DATA: 16-11-2008 r.

Informacje dotyczące zajęć:

• wykłady kończy kolokwium - jest na zaliczenie, nie na ocenę; kolokwium ma charakter pisemny z podziałem na grupy na ostatnim wykładzie;

• udział w kolokwium jest obowiązkowy, chyba że ktoś zdaje egzamin, wtedy nie (proponowana jest lektura tekstów ze spisu lektur);

• na egzaminie zadawane są dwa pytania przekrojowe;

• każdy wykład kończy się pomysłami pytań dotyczących treści wykładu;

• kurs historii literatury romantycznej - chronologia;

Periodyzacja literatury XIX wieku:

Periodyzacja - w historii oraz historii literatury jest to umowny podział continuum czasowego na epoki, okresy historyczne, epoki literackie itd. Początki nowych jednostek periodyzacji wyznaczają zwykle wydarzenia uważane za ważne dzięki tradycji, rzadziej o podziale decydują sami historycy. W historii Polski za początki epok uważa się przykładowo chrzest Polski, wstąpienie na tron Władysława Jagiełły, czy ogłoszenie niepodległości w 1918 roku.

• Romantyzm 1822 - 1863.

• Pozytywizm 1863 - 1890.

• Młoda Polska 1890 - 1918.

klasycyzm okresu Romantyzm Pozytywizm Młoda

stanisławowski Polska

1795 1822 1863 1890 1918

III rozbiór Polski I wydanie Postanie odzyskanie

Ballady i romanse styczniowe niepodległości

1. Mickiewicza

1830 1905

Powstanie rewolucja, przewrót majowy

listopadowe (J. Piłsudski)

1848

Wiosna Ludów

… są to wydarzenia historyczne, tylko jedna data, tj. 1822 rok, dotyczy wydarzenia literackiego…

Periodyzacja ta ma tradycję włoską, podział wieku na drobne elementy. Jest to podejście czysto naukowe i narzucone. Kiedy mówimy o periodyzacji, mówimy o cezurach wieku, o chronologii. Można wytyczyć dwa typy myślenia o periodyzacji:

• myślenie egzogenetyczne (egzo-: zewnętrzny lub działanie skierowane na zewnątrz, bycie) - literatura jako skutek przyczyn powstających poza nią,

• myślenie endogenetyczne (endo-: wewnętrzny, będący wewnątrz lub działający do wnętrza) - literatura jawi się jako układ do wyjaśnienia biegu dziejów rewolucyjnych (samorewolucyjne systemy rządzące).

W literaturze występują tradycje myślowe. Są też dychotomie, np. klasycyzm - romantyzm (występuje do dzisiaj), spór romantyków i klasyków często traktowany jest jako odradzający się fenomen rozgrywający się poza historią, dlatego tę dychotomię nazywamy ahistoryczną, (pewna cecha, symboliczność - nie funkcjonuje w odniesieniu historycznym), dzielące epoki inaczej.

Dychotomia (gr. dichotomos = przecięty na dwie części) - dwudzielność; podział na dwie części, wzajemnie się wykluczające
i uzupełniające do całości.

Podobnie tylko na większą skalę dotyka problemu romantyzmu Maria Janion, uważa ona, że:

• romantyzm skończył się w 1989 roku [!] (w międzyczasie miały miejsce różne epizody, np. pozytywistyczny);

• głównym tematem literatury była kwestia narodowej samoświadomości, narodowego wyzwolenia, odzyskanie niepodległości;

• romantyzm jest też epoką w dziejach literatury europejskiej. Cezura w 1863 roku nie istnieje w literaturze europejskiej;

• romantyzm jest niezwykle silną epoką w wieku XIX, zarysował i zostawił takie podwaliny, które będą miały wpływ na późniejsze epoki (nawet modernizm nazywany jest neoromantyzmem).

Podstawowe dominanty estetyczne romantyczne, które integrują literaturę XIX wieku - decydują o długim trwaniu epoki romantyzmu (I poł. XIX w. i aktualne w II poł. XIX w. i na początku XX w.):

• reguła twórczości to prymat osobowości; poeta zastępuje prawa, normy, pisarz jest główną sprawą;

• charakterystyczna koncepcją twórcy - poeta przeklęty (ten typ święci triumf w okresie dekadencji, powróci w poezji R. Wojaczka, Hłasko), poeta skłócony ze zbiorowością, odwrócony od tłumu, poeta doctus odchodzi w zapomnienie;

• elementarną kategorią etyczną jest kategoria zmiany, przełomu; zastąpi ona charakterystyczną dla oświecenia kategorię ładu;

• idea postępu zawładnie wiekiem XIX - znowu zmiana, mit rewolucji, wiek XX jest już obrazem skutku zmian
  i rewolucji;

• utopie progresywne zastąpią utopie regresywne; nic więc dziwnego, że tak istotną rolę będą odgrywać rewolucje;

• mit wieku złotego;

• relacja samotny twórca ↔ publiczność przybiera postać konfliktu; dawniej była oparta na mecenacie i symbiozie; tragedia poety nieznanego jest efektem sporu na tle twórca : publiczność;

• stosunek do minionych pokoleń: topos mędrca (oświeceniowego starca) został wyśmiany (stał się tematem satyry), kult wieku dojrzałego został zniszczony; kult młodości święcił swoje triumfy, romantycy uznali, że młodość to nie tylko wiek, ale przekonania światopoglądowe; młodość dociera do prawdy, młodość walczy ze stereotypami, odwraca się od spetryfikowanej tradycji;

• stosunek do przeszłości literackiej (nie ma litości dla przeszłości) - wielkie potępienie tego, co było wcześniej; oryginalność jest czymś niepowtarzalnym (postulat oryginalności jako nowości), nie ma naśladownictwa
  i tradycjonalizmu;

• określenie się wobec romantyzmu - twórcy stają przed wyzwaniem samookreślenia swojej tożsamości (Mickiewicz, Prus, Wyspiański, Tetmajer i inni: Konwicki, Wajda, poezja okresu stanu wojennego, Barańczak, Miłosz, Szymborska, Baczyński). Wiele razy powracano do twórczości romantycznej. Fenomen Miłosza nie istniałby, gdyby nie recepcja Miłosza: Fenomen Baczyńskiego nie istniałby bez Słowackiego. Po chwilowym triumfie awangardy dochodzi do głosu ponownie Romantyzm.

Jerzy Ziomek (1924-1990) polski historyk literatury, publikuje studium o epokach i formacjach. Stwierdził on, że romantyzm trwa nadal w XX wieku. Istnieje różnica między romantyzmem sensus stricte i romantyzmem sensus largo. Trudno mówić
o cezurze zamykając okres romantyzmu z zakresu literatury, ponieważ istnieją tematy, gatunki, ujęcia tematu, występujące
w romantyzmie, ale też w epokach późniejszych. Trudno mówić o wygaśnięciu elementów charakterystycznych dla romantyzmu. Dlatego możemy mówić o długim trwaniu. Kiedy romantycy polscy zaczynali pisać, technologia opierała się głównie na tym, co było dane z natury. Kiedy Mickiewicz odchodzi, była już para i elektryczność. Romantycy byli uderzeni rozwojem technologicznym, uciekli do spokoju, wsi. Nastąpiło przejście od poezji natury do poezji miasta. Wizja miasta jako przestrzeni piekielnej, wizji zła.

Tradycyjny podział na epoki jest podziałem względnym. Utrwalonym przez szkołę (nie musimy być do niego przywiązani). Coraz częściej mówi się o negatywnym oddziaływaniu tego podziału, o tzw. nożycach cezury (za prof. Anną Koalczykową), które tną wiek XIX na różne epoki. Cezury nie pozwalają istnieć ciągłości wieku. To wszystko prowadzi do redukcjonizmu.

Julian Krzyżanowski jest autorem tzw. sinusoidy Krzyżanowskiego, ilustrującej naprzemienność epok literackich.

…i dalsze epoki będące przedłużeniem romantyzmu (wojna i okupacja, I fala i odwilż):

Następną negatywną cechą są ciągłe spory o miejsce (np. miejsce Norwida, Szekspira, Kraszewskiego, Korzeniowskiego, Fredry, Piłsudskiego. Istnieje też tendencja do zawłaszczania, deprecjacja aksjologiczna okresów, prądów. Komedia nie jest romantycznym gatunkiem, mimo, że żyje w romantyzmie (Fredro). Fenomen Piłsudskiego - nie zrozumiemy go bez znajomości dziedzictwa romantycznego.

Tradycyjny podział na epoki jest względny. Coraz częściej mówi się o negatywnych skutkach takiego podziału na trzy epoki, m. in.

• Redukcjonizm tych ujęć przyjmuje cechy przeciwstawne dla epok - negatywna cecha segmentacji. Pozytywizm zaprzecza romantyzmowi, Młoda Polska to zerwanie z pozytywizmem. Prof. Kowalczykowa - Coraz częściej mówi się o cezurach, nożycach, które zmuszają nas do wyborów.

• Strategia aneksji - tendencja zawłaszczenia.

• Deprecjacja aksjologiczna prądu, okresu.

• Przewaga ujęć jednostkowych.

• Ciągłe spory o miejsce Norwida możemy znaleźć w książce o romantyzmie i pozytywizmie. Kraszewski, Józef Korzeniowski, Aleksander Fredro.

Deprecjacja aksjologiczna to umniejszanie wartości osoby lub wydarzenia.

Biedermeier - głównym założeniem tego stylu było stwierdzenie, że jest to sztuka mieszczan dla mieszczan. Styl ten nigdy nie był dokładnie zdefiniowany, nie było żadnych manifestów programowych itp., dlatego zaliczenia dzieł sztuki do biedermeier w niektórych przypadkach jest problematyczne. Najbardziej wyraziście i powszechnie przejawiał się we wzornictwie wyposażenia wnętrz, sprzętów domowych, w tymw meblach. W tym przypadku nacisk położony był na użyteczność i wygodę projektowanych przedmiotów. Preferowano jasne, pogodne barwy, zarówno w doborze gatunków drewna jak i ozdób. Zdobnictwo było umiarkowane, podporządkowane użytkowości sprzętu. Często wykonywano stoły o zaokrąglonych kształtach i opierające się na jednej nodze. Charakter wnętrz mieszkalnych w typie biedermeier cechowała intymność i zaciszność, częste użycie jasnych, zdobionych rysunkiem kwiatów lub pasami, tapet. Na malowidłach typowa była duża dokładność i wierność realizmowi, motywy przyrodnicze i wnętrz domowych. W stylu biedermeier tworzyli tacy malarze jak: Georg Friedrich Kersting, Carl Spitzweg, Rudolf Wasmann i Ernst Resch. Nazwa stylu pochodzi od nazwiska literackiego bohatera tomu wierszy pt. Biedermaiers Liederlust, którego autorem był Ludwik Eichrodt. Biedermeier był tam przedstawiony jako skarykaturowana wersja filistra niemieckiego (nie w rozumieniu korporacjonisty, a w znaczeniu potocznym: człowieka bez wyższych aspiracji, ograniczonego, o ciasnych poglądach).

Pytania do wykładu:

1. Dwa typy myślenia o periodyzacji.

2. Podstawowe dominanty XIX stulecia.

3. Negatywne skutki podziału na 3 epoki.

4. Spory w myśleniu o periodyzacji epoki.

5. Główne tematy w literaturze romantycznej.

DATA: 14-12-2008 r.

Problematyka periodyzacji dotyczyła porządkowania literatury.

Pokolenie literackie jest kategorią w porządkowaniu dziejów literatury (zrodziło się w XIX wieku, wiązało socjologię z historią literatury). W II poł. XIX w. zaczęto mówić o pokoleniach literackich. Charakterystyczne było założenie, że można formułować wnioski, na kształt teorii Darwina. Rodzaje i gatunki to próba przeniesienia terminologii z nauk przyrodniczych. Używano takich pojęć jak starość, młodość, ewolucja, rodzaj, gatunek, itd. Początkowo pokolenie funkcjonowało w badaniach historyczno - literackich. Dopiero na początku XX wieku pojęcie „pokolenie” nabrało charakteru kulturowego.

Jest w refleksji literaturoznawczej sporo pojęć myślenia o literaturze. W 1928 roku - Karol Manhein odnosi je do kultury społeczeństwa. To pojęcie zatraca swój związek z biologią i jej kierunkami. Tak też jest obecnie w literaturze. Jest wiele pojęć i terminów zaczerpniętych z dziedzin biologicznych, np. w kwiecie wieku, jesień średniowiecza. Te pojęcia noszą w sobie ukryty sposób wartościowania. Stanisław Pigoń, historyk, stosował odwołania biologiczne, przyrodnicze. Metafory biotyczne często odwołują się do ciała człowieka w wieku rozwoju.

Kazimierz Wyka napisał w 1938 roku Pokolenia literackie, książka istniała tylko w rękopisie (wzbudzała kontrowersje), który uległ zniszczeniu (spłonął - myślano, że myśli Wyki przepadły). W latach 70-tych odnaleziono jednak maszynopis. Książka ukazała się po śmierci Wyki w 1975 roku i do dzisiaj jest ważną publikacją. Opowiada on historię literatury XIX w, wykorzystując kategorię pokolenia jako klucza porządkowego. W odniesieniu do literatury romantyzmu podzielił ją na dwie generacje.

XVIII / XIX → PIERWSZA GENERACJA

Jest to generacja Mickiewicza. Istotne jest wspólne doświadczenie historyczne (powstanie listopadowe) i towarzysząca atmosfera spisku, tajnych związków (koła filomatów, filaretów na Uniwersytecie Wileńskim). Istotne dla pojęcia pokolenia jest fakt podlegania tym samym doświadczeniem historycznym (Mickiewicz - 1798, Goszczyński - 1801, Mochnacki - 1804, Słowacki -1809, Krasiński - 1811).

Formy preferowane przez pierwsze pokolenie:

- ballada,

- utwór liryczny: elegia, pieśń, dumanie, wspomnienie,

- powieść poetycka nawiązująca do Byrona.

Są tu poeci emigracyjni, rozwijają epopeję romantyczną, dramat romantyczny, poemat dygresyjny.

XIX → DRUGA GENERACJA (PÓŹNIEJSI ROMANTYCY)

Generacja Norwida (urodzeni około 1820 roku), należeli do niej: Norwid - 1821, Żmichowska - 1819, Edward Dembowski - 1822, Teofil Lenartowicz - 1822, Kornel Ujejski - 1823, J. I. Kraszewski - 1812. Zaczęła się kształtować w latach 40-tych. Dla tej generacji ważnym wydarzeniem historycznym jest Wiosna Ludów, noc Paskiewiczowska.

Noc paskiewiczowska to okres w historii Polski datowany na lata 1831 - 1856 (właściwie trwająca do 1857). Swoją nazwę wziął od osoby Iwana Paskiewicza, który decyzją cara Mikołaja I został namiestnikiem Królestwa Polskiego w 1832 (Statut Organiczny) po upadku powstania listopadowego w 1831. Okres ten charakteryzuje się wzmożeniem represji politycznych oraz sankcji gospodarczych wobec Królestwa Polskiego ze strony Rosji. Po śmierci Paskiewicza w 1856 kurs polityki rosyjskiej nie zmienił się w sposób zasadniczy aż do chwili wybuchu powstania styczniowego w 1863 roku.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Noc_paskiewiczowska

Musieli zająć stanowisko wobec tego wydarzenia, mimo, iż byli już świadomymi pisarzami. Ich programy, poglądy krążyły wokół Wiosny Ludów. Tu nie ma radości, nadziei. Pokolenie Norwida kształtowało się w nocy, kres Wiosny Ludów to kres nadziei.

Jest to pokolenie samouków. Norwid nie ukończył żadnej szkoły, choć wiele zaczął, praktycznie całe życie był samoukiem.
W 1841 roku powstaje oda, przez którą Norwid neguje Mickiewiczowski utwór „Oda do młodości”.

Rozwijają się w tym czasie formy charakterystyczne dla romantyzmu. Dla II generacji charakterystyczna jest powieść (Narcyza Żmichowska, Józef Ignacy Kraszewski).

Poezja Norwida, Lenartowicza stawiała na oryginalne formy przekazu. Inni powtarzają doświadczenia pierwszej generacji.

Kategoria pokolenia daje kompromisowe wyjście w zaistniałej sytuacji określenia podziału dziejów. Ta kategoria do dziś jest niesłychanie aktywna w badaniach literaturoznawczych.

Danuta Zawadzka w O A. Malczewskim i odludkach stara się umieścić spornych twórców w odpowiednim dla siebie miejscu
w historii. Jest to próba wyróżnienia jeszcze jednej generacji: starych ułanów (pokolenie przedmickiewiczowskie, pokolenie klęski 1812 r.). Zaliczyć do tego pokolenia można Aleksandra Fredrę - 1793, urodzonego przed Mickiewiczem, a także Malczewskiego - również 1793.

Pokolenie literackie (także: generacja literacka) - pojęcie stosowane w literaturoznawstwie opisujące populację twórców
i odbiorców będących w podobnym wieku. Przedstawicieli danego pokolenia, poza metryką, łączą także trzy wspólne cechy:

- Wydarzenie społeczne, najczęściej polityczne, z którego wynikło ich wspólne postrzeganie rzeczywistości. Sytuacja taka nazywana jest "przeżyciem pokoleniowym". W historii literatury polskiej XX wieku takimi wydarzeniami były m.in.: odzyskanie niepodległości w 1918 roku, II wojna światowa, odwilż gomułkowska, powstanie Solidarności, stan wojenny oraz zmiana ustroju w 1989 roku.

- Wspólna estetyka, spajająca przedstawicieli danego pokolenia, ogłaszana najczęściej w postaci wspólnie sformułowanej poetyki lub jako manifest założonej grupy literackiej.

- Opozycyjny stosunek do innych, starszych pokoleń i grup literackich, przede wszystkim do reprezentowanych przez nich poglądów artystycznych i/lub społecznych. Nowe pokolenie literackie posiada własną poetykę, którą promuje m.in. dzięki własnym wydawnictwom
i czasopismom.

W przeciwieństwie do grupy literackiej tego typu pokolenie nie jest sformalizowane.

Do pokolenia literackiego czasami zalicza się także twórców, którzy metrykalnie są starsi od nowych poetów i pisarzy, jednak w pewnym momencie zmienili swoją poetykę czy poglądy artystyczne. W ten sposób ich ewolucja zbiegła się z postulatami artystycznymi nowego pokolenia literackiego. Przykładem zaistnienia takiej sytuacji jest twórczość Leopolda Staffa, zwanego poetą trzech pokoleń. Zjawisko pokolenia literackiego po raz pierwszy uwidoczniło się wyraźnie w okresie romantyzmu.

Antoni Potocki w swojej publikacji Polska literatura współczesna (1912) opisał za pomocą tego pojęcia historię literatury, charakteryzując ją przede wszystkim jako występowanie kolejnych generacji twórców, którzy zastępowali poetyki starszych pokoleń nowymi ideami

http://pl.wikipedia.org/wiki/Pokolenie_literackie

Wykład 2

Romantyzm

Nazwa ROMANTYZM (teoria Łempickiego) funkcjonowała w wersji odmiennej „romantycyzm” (podobnie jak klasycyzm).

Przejawiała się wtedy moda na mnożenie wyrazów zakończonych na -izm, -yzm.

Władysław Tatarkiewicz Romantyzm, czyli rozpacz semantyka będąc wypowiedzią z XVII i XVIII wieku stworzył pojęcie romantyzmu w dwudziestu pięciu wersjach, za każdym razem ten termin wskazuje na inne zjawisko m.in.:

• dotycząca uczucia - jest ono najważniejsze;

• dotyczące wyobraźni: „oko duszy”, jako działanie wyobraźni; duchowa natura sztuki, imaginacja stwarza obraz rzeczywistości, stwarza rzeczywistość, poezja i sztuka to rzecz wyobraźni;

• poetyczność, jako najwyższa wartość, cecha poezji, literatury,

ROMANTYCZNY = POETYCKI, POETYCZNY

W ramach tych kręgów znaczeń można szukać odmian. Romantyzm to dawanie duchowej przewagi nad formą (wg Hegla). Nazwa romantyzm wiąże się z uznaniem poetyczności w opisie rzeczywistości. Pojawia się pragnienie przebywania w sferze duchów.

Romantyzm to:

• przewaga zainteresowań etycznych nad estetycznymi (ballady, Konrad Wallenrod, Grażyna). Silna jest tęsknota do tego, co dobre. Mickiewicz zaczyna od manifestów etycznych - Grażyna, Konrad Wallenrod.

• przeświadczenie o niesprawiedliwości świata, katastrofizmie;

• bunt przeciw przyjętym regułom, bunt, który zmierza w kierunku wolności (liberalizm);

• walka romantyków z klasykami;

• indywidualizm (wczesny romantyzm) - Gustaw, Wacław, Konrad Wallenrod, to postaci zbudowane na wzór Giaura;

• przedstawiał swoje widzenie świata i rzeczy, subiektywizm w literaturze i sztuce każe postępować z duchem czasu;

• chęć dotarcia do głębi bytu;

• symbolizm (usymbolicznianie literatury), → od alegorii ku symbolowi;

• nie stawianie sztuce żadnych granic w doborze treści;

• uznanie wielorakości form literatury i sztuki;

• nastawienie wrogie wobec standaryzacji, uniwersalizacji;

• wzorowanie się na naturze, natura jako słowo klucz (ona jest nieustandaryzowana, dzika, nieokiełznana);

• ucieczka od teraźniejszości, ucieczka w świat utopii;

• ciąg pojęć związanych z ruchem, dynamizmem, uwielbienie rozmachu, pędu, skłonność do pochwały tego, co jest silnym działaniem, sztuka, która silnie uderza w ludzi (wzrusza);

• brak harmonii;

Głównym tematem jest konflikt. Romantyczna jest literatura i sztuka, która mówi o cierpieniu, wynikającym z konfliktu.

Nie ma jednolitego zespołu cech charakterystycznych dla całego okresu ROMANTYZMU

Kategorie, które pozwalają mówić o nowym ładzie romantyzmu to:

• WYOBRAŹNIA - badając literaturę romantyczną znajdziemy to samo pojmowanie poezji i wyobraźni poetyckiej - są czymś najistotniejszym, przekazywanie w dowolnej formie artystycznej swoich wrażeń i wyobrażeń.

• NATURA - wszędzie jest tak samo uprzywilejowanie ujęcie natury i jej związku z człowiekiem. Pojmowanie natury
  z człowiekiem dla poglądu na świat,

• SYMBOL - posługiwanie się symbolem i mitem, które mają wpływ na styl i literaturę romantyzmu.

Do dziś uczeni zadają sobie pytanie o początki romantyzmu.

Typologia podziału literatury na klasyczną (antyczną) i romantyczną (współczesna), zaproponowana przez jednego z braci Schleglów:

• KLASYCZNA - antyczna, nawiązująca do antyku, odnosi się też do klasycyzmu francuskiego XVIII w.

• ROMANTYCZNA - współczesna, tradycja bliska romantykom (Goethe, Schiller, Cervantes, Szekspir ).

Neohellenizm - kierunek w literaturze i sztuce XVIII w. nawiązujący do literatury i sztuki starogreckiej. Wczesny romantyzm był zarazem kolejnym odrodzeniem antyku, zwłaszcza greckiego, które rozwijało się jako neohellenizm. Romantycy mają jednak inne spojrzenie na literaturę antyku niż epoka oświecenia. Romantycy przeciwstawiają Homera Wergiliuszowi. Romantycy wybierają Homera - archaiczna Grecja. Tradycja opierająca się o mit, gdzie traktowano go jako żywą wiarę. Nie wybierali Wergiliusza, bo on czerpał z Homera. Jego Eneida podobna była do Iliady i Odysei Homera, był więc wtórny. Neohellenizm prowadzi do apologii starożytnych czasów. Cała poezja północy jest wielką poezją twórczości Homera. Następuje moda na prymitywizm w literaturze i sztuce.

Dla Mickiewicza bycie Homerem swoich czasów to sięganie do pierwotności obrzędów, tradycji, tak jest w Grażynie, Dziadach (apologia archaicznych czasów).

Romantyzm - nazwa wyprowadzona od „romans” szczególne znaczenie książki, tekstu, dominacji przeżyć literackich, prymat literatury nad życiem, trwa tzw. literaturyzacja życia - życie kształtuje się na wzór literatury, życia bohatera literackiego, np. moda na żółte fraki, samobójstwa, jak w Cierpieniach młodego Wertera (romantyzacja zachowań), kult książki był powszechny w romantyzmie nawet w literaturze angielskiej, gdzie istnieje nazwa romantyzm.

Pytania do wykładu:

1. Wymień trzy podstawowe kryteria romantyzmu.

2. Wymień różnice charakterystyczne I i II generację.

3. Wymień przedstawicieli I i II generacji.

4. Wyjaśnij pojęcie ROMANTYZM w czterech różnych ujęciach.

Nurt w literaturze, sztuce i kulturze, którego dominacja przypada w Europie na okres między rewolucją francuską a Wiosną Ludów.
W Polsce umowną datę początkową (1822 r.) wyznacza wydanie pierwszej serii Poezji Mickiewicza, datą zamykającą jest wybuch powstania styczniowego w 1863 roku.

Tym co przesądziło o kształcie polskiego romantyzm była utrata niepodległości, koniec legendy napoleońskiej i ostateczne przypieczętowanie nowego porządku europejskiego na Kongresie Wiedeńskim w 1815 roku. Te najważniejsze w dziejach nowożytnej świadomości Polaków wydarzenia zdecydowały o konieczności zdefiniowania na nowo pojęcia narodu i jednostki, społeczeństwa i państwa, a także przeznaczenia i funkcji kultury, przede wszystkim literatury.

Młodzi polscy romantycy, traktowali bunt nie jako obowiązek młodości, czy modną pozę ale jako jedyny sposób odzyskania w pełni niezależnego bytu narodowego. Szukali oparcia w tym, co uznawali za odrębne, indywidualne, autentyczne i nieskażone przez cywilizację,
a zatem i politykę.

Pierwsze utwory Mickiewicza: Ballady i romanse w t. 1 Poezji oraz II i IV cz. Dziadów w t. 2 (1823) ujawniły nowe w literaturze polskiej jakości. Znana z twórczości preromantyków niemieckich kategoria "ludowości" w koncepcji Mickiewicza zyskiwała nową oryginalną interpretację. Lud był w niej nie tylko skarbnicą wartości, ale przede wszystkim nosicielem "prawd żywych", naiwnie i szczerze obcującym ze światem niewidzialnym. Lud reprezentował niewzruszoną prawdę uniwersalną, z którą racja indywidualna musiała wejść w konflikt.

Napięcie między jednostką a zbiorowością stanowić będzie, poczynając od Dziadów kowieńsko-wileńskich, dominujący rys polskiego romantyzmu. Doprowadzi to do narodzin szczególnego typu bohatera romantycznego, rozdartego pomiędzy osobistym szczęściem,
a powinnościami patriotycznymi (Szczęścia w domu nie znalazł, bo go nie było w ojczyźnie).

Mimo iż romantyzm zrywał z klasycznymi podziałami gatunkowymi, szybko wytworzył własne: balladę, powieść poetycką, dramat romantyczny.

Klęska powstania stała się momentem zwrotnym w rozwoju romantyzmu. Polska podzieliła się na "emigrację", skupioną przeważnie we Francji i "kraj", na który spadły ciężkie represje polityczne. Centralną postacią tej fazy romantyzmu polskiego był Adam Mickiewicz, kreowany przez współczesnych na duchowego przywódcę narodu. Mickiewiczowska koncepcja Polski-Chrystusa Narodów i jego wizja społecznej roli poety naznaczyła zbiorową świadomość Polaków na ponad sto lat. Jego koncepcja poezji i języka poetyckiej wypowiedzi stała się dla innych twórców punktem odniesienia, w opozycji do którego zmuszeni byli budować własną poetykę (choć pomniejsi poprzestawali na mniej lub bardziej udolnym naśladownictwie) . Szczególnie wyraźnie widać to w rozwoju twórczym Juliusza Słowackiego . Osobne miejsce w krajobrazie romantyzmu polskiego zajmuje Zygmunt Krasiński ze swą oryginalną koncepcją romantycznego historyzmu
i odmienną interpretacją chrześcijaństwa.

W cieniu wielkiego romantyzmu emigracyjnego druga i trzecia generacja romantyków stworzyła w kraju poezję spisku i powstania. Stoczywszy walkę z naśladowcami lamentów nieszczęśliwego kochanka z IV cz. Dziadów poeci ci usiłowali narzucić współczesnym inny kanon poezji, przeciwstawiającej "miłosnym pieniom" męski czyn, odrzucającej bezpłodne marzenia dla walki i zwycięstwa w boju za ojczyznę. Rolę wieszcza takiej poezji pełnił w kraju Kornel Ujejski. Obok niej rozwijała się poezja romantycznej ludowości (Teofil Lenartowicz, Władysław Syrokomla).

Późnym dzieckiem romantyzmu był Cyprian Kamil Norwid, pierwszy znawca i twórczy krytyk słynnych poprzedników. Jego twórczość wykracza poza romantyzm. W 1865 w przedmowie do cyklu Vade-mecum Norwid dowodził, że poezja pol. znalazła się "w krytycznej chwili", że romantyzm doszedł już do swego kresu, że zatem przyszedł czas aby zdjąć z literatury polskiej obowiązki, które nie należą do dziedziny sztuki, aby mogła powstać sztuka odpowiedzialna za siebie jako za sztukę, poezja nastawiona na poezję jako celową organizację języka. Taką poezję sam Norwid uprawiał, tworząc nowoczesną polską poezję intelektualną.

DATA: 18-01-2009 r.

• Łempicki Świat rzeczywisty i świat książek

Nazwa romantyzm pochodzi od nazwy „powieść romantyczna”. Niezwykle ważna w tej epoce jest literatura. Romantyków polskich wychowują książki. O biografii twórcy decyduje literatura, dochodzi do literaturyzacji życia, czyli przejmowania zachowań bohaterów literackich (zwłaszcza widoczne było to na podstawie Cierpień młodego Wertera - moda na samobójstwa, specyficzny ubiór).

Epoka (zwłaszcza pierwsza generacja romantyków) jest zdominowana przez literaturę: Mickiewicz, Krasiński, Norwid. Mamy do czynienia z kultem arcydzieł: Homer, Biblia, Jerozolima wyzwolona Tassa, Horacy, Petrarka. Poprzez wiedzę o literaturze rodzi się sztuka interpretacji. Docenia się dzieła wcześniejsze, Mickiewicz wręcz wielbił Horacego i cenił Petrarkę, wykładał w Lozannie literaturę łacińską. Norwid pisał o jedynej rzeczywistości, która go interesuje - o literaturze. Wszyscy są świadomi tradycji literackiej.

Przełom romantyzmu, utwory przełomowe to:

- Ballady i romanse,

- Sonety krymskie,

- Maria,

- Konrad Wallenrod.

Przełom to zmiany w literaturze. Doba prześwitu romantycznego o zawiązkach. Pojawia się pytanie: czy preromantyzm to jeszcze oświecenie czy może już romantyzm?

Przełom (zmiana w literaturze) romantyzmu (Ballady i romanse, Maria, Konrad Wallenrod) - istnieją dwie koncepcje przełomu:

1. EWOLUCYJNA - proces, w trakcie którego zachodziły przeobrażenia na zasadzie ewolucji (dwoista natura, heterogeniczność literatury (J. Kleiner, R. Przybylski, Chrzanowski). Ewolucja kumulatywna (tzw. dolewanie nowego wina do starych dzbanów).

1. REWOLUCYJNA - zerwanie z tradycją i teraźniejszością na drodze rewolucji, nagły zwrot w punkcie myślenia twórców romantyzmu (Żmigrodzka, Straszewska, Kowalczykowa).

Kontrowersję potwierdzają różnego rodzaju teksty naukowe z teorii literatury. Polemika dotyczyła również preromantyzmu.

„Czas nareszcie przestać pisać o sztuce…” głosił Mochnacki (listopad 1830), bliższy drugiej koncepcji. Pokazuje bardzo bliski stosunek literatury z rewolucją. Zerwanie z tradycją i rzeczywistością.

Jeżeli czytamy samą literaturę, to rzecz już nie jest taka oczywista. O sile przełomu decyduje przekształcanie literackiego dziedzictwa, modyfikowanie i modernizacja tradycji literackiej. Ukazuje się dzieło w chwili wybuchu powstania. Zrywa się ciągłość z tradycją. Ma miejsce urzeczywistniona rewolucja. O przełomowości w literaturze decyduje przekształcanie, modyfikacja tradycji, w tej sytuacji nowatorstwo poezji będzie śmielsze. Aktywny stosunek do modyfikowania tradycji widoczny jest też w Balladach i romansach.

Można wyróżnić tradycję aprobowaną i negatywną (klasycyzm polski) tradycję literacką.

W oświeceniu można znaleźć nurt bardzo bliski Mickiewiczowi - tradycję oświeceniowego sentymentalizmu. Siła oddziaływania jest bardzo silna. Polski sentymentalizm cechował styl, który polegał na zdrobnieniach, których jest bardzo dużo. I które właśnie wskazują na sentymentalizm oświeceniowy. Tę cechę stylu zapożyczył Mickiewicz.

Przykład Pierwiosnek - młodzieńcza maniera Mickiewicza (zdrobnienia - emocjonalny stosunek do rzeczywistości, powiązanie i związanie człowieka z rzeczywistością, ze światem). Kategoria uczucia i miłości przyszła właśnie z tego.

Natura jest światem przedstawionym w balladach i romansach z regionów gatunków sentymentalnych. Stamtąd są też niektórzy bohaterowie (Świtezianka = Laura i Filon), miłość, przyroda, uczucie. Świat jest znany z autopsji… Charakteryzuje go dwoistość czasu, wcześniej takie coś nie miało racji bytu.

Zdrobnienia nie pełnią już roki symbiozy człowieka i natury, ich bliskości.

Tajemnica jest nową kategorią estetyczną, zastąpiła ona oświeceniową zagadkę, którą można było rozwiązać, a tajemnicę poznają tylko wybrani (np. Karusia). Powstaje nowy typ bohatera szalonego, którego szaleństwo nie jest związane z psychiką. W akcie uniesienia bohater ma kontakt z duchami, z Bogiem (Karusia, Konrad, Kordian). Noc jest nocą mistyczną - poezja jest poezją nocną, wszystko się dzieje w nocy (Maria, Dziady). Noc przywędrowała z oświeceniowych gatunków tzw. „dumy” (Niemcewicz, Karpiński). Mickiewicz czytał „dumy”, np. Alondzo i Helena Niemcewicza.

DUMA - liczne epitety, dialogi, opisy; memento mori - nawiązanie, groza, kara za grzech, forma oczyszczenia, groteska, świat nadprzyrodzony, tajemnica, północna pora; narracyjność.

Duma - gatunek epicko-liryczny o tematyce historyczno-bohaterskiej lub obyczajowej, występujący np. w literaturze ukraińskiej. Dumy wywodzą się z tradycji ludowej. Mają charakter recytatywny, układ wierszowy zbliżony jest do rosyjskich bylin, wykonywane są przeważnie przy wtórze bandury, liry lub kobz. Tematyka to najczęściej opis walk Kozaków z Tatarami, Turkami, Polakami i Rosjanami oraz czyny historycznych i legendarnych bohaterów. Dumy ukraińskie powstawały między XV a XVII w. Przekazywane były w tradycji ustnej, co spowodowało że występują one w wielu wariantach. Zapis dum przypada na wiek XIX.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Duma_(literatura_ukrai%C5%84ska)

Cechy gatunku - duma:

- kara za grzech i forma oczyszczenia (katharsis),

- groteskowe ujęcia,

- występowanie świata nadprzyrodzonego,

- tajemnica jako kategoria,

- narracyjność, zdarzenia w centrum uwagi,

- kategoria czasu.

Spotkanie dumy i sielanki pod piórem Mickiewicza stworzyło ballady. Należy ona do epiki - narracyjność, liryki - uczuciowość, i dramatu - dialog, sceniczność (utwór trójwymiarowy). Mickiewicz tworzy nową rzeczywistość. Udowadnia, że w tworzeniu chodzi o ewolucyjny rozwój literatury (pierwsza koncepcja przełomu), który opiera się na tradycji.

Z wydarzeń historycznych możemy wnioskować o rewolucyjności tej epoki. Jednak rozpatrując budowę dzieł literackich dochodzimy do wniosku, że jest to proces ewolucyjny.

Szekspir odwołuje się do Platona, bo oko duszy pozwala widzieć ideę bezpośrednio. Szekspir był bardzo ważny dla romantyzmu. Mickiewicz sięga do Szekspira, ale również odwołuje się do Platona w swojej twórczości (platońskie oko duszy).

Mickiewicz znakomicie znał tradycję, która pozwoliła mu ukształtować nową formę, jaką jest ballada.

A. Mickiewicz To lubię

Mickiewicz świadomie posługuje się konwencją. Jest on znawcą literatury i historii literatury.

POEMAT OPISOWY

Poemat opisowy, utwór dydaktyczno-filozoficzny, którego istotą jest opis wybranych zjawisk przyrody, życia wiejskiego, zabytków kultury itp., bliski poematowi dydaktycznemu. Reprezentatywnym przykładem w Polsce jest Sofiówka S. Trembeckiego i Ziemiaństwo polskie K. Koźmiana.

IDYLLA

Sielanka (bukolika, idylla, ekloga, skotopaska) - gatunek literacki. Utwór poetycki, przedstawiający w sposób wyidealizowany uroki życia wiejskiego. Wysnuta z piosnek pasterskich stała się świadomie kreowanym obrazem utęsknionej, szczęśliwej natury - zdaniem badaczy gatunek jest specyficznym wytworem kultury miasta i ujawnia znużenie światem cywilizacji. Idylla odsłania beztroskie, spokojne i pogodne życie, spełnione przez miłość. Sielanka ma najczęściej kształt lirycznego monologu, poprzedzonego lub przeplecionego opisem bądź dialogiem. Gatunek często ukazuje świat mitologiczny. Nierzadko też ujawnia się w utworach sielankowych temat śmierci, zwłaszcza w formie słynnego toposu "Et in Arcadia ego". ("I ja w Arkadii" to napis na grobowcu.)

Gatunek w postaci dojrzałej i mistrzowskiej ukształtował grecki poeta Teokryt (III w. przed Chrystusem), jego utwory ukazywały realistyczne obrazki z życia pasterzy, bądź stanowiły formę zabawy literackiej. W literaturze rzymskiej Wergiliusz potraktował sielankę jako obraz życia pasterzy w idealnej krainie - Arkadii. Tę tradycję ponawia europejski renesans, a zwłaszcza barok (także w obrębie barokowego klasycyzmu XVII w.). W epoce baroku ton idylliczny ujawnia się też w malarstwie (Nicolas Poussin i obraz Et in Arcadia ego, z którego pochodzi topos o tej samej nazwie) i muzyce (opera Claudia Monteverdiego Orfeusz).

W literaturze polskiej uprawiana w renesansie (Jan Kochanowski i zwłaszcza Szymon Szymonowic, który uprawiał sielankę realistyczną - sceneria i same wydarzenia przedstawione były realistycznie, dał dojrzałą postać gatunku i nadał mu polską nazwę), baroku (Szymon Zimorowic, Józef Bartłomiej Zimorowic, Samuel Twardowski) i oświeceniu ( klasycysta Adam Naruszewicz; poeci sentymentalizmu: Franciszek Karpiński i Franciszek Dionizy Kniaźnin). Ton idylliczny ujawnia się w utworach, które nie podejmują modelu gatunkowego sielanki, wielu innych autorów - jak Mikołaj Rej (pisany prozą Żywot człowieka poczciwego), barokowa poezja ziemiańska (i tworzące osobny gatunek poematy tytułowane Votum, np. Zbigniewa Morsztyna), Elżbieta Drużbacka (i Pochwała lasów).

Sielanka wpłynęła też na romantyzm, w tym na poglądy estetyczne (słynna rozprawa O klasyczności i romantyczności) i poezję (poemat Wiesław) Kazimierza Brodzińskiego oraz twórczość polemicznie sięgającego do tej tradycji Adama Mickiewicza (którego Pan Tadeusz ma w sobie jednak także tonację idylliczną). Ślady tradycji sielankowej - jako ton, klimat utworów - sięgają nawet wieku XX: to Maria Komornicka i jej późny zbiór rękopiśmienny Xięga poezji idyllicznej, Czesław Miłosz i Świat. Poema naiwne, wiersze Józefa Czechowicza oraz wielu innych autorów).

http://pl.wikipedia.org/wiki/Idylla

Mickiewicz ma złożony stosunek do sentymentalizmu. Rola tradycji sentymentalnej ma duży udział w budowaniu tradycji romantycznej.

Tradycja sentymentalna w budowaniu przełomu romantycznego.

Jest ona komplementarna wobec epoki. Sentymentalizm tworzy poemat z jego cechami, a jednocześnie podkreśla znaczenie dystansu wobec literatury, która nie chce mówić o historii. Stosunek Mickiewicza jest dwuznaczny. Potępia za to odwrócenie się od historii, a jednocześnie sam ulega tradycji, która odwraca od historii. Pisarze w lit. powszechnej powracają do idei Pana Tadeusza. Sentymentalizm pyta o to, co zostało z romantyzmu (konwencje, wielki temat miłości - kultura popularna wskazuje na ich żywotność). Romantyzm tworzy nowoczesne pojęcie tradycji, jako przekształcanie dziedzictwa. Przełomowe są też sonety krymskie, miały one negatywną recepcję w obozie klasyków. Sentymentalizm współtworzy nawet Pana Tadeusza na emigracji, czyli długo po przełomie romantycznym.

Nie akceptowano:

- stylu,

- miejsca,

- ogólnie.

Pytania do wykładu:

1. Jaki był stosunek Mickiewicza do sentymentalizmu?

2. Dwie koncepcje przełomu?

3. Jakie europejskie dzieła wpłynęły na polskich romantyków?

4. Cechy rodzajowe dumy.

5. Wyjaśnij, z jakich dwóch gatunków powstała ballada?

6. Jakie cechy dumy i sielanki przeniósł Mickiewicz do ballad?

7. Trójrodzajowość?

8. Odległe tradycje wpływające na twórczość romantyków?

9. Typ bohatera szalonego?
   

DATA: 14-03-2009

Nie akceptowano „Sonetów krymskich”.

Przełomowy charakter miał gatunek powieści poetyckiej:

• Konrad Wallenrod (1828) A. Mickiewicza,

• Maria (1825) Antoniego Malczeskiego,

• Arab Juliusza Słowackiego,

• Jan Bielecki. Powieść narodowa polska oparta na podaniu historycznym Juliusza Słowackiego,

• Żmija Juliusza Słowackiego,

• Lambro. Powstańca grecki. Powieść poetyczna w dwóch pieśniach (powieść napisana przez Juliusza Słowackiego
  w Paryżu w roku 1832. Jej pierwodruk ukazał się w trzecim tomie Poezji wydanych w 1833 roku).

Powieść poetycka wnosi nową koncepcję bohatera: byroniczny (zależność literatury romantycznej z twórczością Byrona, podkreśla to bohater, który sam chce decydować co jest dobre, a co złe, odnaleźć ich źródło. Bohater taki skłócony jest
z rzeczywistością i siebie uważa za źródło wiedzy).

• Giaur,

• Korsarz,

• Wędrówki Childe Harolda…

są to postaci, które realizują współczesny (dziewiętnastowieczny) mit Kaina, Prometeusza, Lucyfera. Są to bohaterowie zbuntowani, napiętnowani, przeklęci, naznaczeni są sceptycyzmem. Mickiewicz mówił, że Byron jest Napoleonem pisarzy - jest to wielkie docenienie przez polskich pisarzy. Pisarzy dziwi to docenienie Byrona, który w lit. angielskiej nie odgrywa tak ważnej roli. Mówi też, że bohaterowie Byrona mają sumienie.

Nie można ominąć innego angielskiego pisarza Waltera Scotta - autora powieści historycznej. Od niego twórcy polskich powieści poetyckich nauczyli się zasady kolorytu. Chodzi o to, że język, jakim napisany jest utwór odciska ślad miejsca, z jakiego wywodzi się autor (wszystkie jego powieści). Związanie z tzw. Małą ojczyzną - widać to.

Wszystkie powieści poetyckie stworzone w Polsce mają swoisty podtytuł - epitet regionalizacji, np.: powieść litewska, ukraińska, wielkopolska, itd. Nie musiało to być miejsce urodzenia pisarza. W powieści poetyckiej istotne jest pochodzenie biologiczne autora:

• Litwa Mickiewicza,

• Ukraina Malczewskiego.

Akcja poematu klasycznego dzieje się w świecie Śródziemnomorskim. Nie koniecznie znanym autorowi z autopsji, ale
z encyklopedii i mitologii. W powieści poetyckiej istotny jest świat, z jakim związany jest autor dzieła. Ważne są doświadczenia pisarza.

Jako pierwsza zaistniała Grażyna (1822), pochopnie zaliczona do gatunku powieści poetyckiej (sytuuje się ona bowiem między oświeceniową epopeją z powieścią poetycką). Obcujemy w niej z systemem narracji wcześniejszej - z przeszłości:
z narratorem wszechwiedzącym (plany w opisie - od ogółu do szczegółu). Jest to typ narracji przedromantycznej, trzecioosobowej, zaczerpniętej z historii. W Grażynie są luki fabularne, sami musimy zrekonstruować znaki fabularne. Zagadka leży u podstaw całej intrygi (z oświecenia: zagadka to jeszcze nie tajemnica). Często stosowana klasyfikacja Grażyny jest uproszczeniem. Nie wiadomo, kto jest głównym bohaterem utworu.

Tytuły romantycznych utworów bywają często przewrotne i mylące i nie zawsze wskazują na głównego bohatera (np. Grażyna - a Litawor, Pan Tadeusz - a ksiądz Robak). Romantyczne samobójstwa nie zawsze miały konstruktywny cel. Często służyły zbiorowości, miały moc oczyszczającą (ale nie zawsze, bo np. czemu służy śmierć Wertera?).

Niezaprzeczalnie powieścią poetycką jest Konrad Wallenrod (1828) Adama Mickiewicza. Jego samobójstwo niczemu nie służy, nie zmywa nawet hańby rycerza, który dopuścił się zdrady. Trudno tu mówić o lukach fabularnych, ponieważ to utwór złożony z wielu innych utworów, które tworzą jeden utwór niejednorodny pod względem gatunku: ballady, opowieści, hymnu:

„Pieśń Wajdeloty”, „Opowieść Wajdeloty”, „Hymn” tworzą utwór, który nie jest jednorodny.

Jeszcze silniej poetykę fragmentu widać w Marii Malczewskiego (powstała w 1825 r.) - to pierwsza powieść poetycka (bohaterowie: Maria, Wacław, Miecznik, Wojewoda, Pacholę ze swoim nieustalonym statusem, czy należy do życia ziemskiego czy nadprzyrodzonego, wiecznego).

Utwór zaczyna się pytaniem: Ej! Ty na szybkim koniu gdzie pędzisz, kozacze? (…)

http://pl.wikisource.org/wiki/Maria_(Malczewski)

Słowacki w Beniowskim też przywołuje to pytanie. Narrator formułuje pytanie, bo nie ma wystarczającej wiedzy. Maria jest osadzona w tradycji rycerskiej - istotny był paralelizm światów (świat ludzi jest światem boskim). Już pierwsze słowa wskazują na nowy model gatunku.

Pierwszy wers. Narrator, który opowiada o świecie zadaje pytanie, nie wie, co się dzieje, nie jest więc już narratorem wszechwiedzącym, jest to narracja spersonalizowana - narrator przywołuje punkty widzenia poszczególnych bohaterów. Widzimy rzeczywistość tak, jak bohaterowie - każde z osobna - je widzą. Odwrócenie się narracji auktorialnej.

Mówimy o dialogiczności tego utworu, autor utożsamia się z każdą z postaci. Musimy ułożyć sobie panoramę poglądów.

Malczewski był czasami ważniejszy od Mickiewicza (dla drugiego pokolenia romantyków). Na Malczewskim wzorował się Norwid, który był pod jego wrażeniem. Z Marii właśnie uczył się estetyki milczenia. Fragment, pauza, przemilczenie jest niezwykle ważny. Nieustannie na nie trafiamy w postaci m.in. myślnika. Pauza również kryje swoje znaczenie, mówimy tutaj o poetyce milczenia. Od Malczewskiego nauczył się tego Norwid.

Narracja:

• każda sytuacja w Marii ma elementy statyczne (np. opis scenerii) i dynamiczne (wydarzenia),

• opowiada się w czasie teraźniejszym;

• narrator często zawiesza swoje sprawozdanie, oddając głos bohaterom, relacje narratora zastępuje m.in. monolog bohatera (podobnie jest w Giaurze, i w Panu Tadeuszu).

Świat wartości Marii lepiej przylega do światopoglądu romantycznego niż świat Grażyny. Maria zdominowana przez wartości oznaczające marność pesymizmu (uchodzi za jeden z najbardziej pesymistycznych utworów w twórczości polskiej). Nawiązuje do księgi Koheleta: „marność nad marnościami i wszystko marność”. Nie ma pamięci kategorii dawnych czynów.

Czytając Mickiewicza można powiedzieć, że pamięć jest wszystkim (stał on na straży pamięci, tradycji - Halban, Wajdelota, Dziady). Przeciwstawia się temu Maria Malczewskiego. Jest ona tak napisana by nie można było znaleźć niczego, co byłoby akumulowane. Nie ma w niej zbioru, motywu pamięci, nie ma rzeczy, która by pamięć kumulowała - jest tylko wiatr ukraiński, który wszystko rozwiewa.

Częścią charakterystyczną jest narastająca noc (kod obrazowy). Wacław jest typem bohatera byronicznego. Maria jest pełną realizacją cech gatunkowych powieści poetyckiej.

Strofa dantejska - tercyna dantejska - strofa trzywersowa o układzie rymów aba bcb ded…; zastosowana przez Dantego Alighieri w Boskiej Komedii.

Do powstania styczniowego Maria miała 26 wydań. W XIX wieku inaczej wygląda świadomość epoki, Maria jest wtedy utworem czytanym, podobnie jak w okresie międzywojnia (głównie w Galicji, była ona w kanonie lektur w gimnazjum). Do powstania styczniowego ma ona dwadzieścia sześć wydań. W XIX wieku Maria była synonimem romantyzmu. Była to pierwsza powieść psychologiczna, poetycka i narodowa.

Dzisiaj Marię studiują tylko poloniści, na studiach polonistycznych, na zajęciach historii literatury romantyzmu.

W czasach Mickiewicza wzór, stereotyp wsi szlacheckiej budowała właśnie Maria, dziś jest to już Pan Tadeusz.

Istnieje wiele nawiązań do Marii:

• Kulig,

• Jan Bielicki,

• Wacław, Słowackiego,

• Beniowski, Słowackiego,

• Assunta Norwida,

• O literaturze polskiej w wieku XIX, cz. 3, Maurycego Mochnackiego,

• Dymitr i Maria J. Korzeniowski,

• Córka Miecznika z 1849 r. K. Majeranowskiego (jest to szlagier teatralny tamtych czasów - tu Maria zostaje uratowana, wszystko kończy się dobrze).

Wszystkie te nawiązania do Marii zaprzeczają pesymistycznej wizji, jaka się w niej znajdzie. Ukraina zatem nie jest pozbawiona historii. Życie szlacheckie nie jest nicością. Nawiązania okrawają wątki metafizyczne, Mickiewicz mówił
o byronizmie przełamanym charakterem chrześcijańskim.

Mamy do czynienia z dwoma obliczami wczesnego romantyzmu:

• mickiewiczowskie w Balladach i romansach, Grażynie (prymat zbiorowości, koncepcja ładu, oswojenie katastrofy);

• malczewskie: w Marii (pesymizm, kapitulacja przed tajemnicą świata, metafizyka, indywidualizm).

Pytania do wykładu:

1. Wyznaczniki powieści poetyckiej.

2. Cechy bohatera byronicznego?

3. Kto nawiązał do Marii?

4. Cechy narracji Marii?

5. Grażyna jako utwór nawiązujący do epoki oświeceniowej.
   

Wykład 2

Romantyzm polistopadowy - Dziady A. Mickiewicza:

Po roku 1830 formy wczesnego romantyzmu (ballada, powieść poetycka) stają się mniej ważne. Nie one decydują o kierunku rozwoju literatury. Powstają formy większe. Gatunkami, które decydują o rozwoju literatury są dramat romantyczny, epopeja romantyczna, poemat dygresyjny, które mogłyby ustalić pamięć zbiorowości narodowej. Literatura angażuje się w życie społeczne. Mickiewicz jest świadomy tej potrzeby. Romantyczny indywidualizm zatracił siłę po 1830r.

Dramaty romantyczne:

• Dziady A. Mickiewicza - 1832 [opublikowany 1832],

• Kordian J. Słowackiego - 1833-1834 [opublikowany 1834],

• Nie-Boska komedia Z. Krasińskiego - 1833 / 1835 [opublikowany 1835],

• Irydion Z. Krasińskiego - 1834 [opublikowany 1836].

Mamy do czynienia z kontynuacją zainteresowań dramatem z I okresu romantyzmu. Dziady to kontynuacja. Wczesny romantyzm hołdował tragizmowi (ważna wartość estetyczna, która może przejawiać się w każdym gatunku). Mówiąc
o twórczości dramatycznej trzeba pamiętać, że na początku tragizm odgrywał bardzo ważną rolę. Przekonanie
o wyższości tragedii było dość powszechne. Tragediami mogą być różne gatunki. Tragizm, to nie jest już element estetyczny, ale powstaje nowy gatunek - nowa forma romantyczna.

• Istotna jest świadomość estetyczna Adama Mickiewicza; Dziady są najważniejszą powieścią romantyczną, reszta jest odpowiedzią na nie (np. Kordian).

• Mickiewicz mówi o założeniach gatunku, w wykładach o literaturze słowiańskiej. Lekcja 16 kursu trzeciego z 04 IV 1843 r. Mickiewicz mówiąc o dramacie nazywa go dramatem chrześcijańskim. Formułuje założenia gatunku, tworzy nową świadomość estetyczną.

• Realia sceniczne, wielka scena europejska, której mogą przyglądać się romantycy, obywatele świata.

• Realia krajowe: w teatrze króluje komedia, komedia jako szeroka rzeka, która podmywa założenia romantyczne (komedia nie jest formą romantyczną, dlatego ciężko jest czasami zakwalifikować A. Fredro do nurtu romantycznego, co jednak się czyni).

4 kwietnia 1843 na Collège de France Adam Mickiewicz wygłosił Lekcję XVI (kurs trzeci Literatur Słowiańskich) określaną jako ostatnia teoria dramatu romantycznego w literaturze europejskiej. Wykład dotyczył konkretnie analizy Nie-Boskiej komedii Zygmunta Krasińskiego, która pozwoliła na wyciągnięcie szerszych niż literackie, bo również historiozoficznych wniosków. Całość składała się na koncepcję tzw. dramatu słowiańskiego. Mickiewicz za Percy'm Bysshe Shelleyem, Samuelem Taylorem Coleridgem, Johannem Gottfriedem Herderem, Gottholdem Ephraimem Lessingiem, Jakobem Michaelem Reinholdem Lenzem oraz Johannem Heinrichem Merckiem głosił, iż odnowa współczesnego teatru nastąpić powinna poprzez zaakcentowanie jego pierwiastków narodowych.

Lekcja ta mówiła o Dziadach i o Nie-Boskiej komedii w kontekście świadomości estetycznej Mickiewicza. W swojej "Lekcji XVI” Odprawę posłów greckich Jana Kochanowskiego uznał Adam Mickiewicz za pierwszy polski dramat narodowy. Mickiewicz wspomina tradycję Homera. Należałoby na scenę wprowadzić poetę. Opowiadanie powinno być prezentowane za pomocą obrazów scenicznych. Nazywano je dramatycznymi epopejami.

Formy dramatu romantycznego - cechy ogólne (nie tłumaczą wszystkiego, jednak są bardzo istotne dla dramatu romantycznego):

• luźna kompozycja: dramatyczna;

• silnie eksponowany wątek autobiograficzny; figura bohatera skrywała figurę autora;

• temat narodowy.

Inne cechy dramatu romantycznego (na podstawie: Dziadów A. Mickiewicza):

• dramat romantyczny jest dramatem historycznym: występują postaci historyczne (dedykuje się im Dziady), autentyczne wydarzenia, np. proces;

• siła pamięci (dedykacja dla filomatów; pamięć ma silne oddziaływanie w dramacie romantycznym);

• dramat ma strukturę moralitetu, przypowieści (uniwersalność, mesjanizm: Dziady dzieją się zawsze i wszędzie), poeta nawiązuje do tekstów ewangelicznych, męki Jezusa, nadaje swojej wypowiedzi kształt chrześcijańskiej paraboli;

• dramat metafizyczny;

• czerpanie z tradycji epickich - bohater jest bohaterem epickim, który idzie, jest ciągle w drodze, przedstawiał on zawsze człowieka w działaniach zewnętrznych;

• epizacja - oddziaływanie środków rodzaju epickiego na rodzaj dramatyczny (np.: opowieść Jana Sobolewskiego
  o wywózce młodzieży);

• struktura narracyjna - ma swój początek i koniec, to struktura zamknięta, rozwija się z dialogu, opowiada, buduje pewną historię;

• istota święta dziady - polega na istocie pamięci, sakralizacja idei, ofiary;

Joachim Lelewel - broszura

• tekst mesjanistyczny - sakralizacja fragmentów.

Pytania do wykładu:

1. Jakie formy literackie dominują po 1830 roku?

2. Wymień znane ci dramaty romantyczne.

3. Podaj cechy wspólne dla formy dramatu romantycznego.

4. Epizacja dramatu romantycznego.

5. Teatralne doświadczenia romantyków.

6. Znaczenie lekcji XVI kursu trzeciego.
   

DATA: 18 IV 2009 r.

Dramat ironiczny - Dramat Słowackiego

Ironia - sposób wypowiadania się, oparty na zamierzonej niezgodności, najczęściej przeciwieństwie, dwóch poziomów wypowiedzi: dosłownego i ukrytego. W rozumieniu potocznym ironię utożsamia się z zawoalowaną kpiną, złośliwością, wyśmiewaniem, dystansem.

Wyróżnia się również postawę ironiczną, charakteryzującą się dystansem, spokojem, rozwagą w ocenie, brakiem zaangażowania, oziębłością emocjonalną.

Szczególną odmianą ironii jest ironia sokratejska - przypisywany Sokratesowi, utrwalony w dialogach Platona sposób prowadzenia dialogu, będący zarazem metodą docierania do prawdy.

Zastosowanie ironii

Ironia tragiczna (dramatyczna), wywodząca się z antycznego teatru greckiego, charakteryzuje sytuację, w której bohater - np. król Edyp
w tragedii Sofoklesa - nie zdaje sobie sprawy ze swojego rzeczywistego położenia, natomiast świadomość taką posiadają widzowie lub/i pozostali bohaterowie dramatu.

Ironia romantyczna, której koncepcję wypracowali filozofowie niemieccy (F. Schlegel, J. G. Fichte, F. Solger), wiąże się z zarówno
z postawą dystansu wobec świata i twórczości, eksponowaniem prymatu artysty wobec dzieła, traktowaniem twórczości literackiej jako gry, jak i z określoną konstrukcją utworu - m.in. łączeniem różnych konwencji literackich, form obrazowania czy stylów. Charakterystyczny dla tej odmiany ironii gatunek literacki to poemat dygresyjny, np. "Beniowski" Juliusza Słowackiego.

http://pl.wikipedia.org/wiki/Ironia

Dramat i epopeja romantyczna są wielkimi formami. Realizują literaturę adekwatną do systemu wierzeń.

Ważna terminologia:

• DRAMAT ROMANTYCZNY,

• EPOPEJA ROMANTYCZNA,

• DRAMAT IRONICZNY.

Romantyczni pisarze ironiści (Słowacki, Norwid) nie kontynuowali koncepcji romantycznej Mickiewicza. Nie są dramatami romantycznymi: Balladyna, Sen srebrny Salomei, Lilla Weneda.

Dramaty ironiczne Słowackiego:

• Balladyna 1834 (wystawiona 1840),

• Horsztyński 1835 (utwór bez tytułu - tytuł nadany przez wydawcę),

• Mazepa 1839,

• Lilla Weneda 1840,

• Krak (fragmenty) 1840,

• fragmenty poematu dygresyjnego Beniowski (1840/1841).

Niezwykle istotna w twórczości Słowackiego jest tradycja szekspirowska. Trzy powody nawiązywania romantyków do Szekspira:

1. Typ dramatyczności, nie respektującej w budowie dramatu arystotelesowskiego porządku,

• narzędzie do walki z klasykami,

Dramat nieregularny (zjawisko samo w sobie) - Szekspir wg Hugo to „Bóg teatru”, respektował regułę „wierności naturze”, stosunek do rzeczywistości, przyrody (klasycy zdradzili naturę na rzecz trzech jedności). Natura jest synonimem tajemniczej rzeczywistości.

Szekspir był pisarzem wielu uczuć - kochał i łączył przeciwieństwa (zasada przeciwieństw / literatura sprzeczności). Skłonność tą można dostrzec w dramatach romantyków.

Dramat szekspirowski był nieregularny. Czytać Szekspira nauczył romantyków Schleger. Wiktor Hugo wpisał w tradycję szekspirowską człowieka epoki chrześcijańskiej, który jest świadomy swojej dwoistości, rozdwojenia. Religia mówi, że żyje
w sposób wieczny, a zarazem duchowym. Dramat, w którym to, co wzniosłe łączy się z tym, co niskie przekształci się
w tragikomedię. Ważne jest postrzegania świata jako dwoistości. Zabawa w Szekspira polega głownie na przejęciu wizji świata, w którym rządzi chaos (najważniejsza jest tu ironia jako struktura tworząca). U podstaw struktury bytu leży fundamentalna sprzeczność.

We wszystkich utworach przejawiają się nawiązania do Szekspira. Maurycy Mochnacki miał zastrzeżenia co do Hamleta, który był sprzeczny w stosunku do założeń romantyzmu. Dotyczył on jednostki, a nie społeczeństwa.

Balladyna:

• łączenie ze sobą tego, co sprzeczne (za Szekspirem);

• Słowacki odmówił prawa do aktualności;

• dramat jest jedynie epizodem wielkiego poematu, który miał się wiązać z sześciu tragedii; konstrukcja tego pomysłu jest epicka;

• przemienia się w tragifarsę, tworzy tradycję groteski - błazeński Homer.

Mickiewicz powiadał, że dla jego dramatu istotna jest tradycja homerycka. Natomiast Słowacki, że dla dramatu ważny jest błazeński Homer. Słowacki tłumaczy Krasińskiemu i czytelnikom, w liście dedykacyjnym, który poprzedza utwór, dlaczego nie możliwe jest już istnienie tragedii romantycznej. Proponuje w zamian inna formę literacką. Balladyna stanowi epizod wielkiego poematu, który w założeniu pisarza miał się składać z 6 tragedii. Wzorem był Orland szalony Ariosta. Balladyna to pierwsza z tych tragedii. Orland szalony nie należy do tradycji homeryckiej, a raczej do tradycji groteski. Balladyna ma
w wielu swoich partiach elementy groteski. Estetyczną podstawą Balladyny mogłaby być tradycyjna teoria dramatu. Chodzi
w niej o parodię tradycyjnego teatru romantycznego. Poeta góruje nad światem ironii.

TEKST Horsztyńskiego http://pl.wikisource.org/wiki/Horszty%C5%84ski

Przykładem realizacji reguł dramatu ironicznego jest Horsztyński Juliusza Słowackiego (wydany pośmiertnie, pozostał
w rękopisie nieukończony), jest to bardzo surowy obrachunek z Rzeczypospolitą, neoromantyzmem. Napisany na wzór Hamleta.

„Piosenki świata zaczynają się od fałszywych akordów…”- początkowe słowa dramatu.

Komunikuje on inną wizję świata niż Dziady, Irydion itp. Powtarza się w nim cała struktura sceniczna, intryga. Główny bohater rozpoznaje, że w istocie świata mamy do czynienia z chaosem. Stanowi obrachunek z tradycją pierwszej Rzeczpospolitą i tradycją sarmacką. Jest to też dramat o niemożliwości czynu, świat historycznie skondensowany wśród Targowicy, czy konfederacji barskiej. Jest on mało znany. Ten dziwny dramat w wieku XX był bardzo często grany na deskach. Jest to dramat znakomity, jeżeli chodzi o sceniczność. Jest zbudowany z wielu konwencji, na tym polega dystans do tradycji literackiej. Jest świat zepsuty. Słowacki umiejętnie posługuje się pojęciem idylli, stylem sielankowym. Słowacki powtarza w utworze przestrzeń Soplicowa, by ją unicestwić. Ironia przejawia się w różny sposób, m.in. w odmianie retorycznej, który przejawia się w długich dialogach. Słowacki miał talent komediowy, w co wątpili krytycy.

Ironia retoryczna = ariostyczny uśmiech = homerycki błazen

Ironia wg Michała Głowińskiego: zob. http://czytelnia.onet.pl/0,1115038,5,do_czytania.html

Ironia romantyczna - pojęcie to wiąże się ściśle z osobą niemieckiego filozofa Friedricha Schlegla. Ironia romantyczna określa koncepcję postawy twórcy wobec świata, wyrażająca się w przekonaniu o dominacji fantazji twórczej, pojmowaniu aktu twórczego jako gry, w której zacieranie granicy między rzeczywistością a fikcją łączyły się z poczuciem supremacji twórcy wobec dzieła.

Podstawą do refleksji poetologicznych Schlegla w jego dziele Fragmenty krytyczne była twórczość Ludwiga Tiecka, a w szczególności jego przełomowe dzieło, udramatyzowana baśń ludowa Kot w butach: bajka dla dzieci w 3 aktach, z intermedium, prologiem i epilogiem. Właśnie zabieg Tiecka Schlegel nazywa ironią romantyczną. Znalazła ona później wyraz między innymi w twórczości Julisza Słowackiego, Cypriana Norwida czy Heinricha Heinego.

Pytania do wykładu:

1. Jakie były trzy powody nawiązania do Szekspira?

2. Wymień dramaty ironiczne Słowackiego.

3. Czym charakteryzuje się dramat ironiczny?

4. Literackie źródła dramatu ironicznego.

5. Balladyna jako dramat ironiczny.

6. Balladyna jako jedna z tragedii w rodzaju Ariosta.

7. Rola Hugo i Schlegla.
   

Wykład 2

Ironia, dramat ironiczny, dyskusja na temat ironii w literaturze jest doniosła, ważna. Polscy poeci, pisarze boją się używać tego pojęcia . W Polsce nie ma wielu świadectw dyskusji na temat ironii. Ironia ma antyczny rodowód:

• Eiron - typ bohatera, kłamca, symuluje, udaje niższość w czynach i słowach, by ośmieszyć rozmówcę i wygrać z nim spór,;

• Eironeja - odmiana udawania.

Ironia sokratyczna podlegała ewolucji, z czasem się stała rodzajem wypowiedzi, która miała dążyć do prawdy drogą demaskacji (Schlegel, Tick, Nowalis).

Obok ironii sokratycznej istniała ironia tragiczna związana z twórczością, jest wtedy, gdy wolna wola bohatera styka się z nieuchronnym losem, np.: Król Edyp.

W dramatach romantycznych ironia wyraża konflikt człowieka i jego losu, historii (wola bohatera - przeznaczenie).

Wielkim tematem jest „człowiek wobec historii”.

Teoretyczna świadomość ironii wykształciła się na kanwie romantycznych teorii - definicje były jednak subiektywne.

Ironia to psychiczne nastawienie, jako postawa charakteryzuje się postawą wobec rzeczywistości i przejawem tej postawy było poczucie sprzeczności, kontrastu i własnej wyższości ironizującego w wewnętrznym odczuciu.

Romantyczne teorie ironii:

• dla Fryderyka Schlegla rozumienie ironii (za Sokratesem) to dochodzenie do prawdy, odsłanianie tego, co fałszywe. Podział na byty idealne i realne, „nieskończona absolutna negatywność”.

• Hegel widział w ironii niebezpieczeństwo zniesienia teorii, dla niego była „zasadą bezprawia, absolutną samowolą, siłą niszczącą”. Doszukiwał się postawy życiowej.

Ironia jest środkiem literackim, służącym do budowania utworu w odpowiednio ukształtowany sposób. Ironia stwarzała atrakcyjne formy literackie, nowe sposoby na opisywanie rzeczywistości. Polscy pisarze woleli mówić o ariostycznym uśmiechu w twórczości literackiej. Nie wdawali się w dyskusję między Heglem a Schleglem. Mickiewicz nigdy nie wypowiedział się na ten temat.

Możemy mówić o trzech źródłach ironii romantycznej (doktryna artystyczna):

• ironia sokratyczna - zdobywanie wiedzy poprzez dialog;

• 
  ironia tragiczna - wolna wola bohatera styka się z nieuchronnym losem, podstawa konstrukcji tragedii;

• ironia retoryczna - sięga antycznych czasów, np. w pismach Cycerona: sposób mówienia, przedstawienie tego co się myśli i tego co się mówi.

Wspólne cechy tych trzech źródeł:

1. kategoria udawania;

2. kategoria niepowagi i iluzji.

Ironia romantyczna odegrała dużą rolę w rozumieniu ironii.
Do czasów Schlegla ironia była tropem poetyckim (Fragmenty
i Idee Schlegla - poglądy na temat ironii). Na terenie literatury romantycznej ironia była sposobem manifestowania inwencji twórczych (pisanie o pisaniu nazwane zostało przez Schlegla permanentną parabazą - chwilą, kiedy aktorzy starożytni po skończonym przedstawieniu zdejmowali maski, w celu ukazania sztuczności przedstawienia). Autor zwraca się do czytelnika, zwleka z akcją, pojawiają się dywagacje (cecha narracji romantycznej).

Poemat dygresyjny - to ważna forma pisarstwa romantycznego, gatunek, którego cechą jest właśnie permanentna parabaza. Ironia jest podstawą poematu dygresyjnego. Ironiczna wersja romantycznej epopei. Epika romantyczna ma dwa typy realizacji (dwa oblicza):

• 
  epopeja serio - klasyczna, heroiczna,

• epopeja błazeńska.

Twórczość Ariosta Orlan szalony http://pl.wikipedia.org/wiki/Orland_szalony

TREŚĆ: http://www.wbc.poznan.pl/dlibra/results?action=SearchAction&QI=C1E1F44A09FBCF2499769D09651F179F-2

Tradycje literackiej antycypacji - tradycja literacka poprzedzająca powstanie poematu dygresyjnego:

• oświeceniowe poematy heroikomiczne (Krasicki),

• (Stern) powieść „podróży”,

• twórczość Ariosta (ariostyzm).

Bliska Słowackiemu była tradycja powieści sternowskiej: nastawienie autotematyczne, a głównym tematem jest podróż.

Pierwsze poematy dygresyjne:

• Don Juan Byron (1823) - wzorzec gatunku,

• Eugeniusz Oniegin Puszkina

• Podróż zimowa

• Podróże do ziemi świętej z Neapolu (1836-1837) Słowackiego

• Beniowski (1841) Słowackiego

• 
  A Dorio ad Phrygium 1870 Norwida

• Emil na Gozdawiu Norwida

• QUIDAM. Przypowieść (1855-1857) Norwida Rodzaj dygresji norwidowskiej.

• Szczesna. Powieść (1854) Norwida

Poemat dygresyjny łączy się z poetyką fragmentu. Dygresja to odejście od głównego tematu.

Dygresje w Beniowskim dotyczą wielu spraw. Słowacki w Beniowskim bardzo dużo powiada o literaturze i o własnej twórczości, o współczesności, sytuacji politycznej. Utwór ten jest sporem z Mickiewiczem - można tam znaleźć aluzje do twórczości Mickiewicza i własnej Słowackiego.

Czytając Beniowskiego możemy traktować go jako źródło historyczne. Wskazuje na kryzys intelektualny polskiej emigracji, potępiał walenrodyzm.

Dramat dygresyjny Beniowski jest gatunkiem intertekstualnym. Wchodzi w relację z innymi gatunkami, tekstami literackimi, które wzmacniają jego znaczenie. Beniowski łączy się z szeregiem dzieł poprzednich. Utwór powstał 7 lat po powstaniu Pana Tadeusza i 10 lat po wybuchu powstania listopadowego (Pieśń V jest typowo antymickiewiczowska).

Poszczególne fragmenty Beniowskiego mogą istnieć autonomicznie:

• wielogłosowość - polifoniczność charakterystyczna jest dla poematu dygresyjnego;

• istotna jest podróż;

• istotne jest wspomnienie: kraju, ojczyzny;

• twórczość poety emigranta.

Beniowski - złożoność genezy:

• „Uczta” u E. Januszkiewicza,

• pieśń V charakter antymickiewiczowski,

• czynnik historyczny, socjologiczny .

Typowy bohater miał historyczny prototyp. Beniowski był powieścią która łączyła w sobie romantyczny dynamizm
z aktywizmem. Beniowski to tytułowy bohater (dynamiczny, brał udział w wielu historycznych wydarzeniach, ma w sobie coś z Fausta i coś z Don Juana), a za razem wprowadza liczne dygresje w imieniu Słowackiego. Słowacki unieważnia romantycznego bohatera.

ANTYCYPACJA [łac. anticipatio - uprzedzenie]

1. wyprzedzanie, przedwczesne realizowanie czegoś,

2. presupozycja.

psych. przewidywanie mającego nastąpić zdarzenia i przygotowywanie się do jego przyjęcia przez zajęcie określonej postawy; zakładanie czegoś z góry, przed zaistnieniem. [za:] Słownik wyrazów obcych .

17

HISTORIA LITERATURY ROMANTYZMU

prof. dr hab. Krzysztof Trybuś

Patrząc na idee romantyczne wydaje się, że mamy do czynienia z przełomem rewolucyjnym. Natomiast czytając utwory mamy wrażenie, że to ewolucyjność form znanych z oświecenia (konkretnie z sentymentalizmu).

Czym jest iron romantyczna?

Jak objawia się ironia romantyczna?

Dwa typy realizacji epiki.

Jaka tradycja powieści była bliska Słowackiemu?

---