Zespół Placówek Szkolno - Wychowawczo - Rewalidacyjnych w Cudzynowicach
Izabela Zaręba
Ćwiczenia śródlekcyjne ważnym elementem walki
ze zmęczeniem szkolnym
Wielkim problemem XXI w. jest ograniczenie ruchu. Również dzisiejsza szkoła nie stwarza uczniom idealnych warunków dla optymalnej wydajności pracy umysłowej, dla zdrowia i wypoczynku. Istnieje wiele przyczyn mających wpływ na pogorszenie zdrowia
i samopoczucia ucznia. Najważniejsze z nich to: przeładowane i często niedostosowanego do ucznia plecaki, mikroklimat szkolnych pomieszczeń i organizacja pracy umysłowej ucznia.
Do czynników wpływających niekorzystnie na wydajność pracy umysłowej można zaliczyć: dużą liczebność uczniów w klasie, złe warunki do prowadzenia zajęć ruchowych, hałas, zachwiany bilans ruchowy, przebywanie przez dłuższy czas w zamkniętych i dusznych pomieszczeniach, nieodpowiednie oświetlenie oraz niedostosowanie do wymiarów uczniów meble szkolne. Wymienione wyżej czynniki sprzyjają powstawaniu i pogłębianiu wad postawy, które nie tylko sprawiają bóle, cierpienia, lecz także obniżają ogólną sprawność fizyczną. W celu przeciwdziałania tym negatywnym zjawiskom zachodzi konieczność stosowania podczas zajęć lekcyjnych 2-4 minutowych przerw przeznaczonych dla przeprowadzenia ćwiczeń śródlekcyjnych. Ćwiczenia śródlekcyjne są bowiem najbardziej właściwymi formami organizacyjnymi dla odpoczynku i rekreacji dzieci. Chwilowe skierowanie uwagi na inne tory jest czynnym wypoczynkiem dla umysłu dziecka, co znacznie ułatwia proces przyswajania wiedzy. Podstawowym warunkiem powodzenia w nauce jest pełna sprawność fizjologiczna ucznia. Te dwie, trzy, lub pięć minut przeznaczonych na ćwiczenia śródlekcyjne zrównoważą pozorną stratę czasu lekcyjnego. Zaobserwowanie na lekcji przez nauczyciela objawów zmęczenia i znużenia, takich jak: spadek percepcji, braku skupienia uwagi, oznaki niepokoju lub apatii, są sygnałem do przerwania lekcji i rozpoczęcia ćwiczeń śródlekcyjnych.
Wykonanie kilku prostych ćwiczeń podczas zajęć przyśpieszy funkcje wegetatywne organizmu, da wypoczynek mięśniom, narządom zmysłów oraz rozładuje stan napięcia emocjonalnego, towarzyszący wielu zajęciom. To celowe skierowanie uwagi dziecka na inne tory jest czynnikiem dającym wypoczynek umysłowi i ułatwiającym proces przyswajania materiału nauczania.
Do funkcji ćwiczeń śródlekcyjnych zalicza się: odprężenie nerwowo - psychiczne, ożywienie funkcji wegetatywnych, a przede wszystkim pobudzenie czynności układu krążenia i oddychania, odciążenie analizatora wzrokowo słuchowego poprzez zmianę akomodacji oka ustawionego stale na jedną odległość, kształtowanie trwałego nawyku do aktywnego wypoczynku i regeneracji sił w czasie pracy umysłowej w szkole i w domu oraz korygowanie postawy ciała, (między innymi poprzez rozciągnięcie przykurczonych w czasie siedzenia w ławce mięśni klatki piersiowej i zmuszenie do pracy rozciągniętych mięśni grzbietu), które jest ważnym elementem profilaktyki wad postawy.
Głównym celem ćwiczeń śródlekcyjnych jest osiągnięcie przez ucznia stanu psychicznego i fizycznego odprężenia a nie rozwijanie sprawności motorycznej. Zatem ćwiczenia te powinny spełniać następujące funkcje: pierwsza z nich to funkcja relaksacyjna, polegająca na przeciwdziałaniu negatywnym skutkom znużenia i zmęczenia gromadzonego w ciągu dnia pracy, poprzez odwrócenie uwagi uczniów od zagadnień związanych z lekcją następuje odprężenie nerwowo - psychiczne organizmu dziecka. W czasie ćwiczeń relaksacyjnych następuje wspomniane odprężenie i uspokojenie organizmu. Przyswojenie sobie umiejętności relaksowania pozwala na jasny, obiektywny wgląd w samego siebie. Taki stan likwiduje niepokój, lęk, a wyzwala poczucie spokoju i pewności. W dalszej konsekwencji budzi to aktywność i chęć zdobywania osiągnięć oraz daje poczucie satysfakcji z życia i z twórczego działania. Do ćwiczeń relaksacyjnych często przygotowuje się muzykę, która pomaga pozbyć się stanów lękowych, obciążeń stresowych, z jakimi uczniowie przybywają na lekcje wychowania fizycznego. Bardzo ważne jest odizolowanie się od bodźców zewnętrznych i „wyciszenie organizmu”. Trafnie dobrana muzyka, słuchana wielokrotnie, ma działanie uspokajające. Druga to funkcja stymulacyjna, której istota polega na ożywieniu czynności wegetatywnych organizmu, pobudzeniu czynności układów oddychania i krążenia, analizatorów wzroku i słuchu.
Ruch pobudza rozwój organizmu. Jest głównym czynnikiem biologicznym stymulującym rozwój człowieka. Z ruchem nierozerwalnie jest związany rozwój życia psychicznego. Ruch rozwija samodzielność, zabawy i ćwiczenia w grupie uczą dzieci podporządkowania się obowiązującym normom i zasadom. Kolejną funkcję wymienia się funkcję korekcyjną, która polega na korygowaniu postawy ciała poprzez przyjmowanie prawidłowej sylwetki wymuszanej działalnością ruchową, szczególnie angażującą przykurczone mięśnie klatki piersiowej i rozciągającą mięśnie grzbietu.
Ostatnią znaczącą funkcją jest funkcja dydaktyczna, której istotą jest wyrabianie u dzieci
i młodzieży nawyku stosowania aktywnego wypoczynku w czasie pracy umysłowej, poprzez wykonywanie kilku ćwiczeń na lekcji, a także podczas pracy domowej. Aspekt ten jest bardzo ważny, ponieważ pozwala na utrzymanie zdrowia przez całe życie.
Przy wprowadzaniu ćwiczeń śródlekcyjnych zaleca się uwzględniać następujące wskazania organizacyjno-metodyczne:
1. Ćwiczenia śródlekcyjne powinno się organizować na każdej lekcji w momencie, kiedy nauczyciel zauważy pierwsze objawy zmęczenia i znużenia uczniów.
2. Czas trwania przerwy przeznaczonej na przeprowadzenie ćwiczeń wynosi 2 - 3 minuty
w klasach wyższych, w klasach niższych można go przedłużyć nawet do 5 minut.
3. Ćwiczenia śródlekcyjne przeprowadza się zawsze przy otwartych oknach,
a w pomieszczeniach o zanieczyszczonej podłodze należy unikać biegów, skoków oraz innego rodzaju ćwiczeń, które sprzyjałyby powstawaniu kurzu i wdychaniu go przez uczniów w czasie i po ćwiczeniach.
4. Niewielka ilość wolnego miejsca w klasie w znacznym stopniu ogranicza rozmach
i dynamikę ruchów ucznia, dlatego zestawy ćwiczeń powinny być proste i łatwe do wykonania nawet na niewielkiej przestrzeni.
5. Biorąc pod uwagę relaksacyjną funkcję przerw śródlekcyjnych należy dobierać ćwiczenia atrakcyjne, proste i znane uczniom, aby nie obciążać nadmiernie układu nerwowego na lekcji. Dążyć w czasie wykonywania ćwiczeń do wytworzenia atmosfery radości, pogody i swobody ruchu.
6. Przy opracowywaniu zestawów ćwiczeń śródlekcyjnych, oprócz uwzględniania specyficznych warunków pomieszczenia klasowego, należy brać pod uwagę wiek uczniów oraz treści programowe dla danej klasy.
7. Wśród ćwiczeń śródlekcyjnych powinny znaleźć się takie ćwiczenia, których wykonanie powoduje pracę mięśni szczególnie odpowiedzialnych za przyjmowanie prawidłowej postawy ciała podczas stania czy siedzenia.
8. Dla dzieci w wieku wczesnoszkolnym ćwiczenia śródlekcyjne prowadzi się głównie za pomocą metody zabawowej, naśladowczej, zadaniowej, w klasach starszych wprowadza się metodę ścisłą łącząc ją w dalszym ciągu ze wspólną zabawą, która dostarczy wiele emocji
i uśmiechu na twarzy uczniów.
9. Muzyka jako element wyjątkowo atrakcyjny i odprężający psychicznie powinna być wprowadzana w czasie ćwiczeń śródlekcyjnych w każdej formie, wzbogaca ona przerwę śródlekcyjną, poprzez wytworzenie odpowiedniego nastroju oraz rozładowuje napięcia emocjonalne.
Prowadzenie ćwiczeń śródlekcyjnych oparte jest na następującym toku:
-ćwiczenia szyi (ćwiczenia mięśni szyi to wolne lub szybkie skłony, skręty i krążenia głowy. Celem ich jest prawidłowe ustawienie głowy i kształtowanie naturalnych krzywizn kręgosłupa.
-ćwiczenia ramion (angażują mięśnie przede wszystkim obręczy barkowej, ramion, przedramion i dłoni. Są to wymachy, rzuty, wyprosty i krążenia jednorącz i oburącz, wykonywane w różnych kierunkach i różnym tempie)
-ćwiczenia tułowia pobudzają układ krążenia i oddychania, korygują postawę, zwiększają gibkość, elastyczność kręgosłupa. Jako podstawowe należy tu wymienić: skłony w przód,
w tył, skłony boczne, skręty, skrętoskłony i krążenia.
-ćwiczenia nóg mają na celu rozruszanie stawów kończyn dolnych. Są to chody, biegi, podskoki jednonóż i obunóż, wykonywane w miejscu i różnych kierunkach po klasie, zeskoki, przechodzenia pod i nad przeszkodą, kroki taneczne, a także specjalne ćwiczenia
przeciw płaskiej stopie.
-ćwiczenia oddechowe lub śpiew - celem ich jest zwiększenie pojemności życiowej
i wentylacji płuc. Należy rozpocząć je od nauki prawidłowego oddechu (wdech nosem, wydech ustami). Naturalnym ożywieniem i uatrakcyjnieniem ćwiczeń oddechowych może być śpiew.
Przyjęcie takiej kolejności ćwiczeń jest słuszne ze względu na potrzebę przećwiczenia poszczególnych grup mięśniowych i stawów, szczególnie tych elementów narządu ruchu, które na skutek monotonnej i często niewłaściwej pozycji ucznia podczas pracy szkolnej są narażone na wszelkiego rodzaju deformacje (przykurcze, osłabienia, nadmierne rozciągnięcia itp.), co jest przyczyną powstawania i utrwalania się nieprawidłowej postawy ciała.
Zaproponowałam zestawy ćwiczeń, które są zróżnicowane jedynie pod względem trudności, by nie krępować swobody nauczyciela w doborze ćwiczeń i dać możliwość wykazania własnych pomysłów w komponowaniu nowych układów. Należy jednak zawsze pamiętać, że ćwiczenia muszą być łatwe, proste, ale jednocześnie dynamiczne, atrakcyjne i znane dzieciom. Nie należy obciążać układu nerwowego dziecka ćwiczeniami trudnymi, złożonymi i nowymi. W zestawach nie określa się czasu trwania poszczególnych ćwiczeń, decyzję pozostawia się do uznania prowadzących. Przy zastosowaniu 2-4 minutowej przerwy liczba powtórzeń poszczególnych ćwiczeń wahać się będzie od 8-10.
W czasie prowadzenia ćwiczeń wydawane polecenia i komendy winny być krótkie, zrozumiałe i mobilizujące.
Realizując ćwiczenia śródlekcyjne należy zawsze pamiętać, ze głównym ich celem jest odprężenie psychiczne i fizyczne, a nie podnoszenie sprawności ruchowej. Dlatego też
w czasie ich prowadzenia należy wytworzyć pogodny nastrój, atmosferę radości, umożliwić swobodę ruchów, gwarantując jednocześnie całkowite bezpieczeństwo dzieci. Należy się spodziewać, że taki sposób prowadzenia wzbudzi zainteresowanie uczniów ćwiczeniami śródlekcyjnymi i uczyni je atrakcyjną formą zajęć.
Zadaniem nauczyciela dbającego o dobro dziecka a tym samym o jego zdrowie jest uświadamianie mu, jaki pożytek niesie ruch dla jego organizmu. Pamiętajmy, że uczniowie niechętni do działania, to uczniowie najczęściej nieświadomi istoty i sensu tego działania.
Wierzę, że korzystanie z tych ćwiczeń przyczyni się do tego, że lekcje staną się dla każdego nauczyciela, jak i ucznia mile spędzonym czasem w szkole, w której jest miejsce na naukę, ale też na wspólną zabawę i relaks.
Bibliografia:
Literatura:
1. Kutzner-Kozińska M., Korekcja wad postawy, Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne, Warszawa 1981.
2. Właźnik K., Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne w klasach początkowych, WSiP, Warszawa 1987
3. Stanisławska A., Przykładowe zestawy ćwiczeń śródlekcyjnych. Lider, nr 11, 1993 r.
Strony internetowe:
www.pcen.rzeszow.pl - Zdrowotne funkcje ćwiczeń śródlekcyjnych oraz przykładowe zestawy tych ćwiczeń
www.edukacja.edux.pl - Ćwiczenia śródlekcyjne - ważnym elementem profilaktyki wad postawy
www.eduforum.pl - Ćwiczenia śródlekcyjne w nauczaniu zintegrowanym
www.cdniku.pl - Ćwiczenia śródlekcyjne i międzylekcyjne ważnym elementem walki
ze zmęczeniem szkolnym
1