Ad a) Natura spraw cywilnych i karnych jest całkowicie odmienna. Pierwsze są sprawami ze stosunków cywilnoprawnych i pokrewnych oraz zmierzają, mówiąc najogólniej, do ochrony cywilnych praw podmiotowych, drugie zaś łączą się z wyjaśnieniem okoliczności popełnionego przestępstwa i zastosowaniem wobec jego sprawcy represji karnej. Z tego względu prawo przewiduje, dla rozpoznawania i rozstrzygania obu typów spraw, odrębne formy działania wymiaru sprawiedliwości, mianowicie postępowanie cywilne i postępowanie karne (regulowane przepisami kodeksu postępowania karnego). Oba postępowania różnią się przede wszystkim celem i przedmiotem rozpoznania, a także, rzecz jasna, dotyczącymi ich unormowaniami.
Pomimo zachodzących różnic możliwe jest istnienie związku pomiędzy sprawą cywilną a sprawą karną, co może pociągać z kolei wpływ postępowania karnego na postępowanie cywilne i odwrotnie. Tego rodzaju związek może w szczególności wystąpić wówczas, gdy określone zdarzenie jest zarazem zdarzeniem cywilnoprawnym i czynem przestępnym, wywołuje więc skutki przewidziane zarówno w prawie cywilnym jak i karnym, albo gdy ustalenia dokonane w jednym postępowaniu mają znaczenie dla drugiego (zwłaszcza jego wszczęcia, biegu oraz wydanego w nim rozstrzygnięcia).
Ad b) Gdy czyn kwalifikowany jako przestępstwo stanowi jednocześnie podstawę roszczeń odszkodowawczych, zachodzi równoległość odpowiedzialności karnej i cywilnej. Ustawodawca przewidział jednak, że roszczenia te mogą być dochodzone nie tylko w postępowaniu cywilnym (czyli na typowej dla tego rodzaju spraw drodze), lecz również, w wypadkach w ustawie przewidzianych, w postępowaniu karnym (art. 12 k.p.c.). Wybór sposobu dochodzenia roszczeń należy do uprawnionego.
Dochodzenie roszczeń cywilnoprawnych (chodzi przy tym wyłącznie o roszczenia majątkowe mające bezpośredni związek z przestępstwem) w postępowaniu karnym możliwe jest w trybie tzw. postępowania adhezyjnego, unormowanego przepisami kodeksu postępowania karnego (art. 62-70). Powództwo w tej sprawie (tzw. powództwo adhezyjne) może wytoczyć pokrzywdzony przestępstwem, a w razie jego śmierci osoba najbliższa (małżonek, krewny w linii prostej, rodzeństwo, powinowaty w tej samej linii lub stopniu, osoba pozostająca w stosunku przysposobienia oraz jej małżonek, a także osoba pozostająca we wspólnym pożyciu) oraz prokurator. Powództwo wytacza się przeciwko oskarżonemu w sprawie karnej, najpóźniej do rozpoczęcia przewodu sądowego na rozprawie głównej.
Wytoczenie powództwa adhezyjnego uniemożliwia dochodzenie roszczeń wynikających z przestępstwa na drodze postępowania cywilnego (jeżeli oczywiście powództwo cywilne zostało rozpoznane). Podobnie, nie będzie dopuszczalne uwzględnienie powództwa adhezyjnego, jeżeli okaże się, że sprawa o to samo roszczenie została już wszczęta lub rozstrzygnięta w postępowaniu cywilnym.
Ad c) Zagadnienie wpływu jednego postępowania na drugie staje się aktualne, gdy przedmiotem jednego postępowania są okoliczności, których ustalenie oddziałuje na przebieg lub wynik drugiego postępowania. Rozważenia wymaga kolejno:
— wpływ postępowania karnego na postępowanie cywilne,
— wpływ postępowania cywilnego na postępowanie karne.
W zakresie wpływu postępowania karnego na postępowanie cywilne można sformułować następujące reguły:
1) Sąd cywilny jest związany ustaleniami wydanego w postępowaniu karnym prawomocnego wyroku skazującego co do popełnienia przestępstwa (art. 11 k.p.c.) Jest to tzw. prejudycjalność (czyli moc wiążąca) wyroku karnego w postępowaniu cywilnym. Jeżeli zatem postępowanie cywilne toczy się po prawomocnym skazaniu sprawcy przestępstwa, sąd cywilny nie ma kompetencji dokonywania samodzielnych ustaleń w kwestii przedmiotu przestępstwa, sposobu działania sprawcy, jego winy, wysokości wyrządzonej szkody itp.
2) Jeżeli postępowanie cywilne i karne toczą się równocześnie, a ustalenie dokonane w postępowaniu karnym mogą mieć wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, sąd cywilny może (decyzja fakultatywna) zawiesić postępowanie do czasu prawomocnego orzeczenia w sprawie karnej (art. 177 § l pkt. 4 k.p.c.). Gdyby jednak postępowanie karne nie zostało jeszcze wszczęte, sąd zwróci się w tej sprawie do właściwego organu (w wypadku przestępstwa ściganego z urzędu) lub wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, jeżeli zależy to od inicjatywy strony albo uczestnika (w wypadku przestępstwa ściganego na wniosek lub z oskarżenia prywatnego).
3) Jeżeli natomiast postępowanie cywilne zostało prawomocnie zakończone, a ustalenia wydanego później skazującego wyroku karnego miałyby wpływ na rozstrzygnięcia sprawy cywilnej, istnieje możliwość wznowienia postępowania cywilnego, jednak tylko w wypadku wystąpienia przewidzianych w k.p.c. przyczyn wznowienia. Tak samo dopuszczalne będzie wznowienie postępowania, gdy wyrok sądu cywilnego został oparty na skazującym wyroku karnym, następnie uchylonym (art. 403 § l k.p.c.).
W zakresie wpływu postępowania cywilnego na postępowanie karne należy podkreślić, że zgodnie z wyrażoną w art. 365 § l k.p.c. zasadą, prawomocne orzeczenie wydane w postępowaniu cywilnym wiąże m.in. inne sądy, czyli również sądy karne. Od tej zasady istnieje jednak doniosły wyjątek na rzecz postępowania karnego. Otóż w myśl art. 365 § 2 k.p.c., kodeks postępowania karnego określa, w jakim zakresie orzeczenia sądu cywilnego nie wiążą sądu rozpoznającego sprawę karną. Z kolei, stosownie do art. 8 § 2 k.p.k, sąd karny jest związany rozstrzygnięciami kształtującymi prawo albo stosunek prawny. Tak więc moc wiążącą dla sądu karnego mają konstytutywne orzeczenia wydane w postępowaniu cywilnym, np. wyroki rozwiązujące lub unieważniające umowę, orzekające rozwód, ustalające ojcostwo, czy postanowienia w przedmiocie uznania za zmarłego, orzeczenia przysposobienia, ustanowienia opieki itd.
1.5.2. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego
Analiza stosunku postępowania cywilnego do postępowania administracyjnego (czyli postępowania toczącego się przed organami administracji publicznej - głównie w trybie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego) wymaga rozważenia dwóch grup zagadnień:
a) rozgraniczenia spraw cywilnych i administracyjnych oraz załatwiania sporów kompetencyj ny ch,
b) wpływu jednego postępowania na drugie.
Ad a) Problem ten jest bardziej złożony i trudniejszy niż kwestia rozgraniczenia spraw cywilnych i karnych. Z jednej strony, z mocy kodeksu postępowania cywilnego oraz ustaw szczególnych, niektóre sprawy będące z natury swej administracyjnymi są rozpoznawane w postępowaniu cywilnym (np. sprawy z dziedziny ubezpieczeń społecznych lub akt stanu cywilnego), przy czym są one traktowane jako sprawy cywilne (w sensie formalnym — art. l k.p.c.). Z drugiej zaś strony, ustawodawca dopuszcza (aczkolwiek wyjątkowo) rozpoznawanie niektórych spraw cywilnych w postępowaniu administracyjnym (art. 2 § 3 k.p.c.), np. ustalenie odszkodowania z tytułu wywłaszczenia nieruchomości, wyłączając dla nich drogę sądową.
Niekiedy mogą pojawić się wątpliwości co do charakteru sprawy — cywilna czy administracyjna?, zwłaszcza na tle stosunków prawnych powstałych na gruncie tzw. regulacji kompleksowych. W świetle obowiązujących unormowań należy kierować się w tych sytuacjach następującymi zasadami. Sprawa wniesiona do organu administracji nie może być rozpoznana i rozstrzygnięta w postępowaniu administracyjnym, jeżeli w sprawie tej właściwy jest sąd powszechny. W tej sytuacji organ, do którego wniesiono podanie, zwraca je wnoszącemu. Jeżeli jednak sąd powszechny uznał się w tej sprawie za niewłaściwy, podanie nie może być (ze względu na tę okoliczność) zwrócone wnoszącemu (art. 66 § 3 i 4 k.p.a.). Natomiast w wypadkach, w których organ administracji publicznej (także sąd administracyjny) uznał się w danej sprawie za niewłaściwy, sąd nie może odrzucić pozwu powołując się na właściwość tego organu (art. 1991 k.p.c.).
Ad b) Również w odniesieniu do postępowań cywilnego i administracyjnego może pojawić się sytuacja, gdy ustalenia dokonane w jednym postępowaniu będą miały znaczenie dla przebiegu i wyników drugiego. Zagadnienie to wymaga wyjaśnienia kolejno:
— wpływu postępowania administracyjnego na postępowanie cywilne,
— wpływu postępowania cywilnego na postępowanie administracyjne.
W zakresie wpływu postępowania administracyjnego na postępowania cywilne można przyjąć następujące reguły:
1) Wobec nie unormowania kwestii prejudycjalności ostatecznej decyzji administracyjnej względem postępowania cywilnego należy wysunąć wniosek, że sąd cywilny nie jest tą decyzją formalnie związany. Nie powinno jednakże budzić wątpliwości, że decyzja administracyjna tworząca (kształtująca lub ustalająca) nowy stan prawny musi być uwzględniona przez sąd przy rozpoznawaniu i rozstrzyganiu sprawy cywilnej. Jeżeli zatem postępowanie cywilne toczy się już po prawomocnym rozstrzygnięciu postępowania administracyjnego, można mówić w pewnym sensie o związaniu sądu cywilnego wydaną decyzją
2) Jeżeli postępowanie cywilne i postępowanie administracyjne toczą się równocześnie, a sąd uzna, że na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej będą miały wpływ ustalenia dokonane w postępowaniu administracyjnym, może zawiesić postępowanie do czasu wydania ostatecznej decyzji (art. 177 § l pkt 3 k.p.c.). Gdyby jednak postępowanie administracyjne nie zostało jeszcze wszczęte, sąd zwróci się w tej sprawie do właściwego organu lub wyznaczy termin do wszczęcia postępowania, gdy zależy to od wniosku strony (art. 177 § 2 k.p.c.).
3) Jeżeli natomiast postępowanie cywilne zostało prawomocnie zakończone, a ustalenia przyjęte w później wydanej decyzji administracyjnej miałyby wpływ na rozstrzygnięcie sprawy cywilnej, istnieje możliwość wznowienia postępowania cywilnego, jednak tylko w wypadku wystąpienia przewidzianych w k.p.c. przyczyn wznowienia.
W zakresie wpływu postępowania cywilnego na postępowanie administracyjne znajdzie zastosowanie art. 365 § l k.p.c., zgodnie z którym prawomocne orzeczenie sądu wiąże m.in. inne organy państwowe, a więc również organ administracji publicznej. Organ ten, na podstawie przepisów kodeksu postępowania administracyjnego, zawiesi postępowanie, jeżeli rozpatrzenie sprawy i wydanie decyzji będzie zależało od uprzedniego rozstrzygnięcia zagadnienia wstępnego w sądowym postępowaniu cywilnym. Jeżeli jednak organ dokonałby przy wydaniu decyzji samodzielnej oceny zagadnienia wstępnego, a później zostałoby ono odmiennie rozstrzygnięteprzez sąd, wystąpi podstawa wznowienia postępowania administracyjnego (art. 97 § l pkt 4, 100 § 2 i 145 § l pktTk.p.a.).
1.5.3. Stosunek postępowania cywilnego do postępowania przed sądami administracyjnymi
Czym innym niż postępowanie administracyjne jest postępowanie sądowoadministracyjne (czyli postępowanie toczące się przed sądami administracyjnymi, którymi są wojewódzkie sądy administracyjne oraz Naczelny Sąd Administracyjny) - regulowane ustawą z 30 sierpnia 2002 r. -Prawo o postępowaniu przed sądami administracyjnymi. Przewiduje ona w art. 125 § l pkt l możliwość (decyzją fakultatywną) zawieszenia postępowania, jeżeli jego rezultat zależy od wyniku innego toczącego się postępowania (a więc m. in. postępowania cywilnego). Jeżeli postępowanie cywilne zostało zakończone wydaniem prawomocnego orzeczenia, będzie ono (w myśl art. 365 § l k.p.c.) wiązać sąd administracyjny.
Również postępowanie cywilne może być zawieszone, jeżeli jego rozstrzygnięcie będzie zależało od wyniku postępowania sądowoadministracyjnego. Sąd cywilny będzie natomiast związany prawomocnym orzeczeniem sądu administracyjnego.