Wacław Potocki Wiersze wybrane oprac. Stanisław Grzeszczuk, wstęp Janusz S. Gruchała BNI 19
I Prolegomena
Twórczość Potockiego zajmuje ważne miejsce w literaturze staropolskiej. Nie sposób określić dokładnie rozmiarów jego spuścizny, najczęściej podaje się liczbę 300 000 wierszy. Rzeczy najważniejsze: Moralia - swoisty „testament” poety - zbiór ponad 2000 utworów.
II Ziemiański żywot
Wacław Potocki pochodził z ariańskiej rodziny szlacheckiej herbu Szreniawa. Był trzecim synem Adama i Zofii z Przypkowskich. Datę urodzenia można oznaczyć w przybliżeniu. Najbardziej prawdopodobne wydaje się wyznanie w „księdze wtórej” Moraliów rozpoczętej w październiku 1695r.:
Gdy w ostatniej starości, w siedemdziesiąt lat sześci
Poczynam drugą pisać księgę przypowieści.
Wynika z tego, że autor przyszedł na świat najpóźniej w 1620r. Z tytułu zbioru trenów na śmierć syna Jerzego wnioskować z kolei możemy, iż ur. Się w 1625r.
Urodził się zapewne w Woli Łużeńskiej. Otrzymał staranne wykształcenie. Duże znaczenie miała edukacja domowa. Może był też uczniem ariańskiej Akademii Rakowskiej lub uczęszczał do szkoły w Raciborsku. Jeśli przyjąć rok 1620 na datę urodzenia Potockiego, to mógł uczestniczyć w kampanii na Ukrainie przeciw zbuntowanym kozakom. Zakończywszy edukację, po owym epizodzie wojennym, Potocki wrócił w rodzinne strony i zaczął żywot ziemianina gospodarującego na roli. Po śmierci ojca otrzymał folwark dolny i dwór w Łużnej oraz dwie wsie: Łosie i Leszczyny. Gdy w 1648r. ożenił się, osiadł z żoną Katarzyną w Łosiu.
Potocki należał do braci polskich, co w latach 50. okaże się czynnikiem decydującym o dalszych losach jego i jego rodziny. Bracia polscy, coraz bardziej izolowani przez społeczność szlachecką, odepchnięci nawet przez „zbór większy”, czyli kalwiński, narażenie byli na wybuchy nienawiści. W czasie „potopu” szwedzkiego i po nim stali się kozłami ofiarnymi, poświęconymi dla uspokojenia nieczystych sumień braci szlacheckiej. Po nieudanej akcji zdobycia dla Szwedów przez arian Biecza Wacław wyjechał na pewien czas za granicę.
Rok 1658 był dla Potockiego przełomowy. Sejm uchwalił tego roku konstytucję w sprawie arian nakazującą im albo porzucenie własnego wyznania albo wyjazd z kraju w ciągu 3 lat. Potocki wybrał katolicyzm i pozostał na ojcowiźnie.
Mimo trudności związanych z wyznaniem życie Potockiego toczyło się w miarę pomyślnie. W latach 60. i 70. zyskał szacunek i popularność u drobnej szlachty, z którą łączyły go wówczas poglądy polityczne. W czasie rokoszu Lubomirskiego , jak większość „dobrze urodzonych” poparł marszałka, który był dla niego symbolem walki z samowolą króla o czystość ustroju Rzeczypospolitej (antykrólewska postawa).
W 1669r. Potocki wydał córkę Zofię za mąż za Jana Lipskiego, dzielnego żołnierza i pułkownika wojsk Rzeczypospolitej (Wojnę chocimską dedykował Lipskiemu).
Potocki dojrzewał pod względem politycznym. Wiele nauczyło go panowanie Michała Korybuta. Ujrzał wady ustrojowe Polski, przekonał się, że wolna elekcja i liberum veto prowadzą do anarchii. Zmienił swój stosunek do Sobieskiego. Przekonał się do hetmana po jego efektownych zwycięstwach z 1672r. pod Niemirowem, Komarnem i Kałuszą.
Od tego momentu Potocki stał się zwolennikiem hetmana, potem króla, czemu zawdzięczamy kilka panegirycznych utworów. W dowód wdzięczności Jan III nadał Potockiemu w 1678r. tytuł podczaszego krakowskiego.
Poeta zmarł w lipcu 1696 przeżywając wcześniej śmierć swoich bliskich - braci, syna, żony, zięcia. Pochowany został w kościele reformatów w Bieczu.
III Dorobek poety
Posługując się ustaleniami Leszka Kukulskiego dzielimy twórczość Potockiego na 5 okresów.
Zwany ariańskim zaczyna się w latach 1644-1648 od utworu Pojedynek rycerza chrześcijańskiego.
Z ducha ariańskiego zboru wyrósł też Tydzień stworzenia świata, Rozkosz światowa i Rozkosz duchowa.
- okres trwał nieco ponad 10 lat: zaczął się od konwersji, a zakończył w 1670r. Tuż po przejściu na katolicyzm poeta powrócił do swych pieśni pisanych dawniej. (Powstały dwie wersje Decymy pieśni pokutnych). Jednak w tym okresie przeważa epika wierszowana (np. Historia równe odwagi ,ale różnej fortuny dwu pięknych Tressy i Gazele w Holandyjej panien) Transakcja wojny chocimskiej.
1671-1678 Utwory okolicznościowe. 1672r.- Merkiusz nowy - dłuższy poemat opowiadający o przewagach orężnych hetmana Jana Sobieskiego nad Turkami. 1674 - Pogrom turecki z Husscin paszą pod Chocimem AD 1673 d.11 Novembris.
W opiewanej kampanii chocimskiej Potocki stracił syna Stefana. Żalowi po nim dał wyraz w 18 Periodach.
W tych latach poddał ponownemu opracowaniu Transakcję wojny chocimskiej. Do tego okresu należą też 2 panegiryki na cześć króla Jana III Sobieskiego.
Z życiem rodzinnym poety łączą się 2 utwory o charakterze sielanek Libusza i Sielanka albo raczej przy szczęśliwym JMP Jana z Lipia Lipskiego na starostwo sądeckie wjeździe […]kolejna.
W 1677 skompletował zbiór 700 fraszek (później nieco uszczuplony stuł się czwartą częścią Ogrodu nie plewionego)
Okres koniec lat 70-tych
- na kilka lat do głosu ponownie dochodzą treści religijne
- jedyny utwór dramatyczny - misterium wielkanocne Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim.
- próbował zmierzyć się z poematem alegorycznym Rozbój duchowny na drodze zbawiennej a przy tym Wizerunek miłosierdzia Syna Bożego Chrystusa Pana nad wszystkimi grzesznymi ludźmi.
5. okres (po roku 1682)
- wielkie zbiory wierszy Ogród nie plewiony, Poczet herbów, Moralia
Poczet herbów - olbrzymi zbiór wierszy oparty na schemacie herbarza Szymona Okolskiego, ukazał się w roku śmierci autora
Moralia - dzieło powstałe w latach 1688-1696
Większość dzieł Potockiego nie była wydana za jego życia
IV Romansopisarz
Wiek XVII to okres ponownego rozkwitu romansu. Potocki miał do wyboru wiele wzorów i odmian gatunku. Odwoływał się w swych romansach do różnych tradycji. W okresie ariańskim szukał fabuły zawierającej ładunek dydaktyczny. Powstały Judyta i Wirginia ale były to raczej wierszowane nowele. Później powstały 2 inne utwory połączone w jedną całość Historia równej odwagi… kolejne to Syloret i Lidia - to romanse w ścisłym tego słowa znaczeniu, przypominają antyczne realizacje tego gatunku. Romans to opowieść fikcyjna najczęściej o miłości doznającej przeszkód, pełna niezwykłych odmian losu bohaterów, którzy zwykle odnajdują się dopiero po pełnej przygód wędrówce. Syrolet mówiąc słowami autora to „starodawna z różnych greckich i łacińskich pisarzów wyjęta i polskim stylem nowo podana hellenistycznych, a akcja pełna jest nieoczekiwanych zwrotów.
Najobszerniejszy romans Potockiego to Argenida - przetłumaczony romans Johna Barclaya.
Tłumacząc „polskim wierszem” romans Johna Barclaya zdawał sobie sprawę, że jest to opowieść alegoryczna (Argenida - romans). Akcja rozgrywa się w czasach przed panowaniem Rzymu, ale wiele tu anachronizmów; wiadomo było, że trzy państwa, o których mowa: Sycylia, Sardynia i Mauretania - to odpowiednio: Francja, Hiszpania i Anglia, a potem ukazuje ich wzajemne stosunki w czasie wojen religijnych we Francji w XVI w. Przeróbka Potockiego jest ciekawą hybrydą: zachowując dość wiernie romansową akcję utworu, poeta nie zniszczył możliwości zgodnego z intencją Barclaya odczytania go, ale jednocześnie wiadomo, że w pewnych miejscach dodanych przez Potockiego Sycylia to Polska XVI wieczna, np. Hyperfani ( u Barclaya hugenoci) to arianie wygnani z kraju w 1658r.
Romanse były szkołą, w której Potocki kształcił umiejętności epickie. Z początku pisał dość nieporadnie, jednowątkowe opowieści sytuując obowiązkową - jak mu się musiało wydawać - oktawę, usankcjonowaną w Polsce jako forma epicka dzięki Gofredowi Tassa w przekładzie Piotra Kochanowskiego. Z czasem zrezygnował z oktawy na rzecz trzynastozgłoskowca (w tym metrum utrzymana jest też Transakcja…)
V Kronikarz wojny chocimskiej
Transakcja… zawiera wiele elementów właściwych epopei: przedstawia ważne dla narodu wydarzenie i heroizuje przeszłość; zaczyna się od epickiej inwokacji (w zgodzie z duchem epoki zwraca się w niej poeta nie do Muz czy do Apollina, lecz do Boga); liczne sceny batalistyczne pełne są dynamicznie ujętych starć rycerskich. Brak wprawdzie elementu cudowności, interwencji bóstw czy sił nadprzyrodzonych
w akcję, zrezygnował więc autor z dwupłaszczyznowej konstrukcji świata przedstawionego, tak ważnej dla teoretyków epopei.
A.Bruckner pisze: „Wojna Chocimska nie jest poematem [tzn. epopeją]; pozostaje kroniką wierszowaną”. Są w niej 2 plany, ale różne od planów klasycznej epopei: Potocki materię epicką czerpie z przekazów historycznych i opowiada ją w porządku kronikarskim (to formuła Brucknera jest prawidłowa), ale dodaje do niej warstwę odautorskiego komentarze przeznaczonego dla współczesnych sobie odbiorców, żyjących pół wieku później niż bohaterowie.
Materia epicka wzięta jest ze źródeł wskazanych przez samego autora: Z różnych jako manuskryptów i diarycjuszów, tak z relacyj ludzi starych, którzy tam byli praesentes, ale osobliwie z tradycji JW.JM. Pana Jakuba Sobieskiego, od stanu rycerskiego w tej ekspedycji komisarza.(Wymieniony Sobieski to ojciec Jana III Sobieskiego)
Oprócz pamiętników, dzieł historycznych i opowieści ustnych w formowaniu materii epickiej Wojny Chocimskiej uczestniczyły również utwory literackie: Władysław IV Samuela Twardowskieo i Gofred Tassa - Kochanowskiego. Do autora Władysława IV Potocki w pierwszej części Władysława kieruje następujące wezwanie:
Nie trwoż mnie, cny Twardowski, nie pokazuj z żalem
Prace swoje przed grubym spalonej Moskalem.
I na to żeś zarobił, Władysławie Czwarty?!
Gofredowi Wojna Chocimska zawdzięcza sposób ukształtowania postaci oraz niektóre mowy. Trudno mówić o wiernym naśladowaniu; nasz poeta pisał „ojczyste heroicum”, a w nim najważniejszym kryterium była prawda, wykluczona natomiast mitologię i fikcję.
Wojna Chocimska miała uwiecznić wielki sukces orężny sprzed lat, kiedy to nieliczne stosunkowo oddziały polskie pod wodzą hetmana litewskiego J.K. Chodkiewicza powstrzymały liczniejsze wojsko tureckie pod wodzą sułtana Osmana, udaremniły przezeń przeprawę w głąb Polski i zdobycie jej w całości. Potocki świadom tego, że dla jego współczesnych kampania z 1621r. stawała się już jednym z mitów narodowych, w swoisty sposób wyidealizował rycerstwo polskie, a u Turków zaakcentował zwierzęce, a nawet diabelskie cechy charakteru i zachowania.
Chodkiewicz:
- Potocki przywrócił mu rozwagę głośnego sprawcy zwycięstwa ( tradycja przypisywała tę rolę królewiczowi Władysławowi)
- bohater bez skazy
- oblężony przez przeważające siły wroga wzdraga się przed wycieczką nocną do obozu przeciwnika, uznając ją za nierycerski sposób walki
- Potocki idealizuje go - po wygłoszeniu przez hetmana mowy przed pierwszym starciem przedstawia go nawet… z aureolą nad głową:
Gdy dokończył Chodkiewicz takiej swojej mowy,
Zdało się, że ze słońca promień go ogniowy
Ogarnął, że na głowie i na skroni białej
Włosy mu osędziałe płomieniem gorzały.
Inni pozytywni bohaterowie, którym Potocki nie szczędził uwznioślających określeń:
- Stanisław Lubomirski
- Piotr Sahajdaczny
Turcy:
- lud „durny”, „hardy”, „nadęty”, „przemierzły”
- wódz „dziczy” bywa określany równie dosadnymi słowami, a w zachowaniu Potocki uwydatnia jego gwałtowność, pychę i okrucieństwo; charakterystyka Osmana wiele zawdzięcza Gofredowi, tam w podobny sposób, używając chętnie porównań do zwierząt, opisano np. Arganta.
Potockiemu nie chodziło o krzepienie serc ani o poprawianie samopoczucia rodaków przypomnieniem przeszłych zwycięstw. W obliczu grożącego niebezpieczeństwa przykład ojców i dziadów mógł zachęcać do podjęcia wysiłku obronnego. Rzecz w tym, że Potocki pesymistycznie zapatrywał się na pokolenie sobie współczesne. Stwierdził postępujący upadek rycerskich cnót, zabytek i zniewieścienie. Chwalił i idealizował dawnych bohaterów, by tym dotkliwiej chłostać swych współczesnych.
W dygresjach stale pojawiają się nuty pesymistyczne; jedyne promyki nadziei wiążą się z wyborem króla - Piasta (w 1redakcji), a później z nowym władcą - Sobieskim (2 redakcja). Poeta porusza w dygresjach różne tematy: od filozoficznych rozważań ogólnych na temat „życia - snu” poprzez obiegowy mit złotego wieku po gwałtowne wystąpienia przeciw pochlebcom.
„Dygresy” noszą wyraźne piętno osobowości autora.
Na samym wstępie poeta sformułował pesymistyczny pogląd na historię ludzkości i jest ona według niego stopniowym upadkiem w wielu dziedzinach, w sferze moralności przede wszystkim.
Dygresy Potockiego przestają być tylko i wyłącznie satyrycznymi wtrąceniami.
2.Redakcja Wojny Chocimskiej dochowała się w rękopisie Biblioteki Czartoryskich w Krakowie. Potocki dokonał jej powodowany dwiema intencjami - chciał udoskonalić stronę stylistyczną utworu oraz uaktualnić aluzje polityczne, uzgadniając je ze swymi zmienionymi poglądami.
W 1675r. sytuacja była inna niż 5 lat wcześniej: Sobieski nie był hetmanem lecz królem, Polacy 2raz zwyciężyli pod Chocimiem, a o M. K. Wiśniowieckim. Potocki miał inne zdanie niż w roku jego obioru na króla. Z tekstu zostały usunięte pochwalne wzmianki o królu Michale. Zostały wstawione nowe wersy z pochwałami króla Jana.
Najpoważniejszym przeróbkom poddana została wstępna część „ramy” utworu: Przypisanie i Przemowa do Jana Lipskiego. Przemowa w pierwszej redakcji składa się z części wierszowanej oraz z obszernego tekstu prozaicznego, obficie inkrustowanego łacińskimi cytatami; krypto cytatami. Ów wstęp zawierał na kilkunastu kartach wykład poglądów autora na historię świata i Polski. Autor szeroko uzasadniał rolę, jaką przykłady historyczne pełni ą w wychowaniu pokoleń. Całą tę prozaiczną przedmowę postanowił poeta pominąć w drugiej redakcji. Przemowa w drugiej redakcji ma formę wierszowanej pochwały Jana Lipskiego, znacznie rozbudowanej i ulepszonej w stosunku do wersji wcześniejszej.
VI Dramaturg
Jedyny utwór dramatyczny w dorobku poety to Dyjalog o Zmartwychwstaniu Pańskim. Jest to scenariusz widowiska misteryjnego z charakterystycznym dla tego gatunku łączeniem treści arcypoważnych, najważniejszych prawd chrześcijaństwa z elementami humoru, nieraz o charakterze farsowym. Utwór zawiera skąpe didaskalia. L. Kukulski wiązał Dyjalog z kolegium jezuickim, dochodził do wniosku, że było to kolegium krakowskie i datował utwór na 1676 rok. Bardziej zbliżone do prawdy jest stanowisko J. Durra-Durskiego, który sądził, że Dyjalog wystawiono w Bieczu w 1673r.
Dramat składa się z 5 dość luźno ze sobą powiązanych aktów:
Nawiedzenie grobu przez trzy Marie (visitatio sepulchri).
Piłat wypytuje u wydarzenia ubiegłej nocy rotmistrza straży oraz setnika Longina, któremu kropla krwi Chrystusa pod krzyżem w cudowny sposób przywróciła zdolność widzenia w jednym oku, na które był ślepy (motyw apokryficzny). Później następuje dialog Piłata z Judaszem, nie wolny od akcentów humorystycznych.
Akt rozgrywa się w Wieczerniku i zawiera lament Maryi, relację niewiast o tym, co widziały przy grobie, objawienie się Jezusa i epizod z niedowiarkiem Tomaszem.
Scena narady kapłanów żydowskich, przekupujących żołnierzy, by nie rozgłaszali tego, co widzieli.
Narzekanie diabłów na Chrystusa, który zniweczył ich pracę; Gryga skuty łańcuchem parodiuje 10 przykazań w stylu „sowizdrzalskim”. Ostatnia scena to dialog Śmierci z Żywotem
Epilog >> Potocki chcąc ukazać wagę Zmartwychwstania przywołuje anegdotę antyczną. Czyn Chrystusa porównany został do zwycięstwa malarza Parrazjosa w pojedynku z Zeuksisem.
VII Liryk
Twórczość liryczna jest najsłabiej poznanym fragmentem dorobku. Liryka w staropolskiej teorii i praktyce nie miała jasno określonego miejsca w hierarchii gatunków literackich, na ogół traktowano ją nie jako rodzaj literacki, ale jako bliżej nie określoną kategorię niższego rzędu. Wiele wierszy z Ogrodu i Moralisów zaliczylibyśmy dziś bez wątpienia do liryki, dla Potockiego i jego współczesnych nie było to oczywiste. Na pewno liryczne są zbiory nazwane „Pieśniami” oraz utwory żałobne powstałe po śmierci bliskich osób. Sprawą, której najczęściej Potocki dawał wyraz w swej liryce, są przeżycia religijne. Drugi obszar, który znalazł odbicie w pieśniach - to nacechowane autentyzmem indywidualnego przeżycia opłakiwanie zmarłych. Jako 3 główny temat wymienić trzeba codzienne życie ziemiańskie.
Potocki wychował się i uformował w tradycji ariańskiej, wyznanie to porzucił jako dorosły mężczyzna. Próbę określania cech charakterystycznych poezji ariańskiej podjął kiedyś Janusz Pelc, w ramach tej charakterystyki twórczość Potockiego mogłaby częściowo się pomieścić. Owe cechy to:
- duża rola problematyki etycznej, zwłaszcza sprzeciw wobec zagrażających godności człowieka wojnie i nietolerancji religijnej,
- zintelektualizowanie liryki, przekonanie o potędze rozumu,
- elementy katastroficzne w spojrzeniu na teraźniejszość i przyszłość.
Niektóre wiersze powstałe przed 1658r. znamy dziś w postaci przepracowanej już po konwersji, wszelkie więc akcenty ariańskie zostały zatarte. Tak jest z Decymą pieśni pokutnych. Jest to zbiór dziesięciu wyznań grzesznika, stającego przed Bogiem z nieco dostojnym rachunkiem sumienia, wypowiadającego żal za popełnione uczynki w formułach tak ogólnych, że wręcz ogólnikowych. Decyma przypomina nieco Setnik rymów duchownych Sebastiana Grabowskiego; podobnie jak ów poeta „metafizyczny”, również Potocki próbuje - dość nieporadnie- opisać wnętrze duszy grzesznika. Postawa pokutnika pojawia się bardzo często również w późniejszych pieśniach Potockiego. Utrzymane są one zwykle w formie bezpośredniej modlitwy do Boga, do Chrystusa lub do Matki Boskiej. Większa dojrzałość poety przejawia się w próbach komponowania cyklu: Pieśni pokutne. Wiersze pokutne ukazują Potockiego jako poetę metafizycznego przeżywającego rozterki egzystencjalne spowodowane odkryciem własnej grzeszności. Autor Pieśni pokutnych staje wobec Boga ze wstydem i drżeniem, licząc tylko na miłosierdzie i zbawczą moc śmierci Chrystusa.
Okoliczności sprawiły, że Potocki „wyspecjalizował się” w liryce funeralnej: tragedie osobiste znajdowały oddźwięk w jego różnych utworach, również epickich, lecz najdobitniej autor wyrażał ból w zbiorach pieśni, np. w zbiorze Smutne zabawy żałosnego po utraconych dziatkach rodzica. Należą do niego np. kunsztowne anagramy rozwinięte w dłuższe wiersze: Wacław Potocki - wyplac co kwota, Zofia Lipska - i poki-sz fala). Wiersze żałobne są dowodem szczerego żalu, wyrażonego nieraz w interesujący sposób. Najciekawsze są pod tym względem Periody, zbiór 18trenów napisanych niedługo po śmierci syna Stefana. Znaczną rolę w ich ukształtowaniu odegrały Treny Kochanowskiego. Periody nie są jednak powtórzeniem arcydzieła Kochanowskiego. Nie ma w nich owej głęboko przemyślanej kompozycji ukazującej narastanie bólu aż do rozpaczy, a potem konsolację zbolałego ojca. Nie szedł też za Kochanowskim w kwestiach filozoficznych. Ważne - i nowe w stosunku do Kochanowskiego - są w Periodach akcenty religijne i motywy biblijne: podmiot liryczny zwraca się do Jezusa z wyznaniem własnych grzechów i z błaganiem o cud wskrzeszenia Stefana.
Religijny wymiar żalu, odnajdywanie w Bogu partnera bolesnej rozmowy o nieszczęściu, ale też adresata próśb i źródła ukojenia - to cechy łączące treny Potockiego z wierszami pokutnymi.
Wśród pieśni powstałych po śmierci Stefana jest też zbiór czterech utworów ciekawych ze względu na to, iż dla dobitniejszego wyrażenia bólu poeta zderzył motywy właściwe trenom z topiką poezji ziemiańskiej. Pieśni albo Treny od wiosny, lata, jesieni i zimy zawarte w Pieśniach nabożnych z […] Ewangelij świętych