Narodziny faszyzmu
W latach 20-tych i 30-tych XX wieku na europejskiej arenie politycznej pojawił się ruch nowego typu, który wraz ze swą ideologią nacjonalizmu i agresji, przez jakiś czas zdawał się być jedynym sposobem załatwienia wielu problemów na Starym Kontynencie. Tym ruchem był faszyzm.
Skutki pierwszej wojny światowej, a także wielkiego kryzysu gospodarczego, który doprowadził do załamania światowego systemu gospodarczego, pobudziły do aktywizacji ruchy polityczne nowego typu. Jednym z tego typu ruchów okazał się komunizm, który w wyniku zakończonej powodzeniem Rewolucji Październikowej na terenie Rosji (w 1917 r.) dążył do obalenia rządów demokratycznych w europejskich krajach i wprowadzenia w ich miejsce ,,dyktatury proletariatu", czyli rządów klasy robotniczej. Kolejnym z takich skrajnych ruchów był właśnie faszyzm.
Ideologia faszyzmu była wyraźnie antykomunistyczna, ale jednocześnie wymierzona przeciw demokracji. Posiadacze majątków i konserwatyści często wspierali nową ideologię, uważając ją za skuteczną barierę chroniącą przed wpływami komunizmu, jednak faszyzm wykraczał poza ramy typowego ruchu prawicowego. Faszyści zmierzali do ustanowienia na obszarze swoich państw władzy opierającej się na rządach jedynej legalnej partii, na której czele stałby jeden wódz posiadający niepodważalną władzę.
Faszyści zdobywali władzę, po czym utrzymywali ją uzyskując masowe poparcie społeczeństwa dzięki uruchomieniu nowoczesnych sposobów propagandy i organizacji. Ludziom wpajano, że najwyższymi cnotami są samopoświęcenie, lojalność i posłuszeństwo, a wojna jest najbardziej wartościowym sprawdzianem charakteru każdej jednostki.
,,Faszyzm" jest pojęciem używanym do określenia zespołu uderzająco zbliżonych do siebie programów, ruchów i idei, które przyjmowały sporo własnych nazw. Termin ten został spopularyzowany przez byłego zwolennika socjalizmu, Włocha Benito Mussoliniego, który na wiosnę roku 1919 wykształcił organizację pod nazwą Fasci di Combattimento, z która w niedługim czasie przerodziła się w ogólnopaństwowe ugrupowanie o nazwie Narodowa Partia Faszystowska.
W drodze po władzę faszyści wykorzystywali ogólne niezadowolenie włoskiej społeczności z rezultatów pierwszej wojny światowej. Państwo włoskie, pomimo trwania przy zwycięskiej stronie, nie uzyskało spodziewanych profitów. To wszystko nie miałoby, aż tak dużego znaczenia, gdyby po wojnie życie codzienne powróciło do normalności. Jednak powojenny okres był czasem pełnym niepewności i napięcia. W zaistniałych okolicznościach faszyści wyróżniający się swoimi czarnymi uniformami, sprawiali wrażenie formacji zdyscyplinowanej, a także rokowali nadzieję na osiągnięcie stabilizacji i przywrócenie społecznego ładu. W rzeczywistości jednak ich działania, opierające się głównie na działaniach bojówek, poważnie osłabiały legalną władzę oraz autorytet państwa. Tę samą taktykę powtórzyły później faszystowskie ugrupowania w innych państwach.
Mussolini pokazał przykład, jak faszyści mogą sięgnąć po stery władzy, organizując w dniu 28 października 1922 roku słynny marsz na Rzym - stanowiący albo bezprecedensową manifestację siły, albo doskonałą mistyfikacją, która wyniosła go na stanowisko szefa rządu. Na początku faszystowski przywódca stanął u sterów rządu koalicyjnego, po czym stopniowo likwidował frakcje opozycyjne i w roku 1925 przyjął godność duce (wodza), zdecydowanego przywódcy stronnictwa, które sprawowało w państwie włoskim władzę autorytarną. W niedługim czasie całe rzesze Europejczyków znalazły się pod silnym wrażeniem sposobu, w jaki udało się Mussoliniemu przywrócić porządek społeczny w państwie oraz przywrócić swoim rodakom poczucie godności i bezpieczeństwa. Jednak w znacznym stopniu wrażenie to wynikało z zaprowadzonego ograniczenia swobody wypowiedzi i wolności słowa.
Podobnie powierzchowna była potęga włoskiego państwa, która znajdywała wyraz przeważnie w spektakularnych demonstracjach publicznych i niezaprzeczalnie silnej osobowości Mussoliniego. W rzeczywistości Italia była państwem niezbyt zamożnym, które niezwykle mocno odczuło skutki międzynarodowego kryzysu gospodarczego. Mimo tego, a w zasadzie w celu odwrócenia uwagi od problemów wewnętrznych, włoski dyktator przystąpił w latach 30-tych do prowadzenia polityki ekspansywnej, podbijając Etiopię (Abisynię), wcielając do włoskiej monarchii Albanię i w końcu opowiadając się po stronie hitlerowskich Niemiec w drugiej wojnie światowej, co w ostatecznym rozrachunku okazało się posunięciem katastrofalnym w skutkach.
Niemiecka Narodowosocjalistyczna Partia Robotników (NSDAP) była formowana na kształt ugrupowania Mussoliniego, choć w pewnym stopniu odróżniała się od swego włoskiego pierwowzoru. Zarządzana przez führera (wodza) w osobie Adolfa Hitlera zainicjowała w latach 30-tych politykę ekspansji, która w ostateczności zaowocowała wybuchem drugiej wojny światowej i w jej rezultacie do kompromitacji faszyzmu.
Jednak w latach 30-tych takie zakończenie było trudne do przewidzenia, albowiem wydawało się niezwykle prawdopodobne, że dwudziesty wiek będzie, zgodnie z proroctwem Mussoliniego, ,,stuleciem faszyzmu". Państwa niemieckie i włoskie kontynuowały zbrojenia i ekspansję. Identyczne wypadki zachodziły w odległym Cesarstwie Japonii i chociaż jego agresja nie posiadała stricte faszystowskiego charakteru, partnerski związek z nazistowskimi Niemcami umiejscawiał ją wewnątrz tego samego, radykalnego obozu. W niejednym europejskim państwie powstały ugrupowania o programie faszystowskim, np. Brytyjski Związek Faszystów z Oswaldem Mosleyem na czele, czy też francuskie Action Francaise. Bardziej lub mniej faszystowskie reżimy objęły władzę w Austrii, Portugalii, Rumunii, Grecji i Polsce, a faszystowska ideologia dotarła również do Argentyny i Brazylii.
Na obszarze wielu innych państw dyktatura, choć niekoniecznie faszystowska, zastąpiła ustrój demokratyczny. Jeden z najważniejszych konfliktów zbrojnych o takim właśnie podłożu rozgorzał na terenie Hiszpanii, gdzie niedawno utworzona republika przejawiała nastroje skłaniające ją w stronę ustroju socjalistycznego. W roku 1936 hiszpańscy generałowie, pod przywództwem Francisco Franco, wywołali bunt, który zyskał poparcie szerokiej koalicji stronnictw prawicowych zwanych Falangą, a także przez Kościół. Do Hiszpanii przybywali idealiści z każdego zakątka na ziemi, żeby tylko walczyć za republikańskie ideały. Jednak siły Franco były materialnie i militarnie wspierane przez faszystowskie reżimy z Niemiec i Włoch. Po trzech długich latach okrutnych i ciężkich walk zwyciężyła opcja antydemokratyczna, ale sam Franco nie przystąpił do obozu państw Osi w drugiej wojnie światowej. Przybierając w większym wymiarze postawę konserwatystą aniżeli faszystowską zachował swoje dyktatorskie rządy, aż do roku 1975 kiedy zmarł.
Hiszpańska wojna domowa była zdecydowaną porażką demokratycznych ideałów w rywalizacji z faszystowskim nacjonalizmem. Jednak już w parę miesięcy od jej zakończenia, które nastąpiło w marcu roku 1939, miał wybuchnąć następny, znacznie bardziej doniosły w znaczeniu historycznym konflikt militarny.