Filozofia Grygieńć - pojęcia
Aposterioryzm - w filozofii stanowisko epistemologiczne, wg którego prawdziwe poznanie dokonuje się wyłącznie w oparciu o uprzednie doświadczenie (a posteriori) i potwierdzone może być tylko poprzez bezpośrednie lub pośrednie odwołania się do owego doświadczenia. Aposterioryzm, stanowiący przeciwieństwo aprioryzmu, jest metodologicznym odpowiednikiem empiryzmu.
Aprioryzm - Pogląd według którego możliwe jest poznanie (łac. a priori—od tego, co pierwsze, co poprzedzające) jako swoisty „przed-sąd”, warunek uznawania wartości sformułowań tudzież uzasadnień głoszonej teorii. Aprioryzm skrajny traktuje poznanie a
priori jako jedyne obowiązujące, tym samym nie odnosi się do innych metod poznania.
Determinizm - (łac. determinare—oddzielić, ograniczyć, określić) - pogląd przyjmujący uzależnienie we wszechświecie stanów późniejszych od wcześniejszych (uprzedniość wyznacza następczość); podstawa teorii fizykalnych, biologicznych, psychologicznych i socjologicznych, postulujących jednoznaczne przewidywanie zjawisk; w znaczeniu metodologicznym: zasada wyjaśniania prawidłowości w zdarzeniach fizycznych, biologicznych i psychicznych, w przeciwieństwie do przypadkowości; kierunek przeciwstawny indeterminizmowi.
Dualizm - (gr. dwa, dwoistość; łac. Dualis - podwójny) - opozycyjna i wykluczająca sie dwoistość rzeczy, zasad, wartości i poglądów; stanowisko filozoficzne, w którym przyjmuje sie w strukturze bytu istnienie dwóch przeciwnych pierwiastków, dwóch sprzecznych zasad rządzących światem, dwóch zwalczających sie sił: dobra i zła.
Empiryzm - stanowisko przyznające doświadczeniu dominująca lub wyłączną role w poznaniu; bywa przeciwstawiany aprioryzmowi i nazywany aposterioryzmem. Wyróżnia sie: e. teoriopoznawczy, przeciwstawiany racjonalizmowi, uznający doświadczenie za podstawowe lub jedyne źródło poznania wartościowego; e. metodologiczny, uważający, że doświadczenie jest jedyną podstawa uznawania lub odrzucania zdań naukowych oraz że jedynymi poznawczo wartościowymi przesłankami w nauce są zdania protokolarne lub bazowe o konkretnych faktach; e. genetyczny (psychologiczny), który odrzucając natywizm, akcentuje doświadczenie w kształtowaniu mechanizmów nabywania wiedzy.
Epistemologia - nauka o poznaniu, zw. teoria poznania; filozoficzne dociekanie wyjaśniające, czym jest poznanie i jaka jest wartość, czyli rzetelność informacji dotyczących rzeczywistości ujmowanej w aktach poznania. Tak rozumiana e. jest nieodłączna częścią wyjaśniania filozoficznego
Etyka - dyscyplina filozoficzna obejmująca zespół zagadnień związanych z określeniem istoty powinności moralnej (dobra lub zła moralnego), z determinacja jej szczegółowej treści (słuszności),ostatecznym wyjaśnieniem faktu powinności moralnej działania oraz geneza zła moralnego i sposobami jego przezwyciężenia. Nazwa „etyka” oznacza sie: 1) teorie powinności moralnej lub moralnej wartości postępowania; 2) teorie faktycznie uznawanych w określonym środowisku społecznym (etos), a często także praktykowanych w nim, norm moralnych postępowania (moralność); 3) przeświadczenia(oceny) i praktyki moralne danej społecznosci lub nawet poszczególnych jej przedstawicieli.
Eudajmonizm - pogląd etyczny, wg którego szczęście jest ostatecznym celem i najwyższym dobrem człowieka; stanowisko etyczne, wg którego czyn jest moralnie powinny ze względu na osiągniecie szczęścia przez działający podmiot. Zagadnienie e. związane jest z filozoficzna refleksja nad moralnością (etyka). Przedmiotem etyki w starożytności i średniowieczu jest ludzkie postępowanie (praxis), które prowadzi człowieka do osiągnięcia ostatecznego celu (najwyższego dobra), którym jest szczęście obiektywne. Tak rozumiana etyka określana jest mianem filozofii praktycznej; ma ona na celu wyjaśnienie moralności (ludzkiej praxis) i pokazanie drogi do osiągnięcia szczęścia (najwyższego dobra).
Filozofia - terminy „filozofia” oraz „filozofowanie” od początku swego zaistnienia nie miały ściśle określonego znaczenia; określano nimi m.in.: umiłowanie prawdy, sztukę poprawnego myślenia i mówienia, oglądanie i poznawanie istoty rzeczy, rozmyślanie o rzeczach, a także dociekanie przyczyn istnienia rzeczy oraz kontemplacje prawdy. F. jako nauka, czyli metodycznie zorganizowany typ poznania, narodziła sie w koloniach jońskich starożytnej Grecji, w opozycji do mitologicznego wyjaśniania rzeczywistości, a także do przekonań i wierzeń religijnych oraz doświadczeń życia codziennego.
Fizykalizm - postulat sprowadzenia pojęć i terminów wszystkich nauk empirycznych do języka fizyki, który uważany był za najdoskonalszy, ponieważ nie wykraczał poza relacjonowanie wyłącznie ściśle wymierzalnych i intersubiektywnie sprawdzalnych faktów. Jedno z głównych haseł neopozytywizmu.
Hedonizm - pogląd uznający przyjemność za najwyższe dobro, natomiast unikanie cierpienia i bólu jest głównym warunkiem osiągnięcia szczęścia. Wyróżnia się: hedonizm etyczny (ludzie powinni zmierzać do szczęścia cudzego lub swojego, bowiem jest to "etycznie dobre"), hedonizm psychologiczny( ludzie pragną szczęścia, nie mówi nic jednak co do sposobu, oraz rodzaju jego osiągnięcia), hedonizm materialistyczny (wartoś w gromadzeniu i zużywaniu dóbr materialnych). Hedonizm prezentowany był przez przedstawicieli szkoły filozoficznej założonej w IV wieku p.n.e. przez uczniów Sokratesa (m.in. Arystypa z Cyreny). Formą "ewolucyjną" innej odmiany hedonizmu jest utylitaryzm, rozwijany przez brytyjskich filozofów Jeremy'ego Benthama i Johna S. Milla: szczęście wielu ludzi jest ważniejsze niż szczęście jednostkowe; szczęście natychmiastowe powinno zostać "odłożone", jeśli prowadzi do szczęścia w przyszłości.
Historycyzm - popularna nazwa poglądu filozoficznego głoszącego, że w historii istnieją nieubłagane prawa i rozwija się ona w określonym kierunku po to aby osiągnąć teoretycznie konieczny cel. Pogląd ten występuje w wielu systemach filozoficznych. Najpełniej został wyrażony przez Hegla, a następnie został zaadoptowany do marksizmu.
Historyzm - stanowisko metodologiczne w naukach humanistycznych (literaturoznawstwo, psychologia, filozofia, religioznawstwo, socjologia itp.) zalecające badanie zjawisk społecznych i szeroko rozumianych wytworów kultury pod kątem ich powstawania, rozwoju i upadku, na tle ogólnego procesu dziejowego. W myśli nowożytnej historyzm jest obecny od czasów oświecenia (np. Voltaire), rozwinął się w XIX w., m.in. za sprawą G.W.F. Hegla, H. Spencera. Krytykowany był przez H. Rickerta, K.R. Poppera, a współcześnie przez strukturalizm.
Indeterminizm - koncepcja filozoficzna, która zakłada, że we wszechświecie istnieje obszar wolności umożliwiający podejmowanie świadomych aktów woli. Indetermizm neguje determinizm. Występuje w formach skrajnych, radykalnych (negacja istnienia jakichkolwiek uwarunkowań) i umiarkowanych (negacja tylko pewnego typu uwarunkowań lub twierdzenie, że ta sama przyczyna niekoniecznie musi zawsze powodować ten sam skutek). W etyce indeterminizm to koncepcja zakładająca, że ludzkie działania nie są uwarunkowane czynnikami zewnętrznymi i są zawsze wolnym wyborem indywidualnej woli.
Irracjonalizm - pogląd filozoficzny przeciwstawny racjonalizmowi. Za twórcę irracjonalizmu uznaje się św. Augustyna, który głosił przewagę irracjonalnych sił duszy nad rozumem. Twierdził, że naturę ludzką stanowi nie rozum, lecz czynna wola i przejawia się ona nie w tym, co wie, ale w tym, czego chce. Czynniki irracjonalne (pozarozumowe) zdaniem św. Augustyna mają przewagę nie tylko w dziedzinie działania, ale i w poznaniu. Prawdę o Bogu, która przerasta możliwości intelektualne człowieka, poznać możemy nie rozumem, lecz wiarą. W filozofii współczesnej irracjonalizm jest obecny w bergsonowskiej krytyce intelektu, w koncepcjach psychoanalitycznych Z.Freuda, w socjologii G. Le Bona, G. Sorela, J.G. Frazera i E.A. Rossa.
Kauzalizm - pogląd, zgodnie z którym wszystkie zjawiska i zdarzenia można wyjaśnić przez podanie ich przyczynowych związków i współzależności. Pogląd uznający konieczność naukowego, przyczynowego tłumaczenia zjawisk.
Konwencjonalizm - pogląd wprowadzony przez sofistów, którzy twierdzili, że nie ma prawdy powszechnej, gdyż dla każdego prawda jest inna. Jeżeli przeto uznaje się pewne prawdy za powszechnie obowiązujące, to jest to jedynie wynikiem umowy - konwencji. E. Boutroux konwencjonalizm odniósł do nauki, nazywając go kontyngentyzmem. Zwolennikami konwencjonalizmu byli także pragmatyści, radykalnymi konwencjonalistami byli neopozytywiści.
Materializm - stanowisko teoretyczne, zgodnie z którym przyjmuje się, że jedynym tworzywem rzeczywistości jest materia lub że wszystko stanowi modyfikację materii; postawa życiowa (nazywana m. praktycznym lub etycznym), przyjmująca kierowanie się w codziennym życiu szeroko rozumianymi zasadami m., wyznaczającymi nie tylko określone cele, ale i normy postępowania. Termin „materializm” pojawił się w drugiej poł. XVII w. w pismach przyrodników ang. (R. Boyle), a następnie u G. W. Leibniza, dzięki któremu na stałe wszedł do słownika filozoficznego.
Metafizyka - racjonalnie zasadne i intelektualnie sprawdzalne poznanie realnie istniejącego świata (nie wyłączając z tego afirmacji Bytu Absolutnego), nakierowane na poszukiwanie ostatecznych przyczyn jego istnienia, których ślady rozum ludzki odkrywa w rzeczach danych w doświadczeniu empirycznym; synonim nazwy „filozofia”, rozumianej jako podstawowa dyscyplina naukowa dostarczająca wiedzy o rzeczywistości; określenie uformowanej przez Arystotelesa „filozofii pierwszej”, której celem jest [theoría], czyli odkrywanie, rozumienie i oglądanie prawdy dla niej samej (scire propter scire); zespół podstawowych zagadnień dotyczących rzeczywistości, tworzący zasadniczy trzon nauk filozoficznych.
Monizm - stanowisko filozoficzne zgodnie z którym przyjmuje się, że rzeczywistość jest jednym bytem lub jego przejawem.