajność pracy, chroni godność człowieka, umacnia rodzinę, utrwala społeczny pokój);

• aprobata dla ubezpieczeń społecznych;

• system wolnorynkowy oparty na fundamencie własności prywatnej;

• przeciwstawienie się ideologicznym formom liberalizmu (szczególny sprzeciw wobec postawienia na pierwszym miejscu twardych praw ekonomii);

• sprzeciw wobec komunizmu i socjalizmu (katolicy nic mogą popierać socjalistów, nie mówiąc już o komunistach);

• negacja leseferyzmu;

• obciążenia podatkowe powinny być dostosowane do możliwości płatniczych obywateli.

Pacem In Terris (1963 - Jan XXIII)

Przyczyny napisania tej encykliki: proces dekolonizacji, postęp naukowo techniczny, wzniesienie muru berlińskiego, kryzys kubański. Encyklika poświęcona jest problematyce międzynarodowej - szczególnie pokojowi światowemu.

Zawartość encykliki:

Personalizm:

• człowiek jest podmiotem powszechnych i nienaruszalnych praw i obowiązków;

• każda społeczność musi być konstytuowana z poszanowaniem wolności;

• zasada poniocniczości;

Prawa człowieka w dziedzinie gospodarczej:

• prawo do pracy;

• prawo do godziwych warunków pracy;

• prawo do działalności gospodarczej;

• prawo do sprawiedliwej płacy;

• prawo do posiadania własności prywatnej;

 

• państwa zamożne powinny świadczyć pomoc tym krajom, które znajdują się na drodze rozwoju gospodarczego;

• narody powinny współdziałać ze sobą poprzez wymianę dóbr, kapitałów i ludzi;

• inwestowanie w regiony słabsze ekonomicznie;

• akcentowanie rozwoju gospodarczego (sceptycyzm dla redystrybucji bogactwa);

Ustrój państwa:

• nie da się określić jaki ustrój jest najlepszy;

• wszystkie stosunki w państwie winny być układane w zgodzie z zasadą wolności;

• najważniejsze prawa obywatelskie to: prawo do zrzeszania się, prawo do emigracji i imigracji, prawo do udziału w życiu publicznym, prawo do ochrony swych praw;

• demokracja jest naturalnym i pozytywnym systemem politycznym;

• pozytywna ocena trójpodziału władz;

• konstytucyjne określenie kompetencji i zasad sprawowania władzy;

• ochrona mniejszości narodowych;

• nie wymienia się z nazwy komunizmu i socjalizmu („są ludzie, którzy zbłądzili”);

• wymienia tzw. prawa II generacji:

• prawo do edukacji;

• prawo do mieszkania;

• prawo do opieki zdrowotnej;

• prawo do zabezpieczeń społecznych w wypadku choroby, starości i wypadków losowych;

Populorum Progressio (1967 - Paweł VI)

Encyklika poświęcona jest rozwojowi ludności, podejmuje tematy poruszone w dwóch ww. encyklikach Jana XXIII.

Zawartość encykliki:

• krytyka kapitalizmu, kolonializmu, liberalizmu;

• własność prywatna nie jest najwyższa i nie może być nieograniczona;

• krytyka współczesnego świata za egoizm i małą wrażliwość na krzywdę najuboższych;

• krytyka wolnej konkurencji jako zasady stosunków gospodarczych, do poprawy warunków życia może przyczynić się planowanie - planowanie jako panaceum;

• jeśli cywilizacja nie będzie planowana, to dysproporcje miedzy narodami bogatymi i biednymi będą jeszcze większe;

• należy zawierać konwencje o regulacji cen;

• narody powinny opracować plan wzajemnej pomocy;

• powszechny fundusz: pomocy dla krajów ubogich;

• brak realistycznej recepty na poprawę bytu ludności;

Laborem Ecercens (1981 - Jan Paweł II)

Encyklika zawiera krytyczną ocenę sytuacji współczesnego świata, krytykuje: kapitalizm, liberalizm, socjalizm oraz komunizm.

Zawartość encykliki:

• definiuje kapitalizm jako ustrój w którym człowieka traktuje się ja narzędzie produkcji;

• definiuje ekonomizm jako ideologię w której praca ludzka traktowana jest jako kategoria wyłącznie ekonomiczna (brak humanizmu);

• wprowadza pojęcie pracodawcy pośredniego, który odpowiedzialny jest za prowadzenie polityki pracy. Pracodawca pośredni to osoby oraz instytucje różnego typu zbiorowe umowy o pracę określające cały ustrój społeczno ekonomiczny. Pracodawcą takim jest przede wszystkim państwo. Państwo jest współodpowiedzialne za gospodarkę;

• podkreślenie niebezpieczeństwa etatyzmu;

• własność prywatna:

• dopuszczana jest (pod odpowiednimi warunkami) uspołecznienie pewnych środków produkcji - tym warunkiem jest zabezpieczenie podmiotowości społeczeństwa;

• własność powinna służyć pracy i zabezpieczać podmiotowość człowieka;

• każdy człowiek powinien pracować i mieć zapewnioną godziwą płacę za wykonaną pracę (tzw. płaca rodzinna - nie zmuszająca współmałżonka do pracy i sprzyjająca życiu rodzinnemu);

• świadczenia zapewniające życic i zdrowie pracownikowi;

• prawa pracowników do odpoczynku, zrzeszania się oraz, do emigracji;

Solicitudo Rei Socialis (l987 - Jan Paweł II)

Głównym tłem encykliki jest konfrontacja Wschód - Zachód, a główne wątki to obrona godności osoby ludzkiej w relacji praca - kapitał oraz troska o pokój na świecie.

Zawartość encykliki:

• krytyka kapitalizmu oraz komunizmu;

• przeciwstawienie się próbom dążenia do idealnego ustroju państwa (nic nie jest tak dobre jak Królestwo Boże);

• odrzucenie „trzeciej drogi” - nauka społeczna kościoła nic jest trzecią drogą miedzy kapitalizmem a komunizmem;

• nauka kościoła ma wyjaśniać rzeczywistość poprzez pryzmat zgodności z Ewangelią;

• źródłem istniejącej na świecie niesprawiedliwości jest wyłączna żądza zysku i żądza władzy za wszelką cen;

• krytyka założeń komunizmu

• krytyka systemu realnego socjalizmu (socjalizm prowadzi do równania w dół. prowadzi ludzi do frustracji i poczucia beznadziejności);

• żadna grupa społeczna (np. partia) nie ma prawa uzurpować sobie roli jedynego przewodnika (człowiek staje się wtedy przedmiotem a nie podmiotem);

• krytyka liberalnego kapitalizmu:

• absolutyzowanie życia ekonomicznego;

• zbyt niska troska o słabszych;

• pozytywne odniesienie się do demokracji - dobry ustrój to ustrój szanujący podmiotowość obywateli i społeczeństwa, a jednocześnie krytykujący wszelkie systemy kurateli;

• prawo własności jest słuszne i konieczne;

• pierwsze w kolejności prawo człowieka to prawo do inicjatyw gospodarczej;

• życie ekonomiczne winno być budowane z poszanowaniem wolności, solidarności, podmiotowości i społeczeństwa oraz powinno w nim uczestniczyć jak najwięcej obywateli;

• wolność religijna i pluralizm są zasadniczymi wyznacznikami rozwoju;

Centessimus Annus (1991 - Jan Paweł II)

Przyczyny powstania tej encykliki to: upadek systemu komunistycznego, potrzeba budowy nowego ładu społecznego po zakończeniu zimnej wojny.

Encyklika zawiera nowatorskie pomysły na urządzenie świata.

Zawartość encykliki:

Ustrój państwa:

• ze względu na dużą różnorodność społeczno polityczną nie można zaproponować jednego uniwersalnego modelu ustroju;

• podkreślenie metapolitycznej misji kościoła;

• antymodelowość: wszystkie społeczności cechuje niedoskonałość i przemijalność;

• melioryzm czyli stopniowe ulepszanie istniejących struktur i instytucji;

• nie da się budować Królestwa Bożego na ziemi;

  Prawda chrześcijańska nie jest ideologią ponieważ nie ujmuje rzeczywistości w prosty i sztywny schemat, nie narzuca się tej prawdy innym ludziom. W prostych i sztywnych formułach nie da się zawrzeć złożonej rzeczywistości gospodarczej i politycznej. Prawda chrześcijańska jest absolutna i objawiona Kościołowi, ale jednocześnie kościół nie jest jej właścicielem, a depozytariuszem. Prawda chrześcijańska nie może stać się zamkniętą koncepcją prawdy i dobra - ma więc sama ze swej natury charakter antyideologiczny.

  Wskazuje na niebezpieczeństwa płynące z ideologizacji wiary (np. fanatycy).

Krytyka ideologii i różnych form totalitaryzmu:

• marksizm;

• ideologie uwierzytelniają niesprawiedliwość i nienawiść;

• dyktatury;

• agresywne formy fundamentalizmu religijnego

Kościół powinien pełnić w społeczeństwie role strażnika wolności (tu gdzie kościół staje się państwem zanika wolność, a tu gdzie likwiduje się kościół ginie wolność).

Wizja społeczeństwa:

• człowiek jest osobą i posiada społeczną naturę;

• krytyka indywidualizmu;

• podmiotowość społeczeństwa, czyli autonomia różnych grup względem państwa (popiera samoorganizowanie się społeczeństwa);

• ideałem jest prężne, połączone licznymi międzyludzkimi wieżami oddolnie, samo się organizujące społeczeństwo;

• alienacja człowieka i społeczeństwa;

• rynek pracy nic może być traktowany w kategoriach wolnorynkowych;

• konflikty w życiu społecznym są nieuchronne, ale mogą mieć nawet pozytywną rolę gdyż jeśli wyeliminuje się z nich nienawiść i przemoc pomagam budować lepsze życie;

• należy szanować wolność osoby - gdzie eliminuje się sferę wolności lam życie społeczne ulega stopniowemu rozkładowi i zamiera;

Państwo:

• człowiek jest pierwotny w stosunku do państwa;

• krytyka totalitaryzmu, autorytaryzmu, nacjonalizmu i fundamentalizmu religijnego;

• krytyka koncepcji państwa opiekuńczego (państwa dobrobytu) ponieważ rozrasta się w takim państwie biurokracja, a najbiedniejsze warstwy i tak nie otrzymują żadnej pomocy;

• rozrost interwencjonizmu państwowego tłumi inicjatywę i przedsiębiorczość obywateli;

• duży interwencjonizm państwa tylko w nadzwyczajnych okolicznościach i ograniczony w czasie;

• państwo powinno być w miarę możności ograniczone i posiadać służebny charakter względem swoich obywateli;

• krytyka leseferyzmu i koncepcji państwa „nocnego stróża”;

• obowiązki państwa:

• urzeczywistnianie dobra wspólnego;

• harmonizowanie rozwoju i kierowanie nim;

• gwarancja stabilności pieniądza;

• zapewnienie istnienia sprawnych służb publicznych;

• czuwanie nad realizowaniem praw ludzkich w dziedzinie gospodarczej;

• zasada solidarności - czyli zadaniem państwa jest troska o dobro wszystkich obywateli - szczególnie troska o los najuboższych i najsłabszych:

• obrona pracownika przed bezrobociem (tworzenie warunków pełnego zatrudnienia, ubezpieczenia społeczne, polityka przekwalifikowania zawodowego);

• ustalenie godziwej płacy i czasu pracy;

• podmiotowe traktowanie pracownika w miejscu pracy;

• troska państwa o środowisko naturalne;

• konieczność współpracy i interwencji na płaszczyźnie międzynarodowej na rzecz rozwoju państw najuboższych i utrzymania pokoju na świecie;

Demokracja:

• jest systemem zapewniającym udział obywateli w decyzjach władz;

• nie może sprzyjać powstawaniu wąskich grup kierowniczych;

• akceptacja dla trójpodziału władz;

• prawdziwa demokracja jest możliwa jedynie w państwie prawnym i w oparciu o poprawną koncepcję osoby ludzkiej;

• hierarchiczność aktów prawnych (praworządność);

• władza państwowa może ingerować w prawa i wolności obywatelskie jedynie za pomocą ustaw uchwalonych przez demokratycznie wybrany parlament;

• demokracja nie jest ustrojem, a zasadą legitymizowania władzy politycznej, dlatego może być realizowana w różnych formach: od totalitaryzmu po anarchizm;

• warunki powodzenia demokracji:

1. przekonanie o równości uczestników demokratycznej społeczności;

2. optymizm intelektualny (wiara w racjonalne zachowanie się ludzi);

3. optymizm moralny (ludzie odróżnią dobro od zła);

4. budowanie dobra wspólnego racją istnienia wspólnoty politycznej;

5. wielkoduszność wobec mniejszości;

• krytyka dzikiego kapitalizmu:

• prowadzi on do niesprawiedliwości i naruszania ludzkiej godności;

• powoduje konflikty społeczne;

• wszystko podporządkowane dążeniu do zysku;

• państwo preferuje dobro warstw zamożniejszych kosztem ubogiej w większości społeczeństwa;

• gwałtowne ubożenie mas;

• podział społeczeństwu na dwie klasy odgrodzone od siebie głębokim przedziałem;

• źródłem zła jest ekonomizm;

• krytyka współczesnego kapitalizmu:

• problem ludzi marginalizowanych przez rynek i żyjących w bardzo trudnych warunkach;

• nie wolno pomijać problemów najbiedniejszych (nie wszystko bezwzględnie podporządkowane mechanizmom wolnego rynku);

• nie dla leseferyzmu;

• nie należy sprowadzać ludzkiej pracy i samego człowieka do poziomu zwykłego towaru;

• absolutyzacja własności, zysku, wolności gospodarczej i mechanizmów rynkowych wiedzie ku ideologii kapitalizmu (człowiek wtedy staje się przedmiotem, traci podmiotowość)

  W życiu gospodarczym człowiek odgrywa coraz wiedzą rolę (niegdyś czynnikiem decydującym była ziemia, później kapitał).

  Źródła zamożności narodów rozwiniętych to:

• własność, wiedza, technika i umiejętności;

• zdolność rozpoznawania w porę potrzeb innych ludzi;

• istnienie wielu dóbr;

• duża rola dla pracy ludzkiej;

  Własność prywatna jest konieczna i godziwa: prawo do własności prywatnej ma charakter naturalny.

---