WYWOŁYWANIE I ĆWICZENIA UTRWALAJĄCE PRAWIDŁOWĄ

REAIZACJĘ POSZCZÓLNYCH GŁOSEK

Nazwa głoski	WYWOŁYWANIE GŁOSEK Opis ustanie narządów artykulacyjnych przy realizacji głoski
Głoska š (sz)	1.	Wywołanie głoski w izolacji. Głoska „š” jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, bezdźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami ( za wałkiem dziąsłowym ) , boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu ( dzióbek ). Strumień powietrza jest ciągły, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską długotrwałą , ulega przedłużeniu. Ćwicząc tę głoskę naśladujemy szum wiatru (mały wietrzyk i duży wiatr )
		2.	Wywołanie głoski w nagłosie. Jeśli dziecko opanowało prawidłową artykulację głoski „š” w izolacji rozpoczynamy ćwiczenia w nagłosie sylab: sza, szo, sze, szu, szy, następnie przechodzimy do ćwiczenia głoski „š” w wyrazach , należy pamiętać, aby wybierać wyrazy w których po głosce „š” występuje samogłoska
		3.	Wywoływanie głoski w śródgłosie. Podobnie jak przy wywoływaniu głoski w nagłosie rozpoczynamy od sylab, a następnie przechodzimy do wyrazów, należy pamiętać aby w dobieranych wyrazach głoska „sz” znajdowała się pomiędzy samogłoskami
		4.	Wywoływanie głoski w wygłosie. Rozpoczynamy również od ćwiczenia sylab osz, asz, esz, usz, ysz., a następnie przechodzimy do wyrazów. Wyrazy dobieramy tak, aby przed głoską „š” występowała samogłoska
		5.	Utrwalenie głoski. - połączenia wyrazów typu szkolna szatnia, szara myszka itd. - powtarzanie zdań - rebusy, - puzzle - zagadki - wierszyki
	Głoska ž ( ż)	1.	Wywołanie głoski w izolacji. Głoska „ż” jest spółgłoską przedniojęzykowo-dziąsłową, zwarto-szczelinową, dźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami ( za wałkiem dziąsłowym) boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu ( dzióbek ). Strumień powietrza jest ciągły, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską długotrwałą , ulega przedłużeniu. Podczas artykulacji tej głoski można wyczuć przykładając palce do gardła drgania. Naśladujemy jadący samochód
		2.	Procedura wywołania i utrwalania tej głoski w nagłosie i wygłosie jest bardzo podobna jak przy realizacji głoski „š”
		3.	Wywoływanie głoski w wygłosie. Nie ćwiczymy głoski „ž” w wygłosie wyrazów, gdyż głoski dźwięczne znajdujące się w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu
	Głoska „č” (cz)	1.	Wywołanie głoski w izolacji Głoska „č” jest spółgłoską przedniojęzykowo- dziąsłową, zwarto-szczelinową, bezdźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami ( za wałkiem dziąsłowym) boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu ( dzióbek ). Strumień powietrza jest przerywany, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską krótkotrwała, przy przedłużeniu przechodzi w „š”
		2.	Procedura wywołania i utrwalania tej głoski w nagłosie i wygłosie jest bardzo podobna jak przy realizacji głoski „š”. Należy pamiętać o odpowiednim doborze sylab i wyrazów
	Głoska „З” ( dż)	1.	Wywołanie głoski w izolacji Głoska „З” jest spółgłoską przedniojęzykowo - dziąsłową, zwarto-szczelinową, dźwięczną. Przy wymowie tej głoski język znajduje się za górnymi zębami ( za wałkiem dziąsłowym) boki języka dotykają górnych zębów, zęby są zwarte, wargi wysunięte do przodu ( dzióbek ). Strumień powietrza jest przerywany, co można wyczuć na dłoni zbliżonej do ust. Jest głoską krótkotrwała, przy przedłużeniu przechodzi w „ż”
		2.	Procedura wywołania i utrwalania tej głoski w nagłosie i wygłosie jest bardzo podobna jak przy realizacji głoski „š”
		3.	Wywoływanie głoski w wygłosie. Nie ćwiczymy głoski „З” w wygłosie wyrazów, gdyż głoski dźwięczne znajdujące się w wygłosie ulegają ubezdźwięcznieniu
	Głoska „r”	1.	Artykulacja głoski „r” polega na szybkich i delikatnych uderzeniach czubka języka o wałek dziąsłowy ( za górnymi zębami ). Przy jej tworzeniu język jest szeroki, a jego boki dotykają trzonowych, przyjmując pewną stałą pozycję. Natomiast środkowa, a szczególnie przednia część języka jest ruchliwa i elastyczna. Tak więc „r” powstaje wskutek szybko następującego po sobie zamykania i otwierania rezonatora artykulacyjnego za pomocą wibrującego języka. Wargi są przy tym lekko otwarte, podniebienie miękkie jest uniesione i zamyka drogę do jamy nosowej.
		2.	Ćwiczenia usprawniające prace narządów mowy Masaż języka Szeroki język ujmujemy między zęby trzonowe i delikatnie żujemy. Czubek języka układamy między zęby i delikatnie żujemy Próbujemy przecisnąć język przez zaciśnięte zęby „Drapiemy się” ząbkami po rozluźnionym języku
		3.	Ćwiczenia przygotowujące do wywołania głoski „r” Szybko potrącamy palcem wędzidełko języka i równocześnie wymawiamy głoskę „ž” przy rozchylonych szczękach. Szybko potrącamy palcem wskazującym wędzidełko języka i równocześnie wymawiamy głoskę „d” przy rozchylonych szczękach Zdmuchujemy skrawki papieru położone na czubku wysuniętego języka Wymawiamy sylaby pru, pro, pre, pry, pra, w taki sposób, aby papier spadał z języka. Układamy szpatułkę pomiędzy górnym, a dolnymi zębami w taki sposób, by służyła nam za podpórkę, aby buzia nie mogła się zamknąć i wymawiamy najpierw wolno, z czasem coraz szybciej głoski : T T T T T T D D D D D D TD TD TD TD TD TDN TDN TDN TDN TDN Wymawiamy połączenia głoskowe najpierw w wolnym tempie, a następnie coraz szybciej, przy czym „e” wymawiamy krótko i delikatnie ( bez przycisku natomiast spółgłoski z przyciskiem i przedłużeniem ( w efekcie tego postępowania otrzymamy „tra”, „tro” … z dźwiękiem „r” bardzo zbliżonym do prawidłowej głoski „r” ) TEDA, TEDA, TEDA, TEDA, TEDO, TEDO, TEDO, TEDO, TEDU, TEDU, TEDU, TEDU, TEDY, TEDY, TEDY, TEDY, TEDE, TEDE, TEDE, TEDE, Powtarzamy w szybkim tempie połączenia tdt-tdt oraz dtd-dtd z tym, że dźwięk „t” tworzymy energicznie i z ekspresją, natomiast „d” bardzo delikatnie. Można również w podobny sposób wymawiać połączenia bda, bdo, bdu z możliwie najkrótszym i delikatnym „d” Wymawiamy najpierw wolno, potem coraz szybciej: TDO TDO TDO TDO TDE TDE TDE TDE TDA DDA TDA DDA TDU TDU TDU TDU TDY DDY TDY DDY UDUDU UDUDU ODODO ODODO EDEDE EDEDE ADADA ADADA YDYDY YDYDY HOPLA HOP HOPLA HOP BLA BLE BLA BLE PATATAJ PATATAJ LELUM POLELUM LELUM POLELUM
		4.	Głoskę „r” wyprowadzamy z dźwięku „d” przy czym należy pamiętać, że głoska „d” powinna mieć zwarcie delikatne i nie przy zębach jak normalne „d” lecz nieco wyżej tzn. przy dziąsłach Początkowo ćwiczymy wyrazy zamieniając głoskę „r” na głoskę „d”. Należy zwracać uwagę, aby dziecko wymawiając poszczególne wyrazy nie dodawało pomiędzy głoskami”r” oraz „d” głoski „y”. Ćwiczenia rozpoczynamy podobnie jak przy nauce głosek szumiących od sylab w nagłosie, następnie przechodzimy do wyrazów, dalej śródgłos i wygłos. Ćwiczymy w określonej kolejności zaczynając od wyrazów z „tr” ( tda, tdo, tde, tdu, tdy, tdawa, tdasa … ), dalej „dr, Pr, Br, kr, gr, fr, wr, Zr” oraz na zakończenie wyrazy rozpoczynające się głoską „r”
		5.	Utrwalanie głoski „r” krzyżówki wierszyki zagadki domino rebusy puzzle tele-gry
	Głoski syczące „s,z, c, dz.	1.	W mowie prawidłowo rozwijającego się dziecka głoski syczące pojawiają się około 3 życia. Jeżeli z jakichś powodów nie są realizowane lub są artykułowane nieprawidłowo warto zacząć od wykonywania ćwiczeń przygotowawczych
		2.	Ćwiczenia przygotowawcze: Ćwiczenia języka: - wysuwamy język do przodu: zabawa „język szeroki” - „język wąski” - liczenie dolnych zębów czubkiem języka. - mycie językiem wewnętrznej powierzchni dolnych zębów - energiczne wyrzucanie czubka języka zza dolnych zębów 2. Ćwiczenia oddechowe: - dmuchanie na wiatraczki - dmuchanie na świeczkę tak, by nie zgasić płomienia - zabawa „ świeca tańczy” - dmuchanie na papierowe statki umieszczone na wodzie - zdmuchiwanie baniek mydlanych przez rurkę - dmuchanie na lekkie przedmioty ( statki, samochody, samoloty) po wytyczonych Trasach - dmuchanie piłeczki pingpongowej w parach - gra na instrumentach muzycznych: na flecie , na trąbce, - gwizdanie na gwizdku 3. Ćwiczenia warg: - wykonywanie naprzemiennie szerokiego uśmiechu, a następnie ściąganie ust jak przy głosce u ( tzw. Ryjek )
		3.	Pracę z dziećmi młodszymi można rozpocząć od wyrażeń dźwiękonaśladowczych. Pokazujemy dziecku obrazki lub rekwizyty pytamy: - Jak dzwoni dzwonek? Dzyń - dzyń - Jak cykają świerszcze? Cyt - cyt - Jak brzęczy mucha? Bzzzzz. - Jak skacze zajączek? Kic - kic.
		4.	S jak słoń Podstawą dla szeregu głosek syczących jest głoska „s”, dlatego też musi być ona dobrze utrwalona zanim przejdziemy do wywoływania u dziecka kolejnych głosek z tego szeregu. Wywołując głoskę „s”, prosimy dziecko, aby ułożyło język za dolnymi zębami ( tak, by czubek języka dotykał dolnych zębów). Jeśli dziecko ma problemy z właściwym ułożeniem języka to możemy mu pomóc wkładając nitkę dentystyczną między dolne jedynki ( na nitce wiążemy supełek, dziecko ma dotknąć supła czubkiem języka). Następnie prosimy o mocne rozciągnięcie ust, jak przy szerokim uśmiechu i wydmuchiwanie powietrza ( naśladowanie syku węża: ssssssssssss ) . Jeżeli powstałe s jest czyste brzmieniowo, możemy przejść do utrwalania głoski s w sylabach
		5.	Utrwalanie głoski „s” Postępujemy tak, jak z poprzednimi głoskami, łącząc „s” z samogłoskami. Najlepiej rozpocząć od połączenia głoski „s” z samogłoską „e” ze względu na zbliżone cechy artykulacyjne samogłoski „e” i spółgłoski „s” ( rozciągnięcie kącików ust) - SE, SY, SO, SA, SU - ASA, OSA, ESE, USU, YSY, USA, - ES, US, YS AS Początkowo w sylabach pozwalamy dziecku wymawiać “ s” przedłużone - sssassa, ssssso, ssssse, ssssssu itp
		6.	Przy realizacji pozostałych głosek syczących postępujemy podobnie.

GŁOSKI TYLNOJĘZYKOWE

Król Karol kupił królowej Karolinie …

Opis głoski	Ćwiczenia wywołujące i utrwalające	Wiersze do utrwalania głoski „K”
K jest głoską tylnojęzykową, zwarto-wybuchową, ustną zwartą bezdźwięczną. Przy wymowie „K” tylna część języka unosi się do podniebienia miękkiego. Między środkowa częścią języka a tylną częścią podniebienia twardego, powstaje zwarcie. W trakcie artykulacji żuchwa jest opuszczona, wargi rozchylone. Głoska „k” zwykle pojawia się w mowie dziecka ok. 1-2 roku życia, początkowo w wyrażeniach dźwiękonaśladowczych: kwa kwa, ko ko, ku ku czy kum kum itp. Najczęściej spotykane odstępstwo od prawidłowej wymowy to zamiana „k” na „t” lub zupełny brak tej głoski. Wśród przyczyn zaburzeń realizacji głosek „k” i „g” wymienia się niską sprawność ruchową języka, a w szczególności jego tylnej części . Zamiast wysklepienia się tylnej części języka ku górze i zwarcia z podniebieniem miękkim, miejsce zwarcia przesuwa się do jamy ustnej. Dzieciom łatwiej jest mówić dzieciom „t” niż „k” i dlatego mówią np. tot zamiast kot itd.	Ćwiczenia mające na celu uzyskanie głoski „k” należy rozpocząć od ćwiczeń oddechowych: _ chuchanie na zamarzniętą szybę ( długie) - chuchanie na zamarznięte ręce, - chuchanie na lusterko, tak aby zaparowało - naśladowanie odgłosów zwierząt ( np. kura - ko, ko, kaczka - kwa, kwa ) - naśladowanie śmiechu różnych ludzi: kobiety: ha, ha, ha, ha dziewczynki: hi, hi, hi, hi mężczyźni: ho, ho, ho, ho staruszki: he, he, he, he	KUKUŁECZKA Kukułeczka w lesie kuka, Gniazdka żonie ptaszek szuka Kuku, kuku, kuku, kuku! Wśród gałęzi ptak się kręci, Gniazdka wić on nie ma chęci. Kuku, kuku, kuku, kuku! - Jeszcze sobie tu pokukam, Potem gniazdka nam poszukam. Kuku, kuku, kuku, kuku! Naraz patrzy: puch i kije, Mały ptaszek gniazdko wije. - Ach z radości znów zakukam, Tego właśnie żonie szukam: Kuku, kuku, kuku, kuku! Zawsze cudzych gniazd szukamy, Jaja ptakom podrzucamy! Kuku, kuku, kuku, kuku! (E.M. Skorek)
	2. Ćwiczenia usprawniające narządy artykulacyjne: - wysuwanie i chowanie języka przy szeroko otwartych ustach, - kląskanie językiem, - opieranie języka o dolne zęby, - unoszenie środka języka do podniebienia, - podwijanie języka, - ssanie cukierka środkiem języka, - mlaskanie środkiem języka - przyklejanie języka do podniebienia przy szeroko otwartych ustach, - płukanie gardła wodą - gulgotanie - dmuchanie przez nos na piórko zawieszone na nitce, - dotykanie językiem do wałka dziąsłowego, tuż za górnymi zębami i opuszczanie języka na dno jamy ustnej tak, aby doszło do wysklepienia grzbietu języka ( zabawa „ koci grzbiet )	KOCIA KOŁYSANKA Dawno temu ktoś ułożył bajkę o kocie, co palił fajkę. Świat się zmienił i bajka się zmienia, Więc dziś dobre mamy i ciocie opowiedzą wam bajkę o kocie, co odzwyczaił się od palenia Kot powiedział: - Nie będę palił, już nie wezmę fajki do pyska. Niechaj każdy kota pochwali, że nie truje już środowiska. ( M. Terlikowska )
	Ćwiczenia utrwalające wywołaną głoskę: - łączenie głoski „k” z samogłoskami: * KA, KO, KE, KI, KY * AKA, OKO, EKE, UKU, AKO, AKE, AKU, OKA, IKA, UKA, * AK, OK., EK, IK, YK - utrwalanie głoski „k” w wyrazach * wyrazy z głoską „k” w nagłosie : kabel, Kamil, kawa, koło, kowal, kowboj, kula, kura, kolano… * wyrazy z głoską „k” w śródgłosie: foka, bajka, jajka, fajka, bułka, lalka, ławka Mikołaj , choinka … * wyrazy z głoską „k” w wygłosie: kajak, kurek, ołówek, bałwanek, kwiatek, burak, buk, mak hak, pąk, byk … ( uwaga : w początkowym etapie ćwiczeń utrwalających należy unikać wyrazów jednosylabowych z głoską „k” w nagłosie np.: kot, koń itd. Podczas utrwalania należy również unikać wyrazów w których głoski „k” i „t” występują jednocześnie np. kapusta, siatka, apteka i inne))
	4. Jeżeli dziecko potrafi wymawiać głoskę „k” w wyrazach, przechodzimy do ćwiczeń na zdaniach i tekstach. Zdania możemy tworzyć sami, możemy także korzystać z gotowych np. „Kukułeczka kuka, chłopiec panny szuka.”, „ Król Karol kupił królowej Karolinie korale koloru koralowego.
Opis głoski	Ćwiczenia utrwalające	Wierszyk do utrwalania głoski „g”
Głoska „G” jest głoską dźwięczną Jeżeli dziecko opanuje wymowę głoski „k”, z głoską „g' nie powinno mieć problemów. Różnica między tymi głoskami polega tylko na dźwięczności	Utrwalając poprawną artykulację głoski „g”, postępujemy jak przy głosce „k”. Najpierw ćwiczymy „g” z samogłoskami - GA, GO, GU, GE, GI, GY - OG, EG, IG, AG, UG - AGA, OGO, EGE, UGU,YGY, AGE, AGU, UGE,	GĄSKA Gąska gęsim piórem, pisze listy co dzień - A na czym je pisze? - Na głębokiej wodzie. Na głębokiej wodzie, Na fali jeziora Pisze gęsim piórem Listy do gąsiora. ( W. Chotomski )
			Przykładowe wyrazy do utrwalania głoski „g' - w nagłosie: Gajowy, garnek, ganek, gapa, gawron, gaza, groch, grypa, gazeta, góra, guma, gołąb, guzik, gąska, gaśnica, gąsienica, goniec - w śródgłosie: Waga, kogut, noga, wagon, długopis, flaga, kolega, łodyga, papuga, ogon, zegar

---