Ratajczak- Kwiatkowska Z perspektywy wartości o prozie dla dzieci i młodzieży
Odżegnywanie się od dydaktyzmu szczególnie w odniesieniu do literatury dla dzieci i młodzieży jest nieporozumieniem. Aspekt pedagogiczny, jest, bowiem najbardziej naturalną konstytucją tych tekstów.
Wychowanie jako sfera zainteresowań różnych dyscyplin wiedzy
Z zagadnieniem wychowania przez literaturę można się spotkać w pracach literaturoznawców, pedagogów psychologów. Na istotną rolę sztuki słowa w uświadamianiu etycznym zwracają uwagę również filozofowie. W praktyce, jednak wychowanie przez literaturę sprowadza się do uproszczonego odwzorowywania postaw, zachowań, norm moralnych. Powierzchowność i tradycyjność ujęć zwracają także w badaniach nad wychowawczą funkcją literatury adresowanej do dzieci i młodzieży. W badaniach związanych z problematyką wychowawczą Zofia Świątyńska-Polakowska ujmuje wpływ literatury na czytelnika jako stosunkowo proste przekazywanie wartości ideowych i moralnych, a pomija zagadnienie specyficznej, artystycznej natury obserwowanego bodźca.
Ściśle dydaktyczne hasło to również-wychowanie dla literatury. Łączy się ono z kształtowaniem umiejętności odbioru, pojmowania autonomicznych cech dzieła literackiego. W literaturze przedmiotu istnieje też pojęcie „ wychowanie literackie”- literatura nie jest celem nadrzędnym procesu wychowawczego przeciwnie- środki literackiego wyrazu i realizowane przezeń wartości stają się czynnikiem kształtowania osobowości przez rozpoznanie istotnych, rzeczywistych, wychowawczych funkcji sztuki literackiej.
W wychowaniu zagubiono aspekt humanistyczny związany z interpersonalnym kontaktem między wychowującym a wychowywanym. Zapomniano o podstawowej relacji zachodzącej między człowiekiem a człowiekiem. Zbigniew Kwieciński zauważa konieczność przejścia w wychowaniu od autorytarności i dominacji ku wspomaganiu samorealizacji wychowanka oraz otwieraniu go jako podmiotu życia zbiorowego i współtwórcy historii. Czynnik społeczny w wychowaniu nie może być sprowadzany tylko do problemów ideowo-politycznych. Utwór powinien dawać dziecku narzędzia służące do poznawania świata poprzez wprowadzanie go w różne systemy symboliczne, dzięki którym następuje rozwój wyższych funkcji psychicznych. Wychowanie powinno, zatem- z jednej strony służyć uaktywnianiu i rozwijaniu umysłu dziecka, z drugiej wprowadzaniu młodego człowieka w zagadnienia aksjologicznego uniwersum.
Teoria wartości a formacyjna funkcja utworu literackiego
Obiektem zainteresowania w tej pracy jest ten aspekt procesu wychowania, który łączy się z prezentacją zagadnień aksjologicznych. Podjęcie próby wprowadzenia problematyki aksjologicznej do opisu utworu dla dzieci i młodzieży, zainspirowane zostało przede wszystkim lekturami prac z zakresu estetyki. Teoretycy sztuki wskazują,bowiem na strukturalne podobieństwo życia moralnego i przeżycia o charakterze estetycznym. Wartości estetyczne są warunkiem koniecznym, by określony przedmiot stanowił dzieło sztuki, które następnie pretendować będzie ku wartościom moralnym, dzieło uczestniczy w budowaniu ethosu zbiorowości ludzkich. Z tymi uwagami koresponduje współczesna polska koncepcja wychowania estetycznego, który obejmuje poznawanie specyficznych wartości sztuki, formowanie wrażliwości estetycznej oraz rozwijaniem dzięki tekstom kultury osobowości człowieka zarówno w sferze intelektualnej jak i moralno- społecznej. Uaktywnia też wyobraźnię i postawy twórcze. W ostatecznym rachunku ważne jest nie to, co uczeń wie o dziele literackim, jak je interpretuje, ale jak wzywa ono na rozwoje osobowości ucznia. M. Jędrychowska akcentuje znaczenie poznania przez młodego człowieka własnej tożsamości, odczuwania potrzeby więzi z innymi oraz świadomego stosunku do podstawowych wartości moralnych, sformułowała tezę w odniesieniu do polonistyki szkolnej- najpierw człowiek. Autorka zaznacza istotę przekładu wartości kultury na wewnętrzną jakość człowieka. Wielu współczesnych badaczy wskazuje, że poznaniu człowieka i jego świata służą filozofia, religia, literatura, etyka, film, teatr, plastyka, muzyka, psychologia, psychiatria. Odsłaniają one aspekty ludzkiego życia i rzeczywistości, w której człowiek żyje. Wprowadzanie w świat wartości jest rozumiane tu jako ukazywanie wpisanych w utwór adresowany do dzieci i młodzieży wartości ważnych dla człowieka jako jednostki oraz wartości istotnych ze względu na wspólnotę, w której owa jednostka żyje.
Inspiracje aksjologiczne-od teorii wartości do teorii człowieka
Zakres filozoficznej teorii wartości
Aby prezentować dzieciom i młodzieży świat wartości, trzeba najpierw zdać sobie sprawę z tego, co wiemy, o wartościach. Przedstawione zostaną zagadnienia prezentujące pedagogiczny zakres interesującej nas teorii. Jako odrębna dziedzina banda filozoficznych teoria wartości powstała dopiero pod koniec XIX wieku. Wykorzystując jednak europejską refleksję aksjologiczną rozwijającą się od ponad 25 wieków sięga do Platona, który wskazywał na triadę najważniejszych wartości: piękno, dobro, prawda. Dodawał, ze posrednikiem miedzy dobrem a pięknem jest miłość, będąca tez środkiem do poznania prawdy. Problematyka wartości nie zrodziła się na gruncie żadnego określonego systemu, ma charakter filozoficznie uniwersalny. Początki badań nad tą dziedziną zapoczątkował Franciszek Brentiano, podstawy teorii wartości wyprowadził on z czystej świadomości, zagadnienia aksjologiczne łączył z przeżyciem wewnętrznym.
Rola emocji
Obiektem zainteresowań wybitnych myślicieli była relacja zachodząca między wartościami a uczuciem, uczucie traktuje się jako przeżycie prezentujące wartości. Wartość odkrywamy dzięki prezentacji emocjonalnej, ale musi być ona poprzedzona intelektualnym poznaniem nosiciela wartości. Wprowadzając dzieci i młodzież w świat wartości, ukazując ład aksjologiczny, a także formułując wiedze dotyczącą sposobów istnienia wartości w tekście literackim, przyczyniamy się jednocześnie do intelektualnego uchwycenia wartości, co ułatwią ich emocjonalne odczucie. Współistnienie poznania emocjonalnego i intelektualnego jest istotne również w percepcji utworu literackiego. Konieczna jest, więc integracja przeżycia i rozumienia. Istotny jest u dziecka odbiór zintelektualizowany, do tej pory często pomijany, stawiano, bowiem na sprawę uczuć, zapominając o intelektualnej stronie tego samego zjawiska. W aspekcie polonistycznym warto uzmysłowić sobie, że czytelnik, nie tyle kreuje wartości, co odkrywa je w trakcie czytania utworu. Bardzo ważne jest wprowadzanie młodych ludzi w uniwersum wartości. Swoista ułomność związana z niezdolnością do uczuciowego przeżywania wartości, może doprowadzać do aksjologicznej „ ślepoty”.
Hierarchia wartości
Relacja między wartościami. Ingarden twierdził, że o wartościach nie można sensownie mówić, bez akceptacji, że jedne są wyższe a drugie niższe. Jedne są, więc bardziej godne by je realizować, a inne mniej. Scheler opisał 4 uporządkowane od najniższego do najwyższego systemy wartości. Są to wartości hedonistyczne, witalne, duchowe, religijne. Na najniższym szczeblu drabiny znajdują się wartości hedonistyczne, związane z odczuwaniem tego, co przyjemne, lub nieprzyjemne. Istnieją w sferze doznań zmysłowych. 2 szczebel to wartości witalne, obrazuje je przeciwieństwo- szlachetne/pospolite, do sfery tej należą wartości utylitarne, łączy się z nią to wszystko, co dotyczy pomyślności i powodzenia. 3 grupa to wartości duchowe- estetyczne- piękno/brzydota. Scheler nie zalicza do wartości prawdy, wartością duchową jest, bowiem, albo poznanie prawdziwe, albo dążenie do poznania prawdy. 4 szczebel to wartości religijne- ujmuję je opozycja święty/grzeszny, w sferze uczuć odpowiadają im stany szczęścia i rozpaczy. Scheler w opisanym porządku pomija wartości dobra i zła moralnego, są one w jego koncepcji nadbudowane na całą strukturę hierarchiczną, istnieją w związku z wszystkimi innymi wartościami. Zło łączy się z wartościami negatywnymi, dobro z pozytywnymi. Z kolei Hartmann stawia tezę o przestrzennym zorientowaniu wartości. Pisze o wielowymiarowości tego uniwersum. Rozpatrując pozycję wartości, trzeba uwzględnić jej „ wysokość” i „moc”. O ile pierwsza z tych relacji porządkujących ujawnia się przez pozytywną emocjonalną odpowiedź, na jej realizację ( aprobata, podziw, zachwyt), o tyle druga przejawia się w negatywnej reakcji ( dezaprobata, pogarda, wstręt), te dwa porządki są, więc przeciwstawne. Wartości mocne są jednak fundamentalne!! Umożliwiają realizację wartości wyższych. Dobra materialne warunkują urzeczywistnienie dóbr duchowych.
Osoba i jej znaczenie
Związki między światem wartości a człowiekiem, obserwowali: Hartmann, Tischner, Stróżewski. To, co podlega rozwojowi to ludzkie poznanie wartości, historycznie zmienne jest przedkładanie jednych wartości nad inne. W centrum zainteresowania znajduje się osoba, jej stosunek do hierarchicznie uporządkowanego świata, do całej aksjologicznej drabiny. Dzięki osobie i przez nią odsłania się istota wszelkich wartości. Osoba jest, zatem, z jednej strony podmiotem, z drugiej zaś przedmiotem aktu moralnie wartościowego. Odnosząc się do istniejących niezależnie od jego woli wartości, równocześnie konstytuuje siebie jako wartość szczególną- Ja. Tischner pisze, że kluczem do etyki jest doświadczenie wartości, w etyce wartością jest drugi człowiek, wartością jestem ja sam, i wartością są rozmaite płaszczyzny obcowań człowieka z człowiekiem. Stróżewski pisał, że dobrem człowieka, jest nie tylko jego własny rozwój, ale i drugi człowiek, który ten rozwój może w ogóle umożliwić. Dobro człowieka polega na istnieniu ku drugiemu.
Warunki: widzieć- chcieć-móc!
Rozpatrując nakreślone warunki w płaszczyźnie dydaktycznej zauważyć wypada, że nauczyciel kształtujący normy moralne, może formować emocjonalnie nastawienie i wiedzę dotyczącą istoty tych zasad. Jest, więc przewodnikiem, tym, który ukazuje określone wartości, realizuje, więc I warunek „ widzieć”, II „ chcieć” przypisać należy dziecku będącemu przedmiotem wychowania, od jego woli zależy, czy zechce poznane wartości urzeczywistnić, III „ móc” niezależny jest ani od dziecka ani od wychowawcy, warunkiem są tu, bowiem sytuacje społeczno-polityczne, miejsce, czas.
Pedagogiczne aspekty etyki wartości
Jednostka wpisuje się w świat wartości, poprzez co odnosi się też do innych ludzi, wprowadzając dziecko w to uniwersum, kształtujemy także jego dojrzałość społeczną. Następuje proces socjalizacji, etyka wartości umożliwia spełnienie zadania wychowawczego, otwiera młodym drogę do wszechstronnego rozwoju osobowości- w sferze emocjonalnej, intelektualnej, moralnej, społecznej. Poznanie obiektywnego porządku w świecie wartości { niższych, wyższych}, chroni młodych przed etycznym subiektywizmem, relatywizmem, sceptycyzmem, które są szkodliwe. Aksjologia przyznaje człowiekowi rolę pierwszoplanową, to ukierunkowanie na osobę, jest dla pedagogiki kolejną istotną przesłanką. Wychowywanie łączy się z przekazywaniem wartości osobowych, związane jest z interpersonalnym kontaktem między wychowującym a wychowywanym. Dbałość o wszechstronny rozwój osoby ludzkiej jest również działaniem na rzecz społeczności, otwarciem się na ludzi. Podporządkowanie działań wychowawczych dobru osoby i prezentacja pełnej skali wartości humanizuje proces edukacyjny, stwarza pożądane warunki dla dojrzewania młodych ludzi. Autentycznemu wychowaniu lepiej służy kultura akcentująca znaczenie „ ja”, niż „ my”. Człowiek doświadcza wartości przeżywając jej i urzeczywistniając w konkretnych działaniach. Dzieło literackie łączy się w ten proces poprzez sam fakt swego istnienia, umożliwiając rozpoznanie relacji między wartościami.
Preferencje czytelnicze dziecka w wieku szkolnym
O wyborach i sposobach lektury
Z badań przeprowadzonych przez Ratajczak wynika, że uczniowie wybierają do indywidualnego czytania te same teksty, które stanowią kanon lektur szkolnych. W odbiorze uczniów poznanie emocjonalne wyraźnie górowało nad percepcją intelektualną. Tylko 4-5% uczniów potrafiło zinterpretować utwór w sposób symboliczny. Badania pokazały jednak, że lodzi otwarci są na problemy etyczne i ich poszukują w tekstach literackich. Dziecięcy świat wartości jest bardzo specyficzny, gdyż sprowadza się do zagadnień związanych z przyjemnością, ludycznością, humorem. Wychowanie powinno rozszerzyć tę wąską skalę wartości. Warto podkreślić, iż jeśli odpowiedniej pojęciowej wiedzy uczeń nie zdobędzie w szkole, wówczas jak dowodzą badania Sułkowskiego na dorosłych-większość postaw czytelniczych będzie efektem konieczności niż wyboru.
Badania Ratajczak dowiodły, że zagadnienia etyczne mieszczą się w sferze zainteresowań czytelników. Ta znajomość potrzeb czytelniczych jest istotna a 2 powodów: 1. literatura włączając się w proces kształtowania osobowości nie może pomijać oczekiwań czytelniczych odbiorców, 2. wskazanie elementów zwracających uwagę czytelnika domaga się szerszego opisu możliwości ich perswazyjnego oddziaływania. Należy, więc przyjrzeć się fabule, konstrukcji bohatera, sposobowi prowadzenia narracji, stylowi wypowiedzi i kompozycji tekstów. Warto, by nauczyciel rekonstruując wychowawczy wymiar utworu wnikał zarówno w strukturę tekstu literackiego, jak i sposób istnienia w niej wartości etycznych, wtedy cel wychowawczy przestanie kojarzyć się z natrętnym moralizatorstwem i natrętną publicystyką!
W grupie tekstów dla najmłodszych głównym miejscem skupienia wartości okazuje się fabuła. Szczególne eksponowane miejsce zajmuje prawda i dobro. Naturalnymi obiektami obserwacji są też wartości hedonistyczne i witalne. Natomiast krąg wartości duchowych ukazują głównie powieści obyczajowe [ Ten oby Jurgielewiczowej, Głowa na tranzystorach Ożogowskiej, powieści Musuierowiczowej, Siesickiej itd.]. Prezentacji tego, co przynosi przyjemność i łączy się z biologiczną aktywnością człowieka, służyć mogą powieści o charakterze podróżniczym, np. cykl Szklarskiego, Nienackiego o Panu Samochodziku.
W grupie tekstów dla młodzieży, gdzie relacje między odbiorcą, strukturą literacką a sferą wartości tworzą układ znacznie bardziej skomplikowany, wartości nie można wyeksplikować jedynie na poziomie fabuły, gdyż zaangażowana jest tu cała struktura tekstu. Zwiększoną aksjologiczną aktywność wskazują różne poziomy tekstu również wówczas, gdy utwór ukierunkowany jest na prezentację sfery Sacrum.
Układ prosty- fabuła jako dominujące miejsce skupienia wartości
Dobra podstawowe oraz ich usytuowanie wobec obiektywnej hierarchii wartości
Napisana przez Cieślikowskiego „ Wielka zabawa”, ukazuje, że wszystko co dzieci wzięły od dorosłych i wszystko co dla nich dorośli stworzyli, co same stworzyły i co dorośli dla nich napisali służy zabawie, nawet, bowiem tekst słowny pozostaje dla dziecka przedmiotem rożnych eksperymentow-recytacji, śpiewu, tańca, teatralizacji.
Wartości hedonistyczne i witalne
W czytanych przez uczniów tekstach wartości najniższe- hedonistyczne i witalne-ukazywane są podobnie jak w teorii wartości, jako najmocniejsze!! Jako motywy funkcjonują w literaturze dla najmłodszych zdarzenia i przeżycia dotyczące jedzenia, stroju, wyglądu zewnętrznego, odpoczynku i wygody. Połączone są wspólnym odczuciem związanej z nimi przyjemności bądź niechęci. Np. stroje- ten zakres wartości hedonistycznych patronuje głównie powieściom dla dziewcząt. Przyjemność wynika z noszenia atrakcyjnych strojów i dbałości o powierzchowność, która nie jest jednak obojętna również bohaterom płci męskiej, np. w Tajemnicy zielonej pieczęci, Stefek Żórawiec po otrzymaniu zaproszenia na podwieczorek sporo czasu spędza przed lustrem. Ważne są też zdarzenia prezentujące wartości witalne, z sferą aksjologiczną łączy się tu umiejętność znoszenia bólu, głodu, dbałość o siłę fizyczną [ ta tężczyzna fizyczna przypisywana jest głownie bohaterom powieści, czytanych przez chłopców]. Ale dziewczynki też prezentują wartości witalne [ Ania z Zielonego Wzgórza organizuje zawody chodzenia po dachu, A Gaba z Kwiatu Kalafiora Musierowicz jest sportsmenką, co rano wskakującą pod zimny prysznic]. FABUŁA UKAZYWANA JEST, WIĘC JAKO CIĄG ZDARZEŃ WYWOŁYWANYCH PRZESŁANKAMI HEDONISTYCZNYMI I WITALNYMI. Prezentacji sfery witalnej podporządkowany jest też obraz wyglądu zewnętrznego.
Przygoda jako przyjemność
We wszystkich przywołanych utworach jednym z istotnych składników konstrukcyjnych jest przygoda, która pojawia się w całej literaturze przeznaczonej dla młodego czytelnika. Ten specyficzny sposób budowania fabuły i akcji może prowadzić do odkrywania różnych sfer aksjologicznych, można też znaleźć teksty, w których funkcja przygody sprowadzona jest do wartości hedonistycznych. To samo zjawisko spostrzec można śledząc tytuły i rozdziały, one też sygnalizują istnienie w tekście elementów rozrywki, przygody i w tej sferze starają się skupić uwagę czytelnika. Są to tzw. metatekstowe zapisy!! które poświadczają zdanie autora na temat dziecięcej aksjologii. Również działania bohatera uwarunkowane są na przeżycie przygody, celem, więc staje się dążenie do przeżycia pięknej przygody. [ np. zakładanie klubu detektywistycznego, zwiedzanie zamków pełnych duchów itd.]. W książkach dla najmłodszych, gdzie przygoda usytuowana jest w kręgu wartości hedonistycznych istotne stają się też zagadnienia związane z czasem- autorzy umieszczają akcję w miesiącach wakacyjnych. Kolejne zdarzenia następujące po sobie mają bardzo szybkie tempo, co również wiąże się ze sferą wartości hedonistycznych, które z natury są krótkotrwałe.
Relacje między wartościami
W powieściach sprowadzających wątek przygodowy do łączącego się z nim odczucia przyjemności, zauważyć można dwoisty stosunek do obiektywnej hierarchii wartości, np. Wakacje z duchami implikują odbiór ludyczny, zatrzymują się na tym, co sprawia przyjemność, nie zamazując jednak zależności zachodzących między sferami wartości nie będącymi obiektem bezpośredniej obserwacji. Np. prezentacja wartości poznawczych, sytuują się one na 3 szczeblu aksjologicznej drabiny, należy do nich niewątpliwie nauka. W powieściach Bohdaja i Niziurskiego wyrastają one ponad wartości hedonistyczne, nauka ukazywana jest jako wartość pozytywna, wiedza powoduje często wywyższenie osób, w Wakacjach z duchami, sam fakt zajmowania się pracą naukową wpływa na natychmiastowe wyeliminowanie z kręgu osób podejrzanych studentów. Nie mogą łamać prawa w złym celu. Wiedza traktowana jest też jako warunek uczestnictwa w zdarzeniach fabularnych, wiedza ma, więc w pełni usługowe funkcje!! Dodatkowo bohaterowie są z natury rzeczy dobrzy, szlachetni, sprawiedliwi, umieją wybaczać przeciwnikom. Wszystkie te wartości są im podarowane z góry, nie są one przedmiotem szczególnych zabiegów. Są cenione, ale osiąga się je bez większego trudu.
Poprzez wykonywane czynności człowiek włącza się w świat wartości, jedne z nich urzeczywistnia, od innych się odżegnuje. Wartości z 2 pierwszych szczebli drabiny są w powieściach wyżej podanych fundamentalne, oddziałują na zmysły człowieka i przynoszą zadowolenie. Stąd wynika ich subiektywna siła i dlatego przygoda ujmowana w kategoriach hedonistycznych z niezwykłą mocą działa na odbiorcę. Wartości podstawowe umożliwiają wcielanie w życie innych wartości -obiektywnie słabszych, za to wyższych, które nie mają takiej mocy i nie przyciągają człowieka z taką siłą- dobro, prawda, piękno są, bowiem słabsze, lecz ich realizacja wymaga większego wysiłku i wzmożonego poczucia woli ich osiągnięcia. To, co ważne, co potrafi nadać sens ludzkiej egzystencji zawsze jest osiągane w trudzie.
Wewnętrzne zależności w sferze dóbr wyższych
W zestawie utworów autentycznie istniejących w obiegu czytelniczym nastolatków, dużą grupę stanowią powieści obyczajowe. Ich fabuła w przeciwieństwie do poprzednio przywołanych tekstów ukierunkowana jest na prezentację dóbr duchowych. Szczególne znaczenie w wychowaniu ma, bowiem sfera zła i dobra. Bohaterowie powieści, np. Musierowiczowej, Ożogowskiej, Jurgielewiczowej w toku rozwoju akcji dorastają do zrozumienia istoty prawdomówności, odpowiedzialności, rzetelności itp.
Prawda a wartości duchowe
Dążenie do ukazania związku między postępowaniem ukierunkowanym na urzeczywistnianie wartości duchowych a poczuciem prawdy zwraca uwagę we wszystkich przywołanych powieściach obyczajowych. Stwarzają one możliwość przekonania młodych odbiorców, że dopiero poznanie prawdziwe umożliwia realizację wszelkich innych dóbr duchowych. Typowym przewinieniem okresu młodzieżowego jest właśnie kłamstwo, wywołane obawą przed karą, naganą bądź ośmieszeniem. Może być też powodowane lękiem i niepewnością. Młody człowiek mówi nieprawdę powodowany konfliktem spowodowanym oczekiwaniami innych ludzi. Człowiek, aby dostrzec prawdę musi być na nią nastawionym, trzeba coś prawdziwie poznać, by potem móc realizować odnośną wartość, np. chęć postąpienia sprawiedliwie, nie można tego zrobić wg Tischnera bez uprzedniego namysłu, którego celem jest rozpoznanie sytuacji. Trzeba wiedzieć gdzie i kiedy naruszona została sprawiedliwość, co będzie tutaj zadość uczynieniem, trzeba też zdawać sobie sprawę z tego, co to jest sprawiedliwość. Ukazaniu relacji między prawda i innymi wartościami służy układ fabularny. Znaczenie dla procesu wychowawczego maja te teksty, w których prawda nie jest dana z góry. Bohater poznaje ją w toku zdarzeń powieściowym. [ W Tym obcym autentyczna pomoc możliwa jest dopiero po ujawnieniu całej prawdy, a to nie przechodzi łatwo ani Zenkowi, ani grupie jego przyjaciół. Schemat fabularny ukazujący, jak nieznajomość bądź ukrywanie prawdy, utrudnia życie bohaterów, uniemożliwiając urzeczywistnienie takich wartości jak dobro, miłość, powtarza się u Jurgielewiczowej trzykrotnie;1. w przypadku Zenka, 2. Uli i jej taty, 3. Pestki i jej mamy ]. Poznanie relacji między prawdą a wszelkimi innymi wartościami umożliwia w powieści fabuła, sposób prowadzenia narracji, momenty istotne są podkreślane nacechowaną emocjonalnie stylistyką i płynnym przechodzeniem od narracji auktorialnej do personalnej, np. „ Pomogłaby-pomyślała-pomogłaby na pewno!”, sentencji, np. „ Własna wina mniej obciąża serce niż wina matki”. Aforyzm zyskuje wymiar uniwersalny. Ważne są też komentarze autorskie podkreślające zdarzenie, w którym urzeczywistnia się dobro etyczne, tak by nie uszło uwagi czytelnika: „ trzeba prawdziwej wielkoduszności, żeby się na to zdobyć”- sytuacja, gdy Pestka i pani Ubyszowa podejmują trud ponownego nawiązania relacji. Na podobnym schemacie fabularnym oparta jest Kłamczucha Musierowicz- relacje między prawdą a kłamstwem. Aniela Kowalik przekonana, że nic już nie może jej uratować mówi prawdę, co spotyka się z życzliwością i wielkodusznością. W czasie lektury Kłamczuchy nie sposób nie zauważyć, że zarówno konstrukcja losów Anieli jak i dydaktyczna teza utworu wyraźnie realizują stereotyp, łączący cechy romansu, prozy tendencyjnej i powieści dla dziewcząt, zgodnie ze schematem gatunku, akcja obfitująca w niespodzianki i powikłania winna zakończyć się happy endem, a bohaterka dorosnąć do swego rodzaju moralnego wzorca. Istotne staje się prymarne znaczenie prawdy wobec sfery dóbr duchowych. Znamienne dla przełomowych momentów są też epizody, stanowią tło prezentowanych w utworze postaw, przekonań, wartości [ sytuacja np. dzieci Mamerta Kowalika i mleka, Kłamczucha wiedząc, że dzieci nie lubią mleka, wylewa je do zlewu, a następnie kłamie, przed matką dzieci Tosią, że maluchy ślicznie wypiły mleko, wtedy to mały Tomcio rzecze: „ Ona jest kłamczucha mamo, myśmy wylali mleko do zlewu. Nie chciałem żebyś za mnie kłamała kłamczucho”, na co Aniela „ chciałam wam tylko pomóc i nie chciałam by wasza mama się martwiła”, wtedy Tomcio „ Tata mówi, że nie wolno ludzi okłamywać, dla ich dobra. Jeśli ktoś oszukuje ludzi dla ich dobra, to zawsze to jest dla jego dobra, nie dla ludzi „].
Uwarunkowania społeczne i poczucie rzeczywistości
Relacje między prawdą, kłamstwem a sferą wartości duchowych rozpatrywane są jw., w perspektywie jednostkowej, dotyczą zagadnień związanych z dorastaniem bohaterów. Warto jednak zwrócić uwagę, że Tajemnicy zielonej pieczęci i Klamczusze pojawiają się próby rozszerzenia tej perspektywy na sferę społeczną. Taką funkcję pełni np., wątek perypetii związanych z pracą zawodową ojca Stefka Żurawca [ Tajemnica zielonej...], w swym pamiętniku Stefek zanotował: „ Więc to było tak: majster zapowiedział ojcu awans, tatuś się ucieszył, bo myślał, że to wszystko sprawiedliwie idzie. A tymczasem majster chciał ojca tym wszystkim kupić, bo przy redukcjach chciał zwolnić jednego porządnego robotnika, a zostawić swego kumotra, tatuś od razu na zebraniu wystąpił, a za tatusiem inni i zrobiło się straszne piekło. Zwolnili różnych pijaków i bumelantów. Majster był zły, ale nic nie powiedział, tylko później „ okazało się”, że tymczasem żadnych podwyżek nie będzie”. Sytuacja społeczna kłamstwa i oszustwa ukazana jest też w Kwiecie Kalafiora Musierowicz, gdzie grupa ESD ( eksperymentalny sygnał dobra), zostaje przez sąsiadów i szkołę uznana, ze zdeprymowaną grupę młodzieży handlujących narkotykami LSD, dyrekcja wkracza na teren domostwa Borejków w celu pogrążenia młodych ludzi, co oddaje tragiczną sytuację społeczną warunków życia w świecie komunistycznym. Brak zaufania, nienawiść, podsłuch, donosy to znamienne cechy rzeczywistości PRL-u. Młodzi uznani są za grupę spiskującą przeciw systemowi, i mimo, że sytuacja się wyjaśnia na korzyść Gaby i kolegów, atmosfera nieufności, tajemnego mieszkaniu i spisku nadal ciąży na młodzieży. Realia społeczno-polityczne kierują ich życiem, powieść oddaje negatywny świat PRL-u. W powieściach Musierowicz zideologizowana rzeczywistość lat 70tych, jest odrzucana, traktowana jako mur, za którym kryje się to, co istotne, rodzinne, prawdziwe i to, co tyczy się młodych ludzi. Silnie problem ten ukazuje Opium w rosole, w której sytuacje życiowe uzależnione są warunków społeczno-politycznych. Opowieść rozgrywa się w okresie stanu wojennego, a problem relacji między prawdą, kłamstwem i sferą dóbr duchowych odniesiony jest do typowych zdarzeń polskiej rzeczywistości lat 80tych. Sygnały i niedomówienia oddają atmosferę czasu. Wszystkie rodziny dotknięte zostały represjami stanu wojennego. U Borejków brak ojca, sygnalizuje to pusty talerz przy stole czekający na jego powrót i słowa „ on zawsze w Polsce”, „ nie chciał nigdy wyjeżdżać”- dowodzą, że został internowany. Podobnie rzecz się ma z rodzicami Kreski, która zamieszkuje z dziadziem prof. Dmuchawcem, który został zweryfikowany przez donosy „ kolegów” z pracy i wysłany na emeryturę. Również Piotra Ogorzałkę wyrzucono z pracy. Wydarzenia stanu wojennego determinują życie bohaterów. Zarówno Dmuchawiec jak i Ogorzałka tracą nadzieję, uważają, że świat jest siedliskiem zła i nienawiści i wszelkie dobro umarło. Powieść ukazuje jednak odbudowę szacunku dla wartości duchowych oraz prawdy. Dzieje się to w sytuacjach rozmów obu panów z Gabrysią, w których autorka sugeruje, że zatracili oni zmysł realnej oceny zaistniałych zdarzeń. Poddając się złu stanu wojennego, widzą oni jedynie część zamiast całości, co udowadnia im, Gabunia, która nie uznała istniejącego stanu rzeczy za klęskę ostateczną. Do Dmuchawca mówi: „ przecież sam nas Pan uczył, że życie bez cierpienia jest jak jedzenie bez soli”, bohaterka dostrzega sens dziejących się zdarzeń, co ukazuje też rozmowa z Ogorzałką. Piotr zwolniony z pracy, skupia się na bieżącej historii i spisuje zdarzenia obrazujące nienawiść, oszustwa, chciwość, mówi: „ wszystko tu mam, każdy dzień, każdą zbrodnię, każde kłamstwo”. Gaba zaś dowodzi, że świat, w którym żyją nie jest taki zły, mówi: „ będzie taki, jeśli wszyscy zaczną myśleć tak jak ty, sam ty jesteś bratku, jałowy jak suche drewno. A do tego ślepy jak bezpłodny kret. Co ty się bierzesz za opisywanie świata, ty, który nie widzisz kolosalnego słonia przed twoim własnym nosem? Chcę powiedzieć, że na naszych oczach stary świat się odradza, zmienia. Powstaje nowa moralność, nowe idee, nowa cywilizacja miłości!”. I właśnie tę cywilizację miłości tworzą prezentowane przez autorkę rodziny, ono, bowiem z miłością odnoszą się do obcych i najbliższych. Ich postawa przyciąga nieszczęśliwą Aurelię, gdyż w ich domach wspaniale smakują i szare kluski z ziemniaków i bułki z serem, a opium w chudym rosole okazuje się być odrobiną serca, bo najlepszą przyprawą jak mówi pani Lewandowska, jest miłość, z nią smakują nawet suche ziemniaki. Poparciem tez wyżej ukazanych są słowa Tischnera, że człowiek wrzucony został w świat realny i idealny zarazem, i odpowiedzialny jest za to, w jakim zakresie oba te światy spotkają się ze sobą!
Od emocji i intuicji do zintelektualizowanego obrazu wartości
Istotnym składnikiem świata wartości jest sfera uczuć, uczucia będące składnikami duchowego porządku są nosicielami wartości. Świadomość aksjologiczna ma jednak charakter emocjonalno-poznawczy, wartości poddawane są normującej roli intelektu. Z tymi wewnętrznymi prawidłościami świata wartości koresponduje konstrukcja literackich postaci prezentowanych w lit., dla dzieci i młodzieży. Jednym z motywów współtworzących obraz bohatera są także jego przeżycia wewnętrzne-emocjonalne. Wszyscy bohaterowie zyskują świadomość wartości najpierw dzięki uczuciowemu zajęciu postawy osób i sytuacji. Droga przebiega od emocji do zintelektualizowania wartości. W ten sposób np. rodzi się grupa ESD [eksperymentalny sygnał dobra w Kwiecie kalafiora Musierowicz]. Bohaterowie książki odwołując się do życia oraz do twórców starożytnych rozważają naturę człowieka, szukają wiedzy o nim i o świecie. Dzięki rodzinnej bibliotece docierają do tej części kultury europejskiej, która miała znaczenie dla kształcenia zasad moralnych człowieka. Czytają Platona, Arystotelesa, Owidiusza, Senekę itd. Wskutek postaw moralnych zarysowanych w powieści emocjonalne działania bohaterów, m.in. bezinteresowna pomoc Robrojka w sytuacji choroby mamy Gabrysi, czy Lelujki Jance w chwilach załamania symbolizują „ wyczucie wartości”-intuicyjne, które cechuje bohaterów cyklu. Sytuacja rozmowy między Janką a Lelujką dowodzi, że przeżycie emocjonalne stanowi formę poznania wartości poprzedzającą ich intelektualny ogląd [ Lelujka: „ przecież zło istnieje naprawdę. Źli ludzie też. I ty o tym wiesz, bo nie jesteś ślepa. I przychodzi mi do głowy, że ty się chyba zgrywasz, że to taki styl, że ty wszystkim przebaczasz i taka jesteś dobra. Przecież to niemożliwe żebyś ty ją lubiła, tę Ewcię Sopel - Lelujce chodzi o nauczycielkę obojga, z którą cała klasa nie mogła sobie poradzić-podkreślenie k.slany-przecież dokucza ci tak, że masz prawo do nienawiści”. Tymczasem Kreska odpowiada: „ Nikogo nie wolno nienawidzić i nikim nie wolno pogardzać. Dlatego Jacek, że nienawiść i pogarda są niszczące-niszczą tego człowieka, którym pogardzam, bo nie pozostawiają mu już szansy na odmianę. I niszczą też mnie-bo skoro jest we mnie miejsce na nienawiść to jest i miejsce na zło”. Wniosek obojga jest następujący: do nienawiści nie trzeba się zmuszać, nienawidzić jest łatwej niż kochać i wybaczać. Potwierdza to tezę postawioną, wczęsniej, że wartości wysokie są trudne do realizowania, wymagają woli i pracy człowieka. Jednak dobro jest wartością słabszą, natomiast nienawiść silną, moc nienawiści bez problemu opanowuje człowieka.
O znaczeniu wspólnoty
Z dotychczasowych analiz wynika, że fabuła powieści obyczajowych dla młodzieży odgrywa istotną rolę w prezentacji zagadnień aksjologicznych, jak również kreacja bohatera. Wg filozofów m.in. Tischnera, Karola Wojtyły, Stróżewskiego, Schelera widoczna jest tendencja do uznania samoprojektowania i samospełniania się osoby poprzez włączanie siebie w obręb całego świata wartości. Istotna staje się teza o łączności etyki z otwartością na drugiego człowieka, a w konsekwencji z otwartością na grupę, w której przychodzi żyć każdej osobie. Doświadczenie wspólnoty, solidarności, uczestnictwa w realizowaniu wspólnego dobra, miłości i odpowiedzialności jest u swych korzeni aksjologicznym doświadczeniem źródeł człowieczeństwa. To znaczenie wspólnoty ma ogromne znaczenie w powieściach dla dzieci, np. wizerunek rodziny czy szkoły. Dom prezentowany jest jako miejsce, gdzie w sposób naturalny odkrywa się sens istnienia, gdzie uczy się wspaniałomyślnośći akceptowania ludzi, takimi, jakimi są. W analizowanych powieściach rodzice pełnią funkcję wzorców moralnych np. Tajemnica zielonej..., cykl Musierowicz [ tu państwo Borejkowie wzór realizują przez cały swój styl życia, opowiadają się za tradycyjnym układem ról i wartości. Nie dbają o materialne wygody, lecz o przygody intelektualne, a skromne kolacje z ziemniaków i mleka okraszone są sowicie dyskusjami o starożytnych]. Od rodziców przyjmują, więc 4 córki Borejkowny styl życia godnego. Już w Brulionie B.B. autorka ukazuje, jak emigracja matki utrudnia i niszczy życie rodziny, a dom przestaje być miejscem, gdzie przykłada się do serca życzliwość, jak plasterek na ranę. Obok domu w powieściach młodzieżowych ważnym miejscem spełniającym istotną rolę w etycznym formowaniu osobowości bohaterów jest też szkoła. [ pozytywny obraz szkoły ukazują powieści Sposób na Alcybiadesa, czy Szatan z 7 klasy, w szkołach tych występują relacje partnerskie i podmiotowe traktowanie ucznia. W każdej z tych powieści pojawia się dobry nauczyciel, łączący świat dorosłych i dzieci]. Jednak już u Ożogowskiej nauczyciele są anonimowi, z powieści tych zaczyna się wyłaniać obraz autorytarnych stosunków w szkole. Receptę na życie znają tu tylko dorośli pedagodzy. Stan ten pogłębia się u Musierowicz, gdzie szkoła straciła swą funkcję wychowawczą, a stała się instytucją uczącą posłuszeństwa i uległości. Zagubiła swój wspólnotowy charakter. Kreacja ukochanego przez młodzież prof. Dmuchawca, podkreśla tym bardziej kryzys szkolnictwa, a negatywnym odpowiednikiem Dmuchawca jest prof. Pieróg. Szkoła służy tu doktrynom, uczącą konformizmu i upokarzającą uczniów.
Komizm a aksjologia
Kłopoty dzieci z uczeniem się pojęć moralnych, wynikają często ze złego prezentowania wartości. Zbyt duży nacisk kładzie się na negatywny aspekt norm moralnych, a zbyt mały na aspekt pozytywny i dlatego droga do dobrego jest tak nieokreślona. Droga ta może być ułatwiona także, dzięki rezygnacji z wzniosłego mówienia i patetycznego o dobrach aksjologicznych. radą jest komizm, który ujawniając się w całej strukturze utworów chroni przed patetycznością, która zamiast cnót uczy wytartych konwenansów. Komizm humorystyczny jest, bowiem pobłażliwy i życzliwy, wprawdzie też odkrywa niedostatki rzeczy, ale ze świadectwa ułomności świata czerpie niejakie zadowolenie: niedoskonałość jest wartością o, tyle, że jest atrybutem człowieka i kształtem życia, stad o humorze mówi się, że jest komizmem filozoficznym. W zakresie swoistego „ oswajania” wartości -rozumianego jako przybliżanie dóbr aksjologicznych właśnie przez komizm- fabułę znaczenie wspomaga narracja, sprawia, że prezentowany świat jest do zniesienia, a funkcja wychowawcza tych tekstów nie staje się jedynie natrętnym moralizatorstwem. Humor neutralizuje wzniosłość, chroni przed napuszeniem i górnolotnością. Przykład: w Głowie na tranzystorach Ożogowskiej pisarka prezentuje scenę przeprosin Tomka Maciołajtyszewicza przez kolegów:
-Tomaszku!-jęknęła osoba w ręczniku- To oni cię zbili!? Kto to jest?
To Bigos, a to Przegoń-pokazywał palcem Tomek- mówią, że przyszli wyjaśnić.
Przepraszam-powiedział grzecznie Marcin zwracając się do pani- czy pani jest matką maciory?
Ja? Santa Madonna! Ja?-dławiła się oburzeniem-Ja mam być matką maciory?!?!
Aksjologiczną aktywność w prozie wyżej opisanej obok fabuły wykazują też inne elementy utworu-metatekst, kompozycja, narracja, która wprowadza komizm, ważna jest też kreacja bohaterów.
Układ złożony- kreowanie obrazu wartości poprzez całokształt struktury tekstu
Związek między tekstem literackim a ewokowanym przez niego obrazem wartości tworzy układ bardziej skomplikowany, gdy utwór adresowany jest do młodzieży. Obok fabuły istotna staje się cała struktura utworu.
Patriotyzm jako problem aksjologiczny
Każda ojczyzna ma realizować na swój sposób pełny odbiór wartości, w tym najbardziej podstawowe, ale i najważniejsze, obowiązujące powszechnie. Negatywnie naświetlony patriotyzm ukazuje Księga strachów Nienackiego, gdyż to, co narodowe staje się ważne, dlatego, że jest rodzinne. Afirmacja polskości łączy się z deprecjonowaniem innych narodowości. Zjawiska takie wiodą do nacjonalizmu, skrajnie do szowinizmu, nie uczą tolerancji ani obiektywności. Odmienny obraz patriotyzmu prezentują Kamienie na szaniec Kamińskiego.
Historia i prawda o ludziach
Autor Kamieni...poprzez konkretny opis prawdziwych zdarzeń przekonuje, jak ścisły związek istnieje między moralnością a postawą patriotyczną. Nastawienie na perswazję ujawnia się w formie gatunkowej- gawęda. W powieści znamienna jest tolerancja dla inności i wspólnota ideałów. Dobrem w powieści jest umiłowanie wolności, miłość do ojczyzny, inny człowiek - każdy człowiek. „ Będziesz miłował bliźniego swego jak siebie samego”, „ Miłujcie nieprzyjacioły wasze”. Praca w konspiracji podporządkowana była konkretnym przesłankom etycznym, harcerskie prawo: „ harcerz w każdym widzi bliźniego, a za brata uważa każdego innego harcerza”. Wpisana w tekst koncepcja opiera na się na naturalnym porządku rzeczy - Najpierw jest człowiek! Czyny patriotyczne są ukazywane jako konsekwencja formowania przez dom, szkolę, organizację ludzi o wyraźnych, pełnych osobowościach. Ludzi inteligentnych, analizujących sytuację i samodzielnie dokonujących wyboru.
Gawęda jako wywód retora
Brak wielkich słów towarzyszących działaniom postaci, tym bardziej eksponuje znaczenie i wagę ich poczynań. Sugestywnym oddziaływaniom na odbiorcę służy zestaw pojawiających się w narracji komentarzy, np. komentarze konkludujące - przybierające charakter wniosku wynikającego z zaprezentowanych zdarzeń; komentarze wzmacniające-potwierdzające wcześniejszą reakcję bohatera; cytaty-pouczenie czytelnika i przekonanie o prawdziwości relacji; powtórzenia-w celu przypominania słabej pamięci młodego odbiorcy ważnych kwestii oraz dla porządkowania kolejnych zdarzeń, narrator zniża się do poziomu czytelnika; dygresje- często są to wtrącone w nawias uwagi wyrażające stosunek narratora do przywoływanych postaci, informują też o przyszłych wypadkach; interpretatio- figura ukazuje jedną myśli w dwu lub więcej dopełniających się wariantach; sentencje. Nagromadzenie tych chwytów retorycznych uwznioślających i rozbudowujących przedmioty wypowiedzi, istnieją też w tekście konstrukcje skracające opowieść narratora - pytania retoryczne, przemilczenia, zawieszenia głosu, antycypacje ( wprowadzają informacje o faktach późniejszych względem opisywanych zdarzeń). Znamienne są tez zwroty do czytelnika, zmiany czasu prowadzenia narracji, to wszystko wzmaga napięcie i ladzie nacisk, na prawdziwość słów narratora. Chwyty działają na emocje i ubarwiają opowieść.
Sceny bohaterskiego umierania
Sceny umierania zwierają znaki etosu rycerskiego i duchowego ładu, łączą się z religijną wizją rzeczywistości. Chłopcy odchodzą ze świata w „ przyjaznych stosunkach z Panem Bogiem”. Ich śmierć podlega uświęceniu, jednoczą się w komunii z Bogiem. Sceny te są patetyczne, wyraźny jest tu związek patosu z wzniosłością. Służy to eksplikowaniu sensów etycznych. Śmierć ma tu wymiar moralny, sublimuje duchową wielkość. Człowiek przekracza samego siebie i ginie, aby ocalić najwyższe dobra. Trójka przyjaciół w heroiczny sposób umiera za ojczyznę. Ofiara powoduje uświęcenie bohatera, modelowym przykładem jest tu śmierć Rolanda. Inne tego typu sceny [ Jacek Soplica, Longin Podbipięta, Sowiński w okopach woli]. Każdy z przyjaciół przed śmiercią daje wyraz swemu męstwu. Gdy zbliża się czas śmierci towarzyszy im wewnętrzny ład i spokój, czują, że wypełnili los dany im przez Boga. Rudy przed śmiercią prosi kolegów, by przypomnieli Testament mój Słowackiego i szeptem powtarza jego fragment:, „ Lecz zaklinam niech żywi nie tracą nadziei, A kiedy trzeba na śmierć idą po kolei, Jak kamienie przez Boga rzucone na szaniec...”.
Ku perspektywie Sacrum
Całokształt literackiej struktury tekstu wskazuje zwiększoną aksjologiczną aktywność również w sytuacji, gdy prezentuje znaczenie dóbr z trzech pierwszych szczebli drabiny wartości, otwiera równocześnie przed młodym odbiorcą perspektywę Sacrum. Dla moralności Sacrum jest, co/ kto jest zdolne do ocalenia narażonej na zło dobrej woli człowieka. Sacrum nie jest ograniczeniem wyłącznie do wartości religijnych. Obok Sacrum biblijnego ukonstytuowało się Sacrum literackie, będące znakiem czegoś ponad, czegoś tajemniczego, niedocieczonego, od czego człowiek jest zależny, co go pociąga, fascynuje, wobec czego żywi cześć i obawę.
Sfera nie tylko religijna
Powieść Katherine Peterson ukazuje naturalne zainteresowanie dzieci sferą wierzeniową, wskazując jak brak tego zakresu wartości rekompensują spontanicznym mitotwórstwem. W Moście do Terabithii dwoje bohaterów odczuwa samotność, czują brak zainteresowania ze strony rodziców, dzieci odczuwają potrzebą wartości wyższych, nie znajdują ich we własnym otoczeniu, dlatego kreują Terabithii, będące przeciwieństwem zwykłego codziennego życia. Wyłaniają Sacrum z własnego świata. Akt kreacji przypomina biblijny opis stworzenia świata. Do wymyślonej przez siebie krainy dzieci przenoszą się wpatrując w niebo- na ilnie zawieszonej na dzikiej jabłoni. Zgodnie ze swą symboliką drzewo zakorzenione głęboko w ziemi, wyrasta ponad wszystkie inne istoty żywe, co dało początek obrazom drzewa świata, które łączyło niebo z ziemią. Drzewo symbolizuje uniwersum i jest uniwersum. Towarzyszka chłopca tonie w strumieniu, ogrom cierpienia chłopca sprawia, że uzyskuje on dojrzałość. Kraina Sacrum stworzona przez dzieci obrazuje ich metafizyczne pragnienia, marzenia, potrzeby, pobyt w krainie pozwala chłopcu odnaleźć siebie i ujawnia wszystkie najlepsze cechy w nim drzemiące.
Wprowadzanie w biblijny i symboliczny sposób myślenia
W Opowieściach z Narni autor z różnorodnych elementów mitycznych konstruuje niezwykłą rzeczywistość, sytuuje ją jak w przypadku baśni w uniwersalnym miejscu i czasie, czyli w umyśle dziecka. Utwory Lewisa korespondują z teoriami Bettelheima o roli baśni w życiu dziecka oraz teoriami psychologów, iż dziecko w swym osobniczym wzrastaniu powtarza proces rozwojowy ludzkości. Lewis poprzez obrazy i fabułę przybliża to, co abstrakcyjne. Widzenie rzeczywistości w obrazach Lewisa wywodzi się z Biblii, na kartach narnijskich opowieści wiele jest znaków zaczerpniętych z ewangelicznych opisów życia Chrystusa. Rodzeństwo [ czworo] przez starą szafę dostają się do świata Narnii spotykają tam wiele postaci wywodzących się z różnych kręgów kulturowych [ fauny, syleny, centaury, uskrzydlone konie, smoki, potwory, karły i inne]. W świecie tym zwierzątka mówią a każde drzewo ma swego duszka, króluje tam Biała czarownica, która rzekomo wywodzi się od Lilith, jednak w istocie spokrewniona jest z dżinami i olbrzymami. Twórca przywołując wyobrażenia społeczeństw archaicznych nobilituje je. Ujawnia uniwersalność myślenia mitycznego. Władcą prawnym krainy jest Lew Aslan, którego kreacja koresponduje z biblijnym opisem Jezusa Chrystusa. Lewis ukazuje, że, aby człowiek mógł pojąć chrzasicijańskie objawienie, potrzebne jest mu zrozumienie wierzeń ludów pierwotnych. Zamienna jest sytuacja, w której Aslan niczym Jezus poddaje się mękom Czarownicy, aby wybawić zdrajcę -Edmunda, który jako jedyny z rodzeństwa poddał się mocy wiedźmy i wspierał ją. Aslan poddaje się mękom zamiast chłopca, ofiaruje siebie, umiera w celu odkupienia jego grzechów, by następnie zmartwychwstać. Podobnie nadejście Aslana niczym nadejście Jezusa ogłaszane jest wcześniej proroctwami. Nawiązania do Biblii są uderzające, co służy wprowadzaniu młodych w biblijny i symboliczny świat myślenia. Istotny jest też fakt, że Aslan pojawiając się w kolejnej części cyklu przed Łucją wydaje się dziewczynce większy, mówi: „ im bardziej będziesz rosła, tym bardziej będę dla ciebie większy”. Wywodzi się to z wiary, iż Bóg, który mieszka w człowieku, nie jest zapomniany, jego obecność jest dynamiczna i stale rośnie. Warto zauważyć, że Narnia nie jest krainą ludzi, a jednak tylko człowiek może być narnijskim królem i ocalić krainę przed złem. Powieści poruszają problematykę wolnej woli i obecności zła w świecie. Narrator w świecie Narni jest stale obecny, wciąż podkreśla swą obecność, komentując zdarzenia, pełni rolę przewodnika.
Powieść Peterson i cykl Lewisa uświadamiają, że najważniejsze problemy w literaturze dzieci i młodzieży, realizują opowieści o charakterze baśniowym. Stwarzają szansę odbioru tekstu w wymiarze symbolicznym, co jest bardzo istotne dla istnienia młodego człowieka w kulturze. Analizy powyższych utworów ukazują, na obecność filozofii w codziennym życiu, w utworach dla dzieci filozofia istnieje zwyczajnie i po prostu.